قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارى تۋرالى اسا قۇندى، تاريحي ماڭىزى جوعارى عىلىمي ەڭبەكتەر، جارىق كورىپ جاتىر. الايدا، وسى ىسكە جازۋشى، شەجىرەشىلەردىڭ ورىندى- ورىنسىز ارالاسۋى، كەي جاعدايدا بۇرىسقا باستاپ بارادى. بۇعان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قايدا تۋىپ، قايدا جەرلەنگەنى، ءومىر سۇرگەن كەزەڭى، ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالار تۋرالى «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قوس ماقالاسى، قامال ءابدىراحماننىڭ جاۋابى، وسى پىكىر تالاسقا قوسىلعان بولات ناسەنوۆ دەگەن كىسىنىڭ ماقالالارى دالەل.  ءسويتىپ، گازەت وقۋشىلارى ابدەن شاتىستى. ءبىز ناقتى تاريحپەن ءۇن قوسىپ ەدىك، «جاس الاش» باسپادى. سىزدەر ءسالىمباي قىرجى دەگەن كىسىنىڭ پىكىرىن باسىپسىزدار (http://old.abai.kz/content/selimbai-kyrzhy-kabanbai-batyr-kai-zherde-tugan ). وسى سەبەپپەن ماقالانى سىزدەرگە سالىپ وتىرمىن. ەسكەرتە كەتەيىن، مەن نايمان ەمەسپىن.

قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارى تۋرالى اسا قۇندى، تاريحي ماڭىزى جوعارى عىلىمي ەڭبەكتەر، جارىق كورىپ جاتىر. الايدا، وسى ىسكە جازۋشى، شەجىرەشىلەردىڭ ورىندى- ورىنسىز ارالاسۋى، كەي جاعدايدا بۇرىسقا باستاپ بارادى. بۇعان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ قايدا تۋىپ، قايدا جەرلەنگەنى، ءومىر سۇرگەن كەزەڭى، ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالار تۋرالى «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قوس ماقالاسى، قامال ءابدىراحماننىڭ جاۋابى، وسى پىكىر تالاسقا قوسىلعان بولات ناسەنوۆ دەگەن كىسىنىڭ ماقالالارى دالەل.  ءسويتىپ، گازەت وقۋشىلارى ابدەن شاتىستى. ءبىز ناقتى تاريحپەن ءۇن قوسىپ ەدىك، «جاس الاش» باسپادى. سىزدەر ءسالىمباي قىرجى دەگەن كىسىنىڭ پىكىرىن باسىپسىزدار (http://old.abai.kz/content/selimbai-kyrzhy-kabanbai-batyr-kai-zherde-tugan ). وسى سەبەپپەن ماقالانى سىزدەرگە سالىپ وتىرمىن. ەسكەرتە كەتەيىن، مەن نايمان ەمەسپىن.

            جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ «1758 جىلى قابانباي باتىر ۇرىمجىگە ات ساۋدالاپ باردى» دەپ، ءار سوزىندە وسى «ساۋدانى» باتىردىڭ تارباعاتاي ماڭىندا ولگەنىنە دالەل ەتىپ، ۇنەمى قايتالاپ وتىرادى. «دارابوز» رومانىندا بۇل وقيعا، ءتىپتى، ۇلكەن جەكە تاراۋ. ءمۇتىلىم تاريحشىلار مويىندايتىن ش. ءۋاليحانوۆ، م. تىنىشباەۆ، ن. مىڭجان سىقىلدى عۇلامالارىمىزدىڭ «قازاق رۋلارى 1810 جىلدان باستاپ قانا اياكوزدىڭ سول قاناتىنا وتە باستادى» دەگەن ناقتىلى قۇجاتتارعا قۇرىلعان دالەلدەرىن ءجۇمادىلوۆ وقىماعان، سوندىقتان ولاردى كاپەرىنە المايدى. قابانباي باتىر ولگەندە نايمان-قاراكەرەي-بايجىگىتتەر  تارباعاتايعا قونىستانىپ ۇلگەرمەگەنىن تاريحشىلار 150 جىلدان بۇرىن تاڭبالاپ كەتسە دە، ولارمەن ساناسپاق تۇگىلى، تاريحشىلارعا جوق جەردەن داۋ ايتادى. «نايماندار تارباعاتايدا ەمەس، ارقادا وتىرسا يتارقاسى قيانعا ۇرىمجىگە قابانباي باتىر ساۋدامەن كەلە مە؟» دەپ تالاسپاق. اپىر- اي، «قازاقتىڭ باس باتىرىنىڭ، حان باتىرىنىڭ  ساۋدامەن شارۋاسى قانشا؟» دەپ ءبىر مەزگىل ويلانبايدى. ولاي بولسا، ءسالىمباي قىرجى كورسەتپەي كەتكەن مىنا قۇجاتقا قارايىق. ء«بىز چياڭ لوڭنىڭ 22 جىلى (1757 جىل- اۆتور) 7 ايدىڭ 22 كۇنى اياكوزدە كەزدەسكەنىمىزدە ابىلاي دا، ابىلپەيىز دە، قابانباي دا ساۋدا قاتىناسىن ورناتۋعا اسا ىنتالى ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەن... باس باتىر قابانبايدىڭ بالاسى ەدىگە مەن ءىنىسى تۋماتاي 57 قازاقتى باستاپ، 9 ايدىڭ 17 كۇنى ۇرىمجىگە كەلدى. ولار 380 نەشە جىلقى اكەلدى... اتتى جانىنداي جاقسى كورەتىن حالىق ات باعاسىنىڭ ايتارلىق كوتەرىڭكى بولۋىن تالاپ ەتتى. ءبىز ولارمەن ءۇش كۇن بويى كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ولاردىڭ وزدەرىنە قاجەت جۇك ارتاتىن، ءمىنىس، سويىس اتتارىن شىعارىپ تاستاپ، جاراۋ اتتارىنان 166 باس، مايدا جىلقىدان 50 باس، بارلىعى 216 ات ساتىپ الدىق... وسىلايشا ايىرباس ساۋدامىز كوڭىلدەگىدەي ورىندالىپ، 9 ايدىڭ 18 كۇنى قازاقتار ەلدەرىنە قايتتى... ءبىز ەدىگە مەن تۋماتايدان مىنانى ۇقتىق: وسىنىڭ الدىندا قازاق ساۋداگەرلەرى ەكى رەت جولعا شىعىپ، ءۇرىمجىنىڭ جولىن تابا الماي قايتىپ كەتىپتى... ەدىگە بىزگە وزدەرىنىڭ 30 كۇن سۋىت ءجۇرىپ كەلگەندەرىن ايتتى. ال ەدىگەلەر شىعاردا ءبىزدىڭ قازاقتاعى ەلشىمىز ناۋان ابىلاي، قابانباي، ابىلپەيىزدەرمەن جەكە-جەكە تىلدەسىپ، كومەك كورسەتىپتى.»

            بۇل مالىمەت 1991 جىلى پەكيندە باسىلعان ء«مانشيڭ حاندىعى كەزىندەگى باتىس-سولتۇستىك ۇلتتارىنىڭ ساۋدا تاريحى» دەگەن قىتاي تىلىندەگى كىتاپتىڭ ء«ۇرىمجى-قازاق ساۋداسى» دەگەن تارماعىنداعى 137 بەتىنەن الىندى (كوشىرمەسىن تىركەدىك). وسى دەرەكتەردەن مىنا جاعدايلار انىق كورىنەدى.

1. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «قابانباي باتىر 1757 جىلى ۇرىمجىگە ات ساۋدالاپ باردى» دەگەنى دە، «دارابوز» رومانىنداعى وسى وقيعانىڭ سۋرەتتەلۋى دە جازۋشىنىڭ قيالى.

2. كوكشەدە وتىرعان ابىلايحان 1758 جىلى ارقادان اياكوزگە 1500 شاقىرىم جول ءجۇرىپ،  كەزدەسۋگە كەلگەن. «  يت ارقاسى قياننىڭ» وزىنەن.

3. 1757 جىلى اياكوز- قىتاي مەن قازاقتىڭ شەكاراسى.

4. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ، م. تىنىشباەۆ، ن. مىڭجانداردىڭ اياكوز ناق وسى تۇستاردا قازاق- قىتاي شەكاراسى ەكەنىن ءوز تۇسىندا جازۋى تاريحي شىندىق. قازاقتار وزەننىڭ سول جاعالاۋىنداعى، كەزىندە قالماق باسىپ العان، قازاق جەرىنە ء الى وتپەگەن.

5. ءجۇمادىلوۆتىڭ 1748 جىلدارى قابانباي باتىر باستاعان نايماندار  اياكوزدەن ءوتىپ، تارباعاتايعا قونىستاندى دەۋى قيسىنسىز.

6. ەدىگە 30 كۇن سۋىت ءجۇرىپتى. جىلقى كۇنىنە 70- 90 شاقىرىم جول باسادى. دەمەك، العاشقى قازاق ساۋداگەرلەرى ەڭ كەمى 1500- 1700 شاقىرىم جول جۇرگەن. جولدا ءار جەتى سايىن دەمالىپ وتىرعان. سوندا بۇل ارا قاشىقتىق ابىلاي قونىسىنا كورشىلەس. بايجىگىتتەردىڭ سول تۇستاعى اتا مەكەنى-  ارقا، قابانباي باتىر ارقادا تۋعان، ولەر شاعىندا وسىندا وتىر. ەدىگە مەن تۋماتاي قابانباي باتىردىڭ سول كەزدەگى مەكەنى ارقادان شىققان.

گازەت وقۋشىسىنىڭ كوزى ابدەن جەتۋى ءۇشىن مىنا دەرەككە دە ءسوز بەرەيىك: «مىنە، 9 ايدىڭ 7 كۇنى گەنەرال شەبدەنجابتىڭ مالىمدەمەسى كەلدى، وندا «قابانباي ءوز ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايعا (تۋماتاي) 50-دەن استام ادامىن باستاتقىزىپ، ء(بىز جىبەرگەن) ەلشىمەن بىرگە...ءۇرىمجىنىڭ قانشالىقتى الىس ەكەندىگىن جانە سونداعى ساۋداگەرلەردىڭ سانى قانشى ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن كەلە جاتىر. ولار وزدەرىمەن بىرگە 500- دەي جىلقى ايداپ كەلەدى.» دەرەك تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنقاننىڭ «قابانباي باتىرعا قاتىستى جاڭادان تابىلعان 8 ءمانجۋ قۇجاتى» دەگەن كىتاپتىڭ 29 بەتىنەن الىندى. بۇل قىتايلاردىڭ ءوزارا حات الىسۋى بولسا، قازاقتارعا جازعان قاتتارىندا قىتاي بىلاي دەيدى: «الدىڭعى جولى سىزدەردىڭ قابانبايلارىڭىز ۇلى ەدىگە مەن ءىنىسى تومەتايدى ۇرىمجىگە جىبەرىپ، ساۋدا جاساتىپ قايتقاننان كەيىن ( ءبىزدىڭ ءتسزيانتسزيۋيانىمىز) تاعى ءبىر رەت پاتشاعا مالىمدەمە جازىپ، ساۋدا بازارىن اشۋ ءىسىن قايتا بەكىتكىزدى (41 بەت)». كوردىڭىزدەر، جۇمادىلوۆ قابانباي باتىر ۇرىمجىگە باردى دەپ لاعى ايتادى.

قابانباي باتىردىڭ ۇرىمجىگە ات ساۋدالاپ بارعانى ۇرىمجىدە 1988 جىلى شىققان «قاراكەرەي قابانباي باتىر» دەگەن كىتاپتا قاتە ايتىلىپ كەتكەن ەكەن. مۇنى ەكى اۆتوردىڭ ءبىرى زەينوللا سانىك مويىنداپ، ءوزى جاريالاپ ءجۇر. جازۋشى جۇمادىلوۆ وسى كىتاپتان «ۇندەمەي العان» دەرەكتەمەسىنىڭ جالعان ەكەنىن بىلمەگەن.

قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى سويلەمەس بۇرىن تاريحي قۇجاتتارعا جۇگىنگەن ءجون. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءبىر كۇن ارحيۆتە وتىرماعان، كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس ەمەس. ءوزى ءسوز ەتىپ وتىرعان نايمان- قاراكەرەيلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە بايجىگىتتەردىڭ 17- 19 عاسىرداعى مەكەندەرىنەن مۇلدە حابارسىز. 17 عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن، 19 عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن، جازۋشى ايتا بەرەتىن تارباعاتاي، التاي وڭىرلەرىن قالماقتاردىڭ قازاقتاردان ۋاقىتشا تارتىپ العانى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا دەيىن جازىلىپ ءجۇر. ەڭ قۇرىعاندا وسىنى بىلگەنى ءجون ەدى- اۋ. قابانباي باتىر تۇرسىن ونىڭ ارعى اتالارى دا بۇل جاقتا تۋماعان. جالپى 17 عاسىرعا دەيىن شىعىستىڭ نەگىزگى بولىگىن نايماننىڭ ۇلكەن توبى- كوكجارلى، بۋرا، سارجومارت، تەرىستاڭبالىلار، نايماننىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىن بولىنگەن  ارعىنداردىڭ ءبىرشاماسى مەن كەرەيلەردىڭ ءبىر بولىگى مەكەندەگەنىن نىعمەت مىڭجان اۋەلدە جازىپ كەتكەن. ال ءتورت تولەگەتاي ول تۇستا سىردان ارقاعا قونىس اۋدارىپ كەتكەن. باسقا عالىمداردان ءبولىپ الىپ، مىڭجانعا جەكە توقتالۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. قىتايدا تۋىپ وسكەن قابدەش ورىس پەن قازاق عالىمدارىن وقىماي- اق قويسىن، بىراق قىتايداعى قازاق عالىمدارىنىڭ اتاسى نىعمەت اعاسىن وقىماعانى تاڭ قالدىرادى.

كۇشىلىكتىڭ نايماندارىنىڭ الدى تاۋلى باداقشانعا جەتىپ، وكىرەش نايماندار بۇگىنگى سامارقان، حورەزمدى مەكەندەگەنى ءاۋ باستان بەلگىلى. وكىرەشتەن تارايتىن تولەگەتايدىڭ ءتورت ۇلىنىڭ الدى اياكوزدىڭ وڭ جاعالاۋىننان 18 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە العاش رەت كورىنەدى. مۇنىڭ الدىندا وكىرەش شال ۇرپاعى سىر بويىن، ارقانى، ومبى ەتەگىن مەكەندەگەن. مۇنى دا بىلمەيتىن،  قابدەش ءجۇمادىلوۆ جازۋشىلىعىمەن دوعارىلىپ، تاريحقا ونشا- مۇنشا ارالاسا بەرمەگەنى ءجون سياقتى.

انەۋ كۇنى جازۋشى قۋباس ات تۋرالى سويلەپ قالىپتى. بۇل «دارابوز» رومانىندا دا سۋرەتتەلەتىن، جازۋشىنىڭ ءسوز، قيالي شەبەرلىگىن اسا دارىپتەيتىن ۇلكەن تاراۋ. قۋ باس اتتى قابانباي باتىرعا بورانباي بي ۇلانباي- بۇلانبايلاردان (اتالارىن ۇرپاقتارى وسىلاي قوسارلاپ اتايدى- اۆتور) العىزادى دەپ جازادى جازۋشى. وسى شىن با؟ بورانباي بيدەن بەس ۇل، ۇلكەنى- قويگەلدى. قويگەلدىنىڭ بەس ۇلىنىڭ ەكىنشىسى- جانان. جانان دا بەس ۇل. ولاردىڭ ۇلكەنى- ۇلان، ونان كەيىنگىسى- بۇلان.  كەيىن اسا بايىپ، ەكەۋىن دە باي اتاپتى. سوندا ۇلان مەن بۇلان بورانباي ءبيدىڭ شوبەرەلەرى. ءبيدىڭ ءوزى دە قابانباي باتىرعا ءىنى تەكتەس، ونشاقتى جاس كىشىلىگى بار. سوندا ۇلان مەن بۇلان قابانباي باتىردان بەرى دەسەك 80 جاس، ارى دەسەك 100 جاس كىشى، قابانباي باتىر باقيلىق بولعان سوڭ تۋادى. وندا قالاي ۇلان مەن بۇلان باتىرعا ات سىيلايدى؟ ءجۇمادىلوۆ ادەتىندەگىدەي  بولماعاندى بولدى دەپ جازعان.

قابدەش، جازۋشى ءبىر ءىنىسىنىڭ وزىنەن ۇرلاپ جۇرگەنىن جازىپتى. ونىسى راس. ەكى رومانداعى وقيعا ۇقساس، بىراق ەكەۋى دە قىپ- قىزىل وتىرىك. ءجۇمادىلوۆ بۇل ۋاقيعانى تۋ باستا شاتىستىرىپ جازعان. قۇدايالىنىڭ (جازۋشى ءالى اتايدى، ازاندى اتىن دا اتاي المايدى) بايبىشەسى - قارقارا، توقالى - مۇنەي عوي. باتىردىڭ ەكى كەلىنىن اجىراتا الماعان ءجۇمادىلوۆ وسى ۋاقيعاعا دا ۇلكەن تاراۋ ارناپ، ابدەن بىلىقتىرادى. توقال مۇنەيدى بايبىشە دەپ، توقالدىڭ ۇستىنە بايبىشە قارقارانى كەلىن ەتىپ تۇسىرەدى. ءسوزارا ايتا كەتسە تۇك ەمەس قوي. وسى جالعاندىعى جەكە، ۇزاق تاراۋدى تۇگەل جارامسىز ەتەدى. ولاي دەسەك وتىرىككە وتىرىك قوسقان ءىنىسىن جازعىرماسا دا بولار ەدى. روماندا وسىنداي ءۇش بىردەي تاراۋدىڭ، روماننىڭ قازىعى، نەگىزگى يدەياسى - نايمانداردىڭ 1748 جىلى ءتۇپ كوتەرىلىپ، شىعىسقا ورنالاسۋى تاپ- تۇيناق جالعان جازىلسا، ول روماننىڭ شىندىعىن دا شامالاعان شىعارسىز. وسىنشا وتىرىك نەگە كەرەك بولدى؟ اتانى ماقتاۋ ءۇشىن بە؟ دارابوز ماداقتاۋعا ءزارۋ ەمەس. ەندەشە قابدەش جازۋشى قاراكەرەي قابانباي ارقىلى ءوزى دە زورايماق قوي. بىراق اياعى مىناداي ۇياتقا سوعىپ جاتىر.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ قانشا داۋلاسا دا قابانباي باتىردىڭ تارباعاتاي ماڭىندا ولگەنىنە ءبىر دە ءبىر تاريحي دەرەك كەلتىرە المايدى، ءبىر دە ءبىر تاريحشىعا سىلتەمە جاسامايدى. سەبەبى، ونداي دەرەك، ونداي تاريح جوق. جوقتى قايدان السىن. ال تاريحي تۇلعا تۋرالى - تاريح سويلەۋى ءتيىس. قابانباي باتىر اڭىز كەيىپكەرى ەمەس، بەدەلىڭدى ورتاعا سالعاننان دىم شىقپايدى. بەتالباتى، مەنىكى ءجون دەپ سويلەي بەرۋ  عىلىمي دايەككە قارسى قارۋ بولمايدى. قابانباي باتىر شىعىستا ولمەگەن، قابدەش جازۋشى  قانشا تالاسسىن، تالاسپاسىن، ولگەن جەرى، مولاسى ارقادا، ەسىل- نۇرا وزەندەرىنىڭ ورتاسىندا.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قاتاسىنا بولات ناسەنوۆ ۇلەس قوسىپتى. بولات ناسەنوۆ كاسىبي تاريشى ەمەس. ەسەپشى. سوڭعى ونشاقتى جىلدارى ورىستاردان ءبىراز مۇرا اكەلگەنى راس. بىراق كوشىرىپ اكەلۋ تاريحشى دەگەن ماماندىقپەن قوسىلمايدى. دوكتور بولۋ ءۇشىن كاسىبي تاريحشىلار بۇكىل ءومىرىن ارنايدى. بەس جىل وقيدى، ەكى جىل اسپيرانتۋراسى بار، كانديداتتىعىنا دايىندىعى، قورعاۋى ەڭ كەمى بەس جىل الادى. سوندا ون ەكى جىلدا جەتسە كانديدات بولادى. ال دوكتورلىققا تاعى دا 10-15 جىل كەرەك. ناسەنوۆكە اتاق بەرىلگەن، بەرىلمەگەنىن، بەرسە كىم، نەگە بەرگەنىن بىلمەيمىن. ون جىلدا باستاۋىش تاريحشى ءبىلىمى جوق ادامعا نە قىلعان دوكتورلىق؟

وسى تاريحشى ماقالاسىن جازۋ سەبەبىن جاسىرماي ايتىپتى. ارقاعا ارعىننان وزگە رۋدى جولاتقىسى جوق. «ارقا - ارعىن جەرى» دەپ سوڭعى مىڭ جىلدىقتىڭ «جاڭالىعىن اشىپتى». بىراق ارقاعا ارعىن، نايمان، كەرەي، مەركىت، ۋاق، اداي، شەركەس، تابىن، تاما، رۋلارى شىڭعىس جورىعىمەن بىرگە قۇلاپ، كەيىنىرەك الشىن، جاعالبايلى رۋلارى الما-كەزەك وتىرعانى كەز- كەلگەن ءبىلىمدى تاريحشىعا انىق. بۇكىل نوعايلى وسى جاقتان كوتەرىلگەنى دە شىندىق. انىعىندا، ارقا ول زامانعا دەيىن قىپشاق دالاسى اتانىپ، قىپشاقتاردىڭ شىعىسى تارباعاتاي، التايدى مەكەندەگەن نايماندارمەن كورشى- ولاڭدى. ارعىن ول زاماندا تاريحقا ەنبەگەن. قاي رۋدىڭ قۇرامىندا جۇرگەنى ءالى تالاستى، ناقتىلى انىقتالا قويعان جوق. شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ دالەلى بەلگىلى. ول كىسى شىڭعىسحان تۇسىندا ارعىنداردىڭ ەش اۋىزعا الىنباۋىن، ارعىنداردىڭ نايمان ىشىندە بولۋىمەن تۇسىندىرەدى. ارعىندى نايماننان تاراتادى.

ارعىنداردىڭ ارقاعا تۇپكىلىكتى قونىس تەبۋى 18 عاسىرمەن اياقتالادى. بوگەنباي باتىردىڭ قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە، بۇقار جىراۋدىڭ بۇقارادا تۋى ارعىنداردىڭ ،ءتىپتى، 18 عاسىرعا دەيىن شاشىراپ جۇرگەنىنىڭ، ءالى تۇتاستاي جينالماعانىنىڭ كۋاسى ەمەس پە. ارعىن- توبىقتىلار قالماق شاپقىنىنىڭ الدىندا 1723 جىلى سىر ءوڭىرى- شيەلىدە وتىردى ەمەس نە؟ بولات ناسەنوۆتىڭ قاراكەسەكتەرى  كىشى جۇزبەن شەكتەسەتىن. كىشى جۇزدەگى قاراكەسەكتەر سوندا قالىپ قويعاندار. وسىنى بىلمەگەن نە قىلعان دوكتور ەكەنىن ۇعۋ قيىن.

تاڭ قالعانىمىز، ناسەنوۆ 1830 جىلعى ورىستار ەڭ العاش جاساعان ارقاداعى رۋلار ءتىزىمىن «تاپپاي، كورمەي» كەتەدى. سەبەبىن قازىر تۇسىنەسىزدەر.  سويتەدى دە 1831 جىلعى كەيىنگى ء تىزىمدى الدىعا تارتادى. بىراق ناسەنوۆ اتاعان بۇل رۋلار اقمولادان ارى قاراي، اينالا وتىرعاندار. اقمولانىڭ ءوز تابانىندا 1830 جىلى ورىستار كەلگەندە كىم وتىرعانى مىنا تىزىمدە ءجۇر:

  « ۆەدوموست و كازاكاح سرەدنەگو جۋزا  ۆستۋپيۆشيح ۆ پوددانستۆو روسي، پو دونەسەنيام وتريادنىح ناچالنيكوۆ:

1.پودپيس شۋبينا ف. ي.                                             چيسلو كيبيتوك

التاي-كارپىكوۆسكيح ۆولوستەي                                             7085

سۆەرح توگو سۋلتانى گۋبايدۋللا ۆاليحانوۆ، كۋنۋر- كۋلدجا حۋدايمەندين ي سارجان كاسىموۆ سو ۆسەي فاميليەي.

            2. پودپيس كوستيۋرينا

            نايمان كارا- كيرەەۆسكيح ۆولوستەي                                               8151

                                                                                                                      7146

            ونىح جە ۆولوستەي رازنىح رودوۆ                                        1910

            نايمان ماتاەۆسكيح ۆولوستەي                                                             300

سۆەرح توگو سۋلتانى سارت يۋچين، سالتاباي بوپين ي منوگيە درۋگيە.»

            وسى تىزىمنەن بولەك نايمان-ءتورتۋىلداردىڭ 3400 شاڭىراعى تىركەلگەن. سوندا 1830 جىلى اقمولادا 20607 شاڭىراق نايمان، ونىڭ ىشىندە 15297 شاڭىراق قاراكەرەي وتىر. بۇل دەگەن 100 مىڭنان استام نايمان، 75- 80 مىڭ قاراكەرەي قوي، سول تۇستاعى نايمان- قاراكەرەيلەردىڭ ەڭ ازى 70- 80 پايىزى. ناسەنوۆتىڭ وسىنشا جۇرتتى، 1830 جىلعى ساناقتى تۇتاستاي ايتپاي كەتكەنى ول كىسىنىڭ ارقادا ارعىنداردان وزگەنى جۇرگىزگىسى كەلمەيتىنىنىڭ ايعاعى. ەلدى 1831 جىلعى تىزىممەن الداماقشى. الايدا شىن تاريح مۇنداي فالسيفيكاتسيعا ەش كونبەيدى. بۇل ناسەنوۆتىڭ 17- 19 عاسىرداعى قازاق رۋلارىنىڭ قونىسىنان حابارى جوقتىعىنىڭ، تاريحي باستاۋىش ءبىلىم الماعانىنىڭ ناقتى ايعاعى. تياناقتى، جوعارى، كاسىبي ءبىلىمسىز تاريحقا بويلاي المايسىڭ.

             ناسەنوۆ، اپاي جوق- توپاي جوق، قابانباي باتىردى 1764 جىلى ءولدى دەپ شولاق كەسىپتى. وندا باتىر 72 جاسىندا ولگەن بولىپ شىعادى عوي. بىراق بارلىق داستاندا قابانباي باتىر ءوز اۋزىمەن «مەن كەلدىم جەتپىس سەگىزگە» دەيدى. قابانباي باتىردىڭ وزىنە سەنەمىز بە، الدە ناسەنوۆكە سەنەمىز بە؟ ءتىپتى، ناسەنوۆ ءبىر ايلامەن ءسوزىن سويلەگەن جۇمادىلوۆ الدەقاشان «باتىر 1770 جىلى ولگەن» دەپ تىرەپ قويعان. وسى تۇستى ەكەۋى كەلىسىپ الماسا كەرەك. قابانباي باتىردىڭ 1769- 1770 جىلعى قازاق- قىرعىز قاقتىعىستارىنىڭ باس قاھارمانى ەكەنى تاريحي شىندىق، وسى جىلى ات ۇستىندە، 78 جاسىندا جەكپە- جەككە شىعىپ ءجۇر. ەندەشە باتىر قالاي ول سوعىستان 5- 6 جىل بۇرىن ءولىپ، سول سوعىستا قول باستاپ جۇرەدى؟ ناسەنوۆ 18 عاسىرداعى قازاق- قىرعىز قاتىناستارىنان جۇرداي. ماقالاسىنداعى وزگە ۋاقيعالار تالداۋ كوتەرمەيدى. جالاڭ ءسوز، تاريحتان حابارى جوق ادامنىڭ شيمايى.

 قابانباي باتىردىڭ شىعىستا ولگەنىنە، سول تۇستا نايمان- قاراكەرەي- بايجىگىتتەردىڭ شىعىسقا قونىستانعانىنا ءبىر دە ءبىر ناقتىلى تاريحي ايعاعى جوق ەكى ادامنىڭ- جۇمادىلوۆ پەن ناسەنوۆتىڭ سونشا داۋرىققانى تاڭ ەتەدى. قابانباي باتىرمەن بىرگە قوسارلانىپ كورىنىپ، ناسيحاتتانىپ قالۋ ءۇشىن سونشا داۋ كوتەرۋ نە قاجەت؟ جۇمادىلوۆتىڭ ماقالاسى مادەنيەتسىز، كورگەنسىز جازىلىپ، توبەلەس تىلەپ تۇر. ءبىلىمدى ادام الدىمەن ءوز باسىنداعى ءمىنىن كورمەي مە؟ قاتەسىن تاپ باسىپ، تۇزەتپەكشىلەردىڭ بارىنە شاپشىپ سويلەيتىنى نەسى ەكەن؟ تۇك ابىروي بەرىپ تۇرعان جوق. ال ناسەنوۆكە ايتارىمىز- تاريحشى بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن كاسىبي تاريحشىنىڭ باستى پرينتسپتەرىن يگەرۋ كەرەك. «دەرەكتانۋ» دەگەننىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇيرەنۋى ءتيىس. كوشىرمەشىلىك- تاريحشى دەگەن ماماندىققا ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ەكى داۋكەسكە ايتارىمىز- قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى تاريحتان حابارلارىڭىز جوق ەكەن،  بۇل تاريحتان اۋلاق جۇرگەندەرىڭىز تۋرا.

نۇرتۋعان ايتساپين،

پروفەسسور

الماتى.

(ماقالا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا دايىندالدى)

Abai.kz