«جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ءرولى» عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنداعى بايانداما  

رەسمي تۇردە «1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان وقيعاسى» دەلىنەتىن تاريحي بەلەستە قازاق جاستارى بيلەۋشى پارتيانىڭ وكتەم وزبىرلىعىنا قارسىلىق تانىتىپ ەرەۋىلدەگەن-ءتىن. وكىمەتتىڭ ونى دورەكى تۇردە باسىپ-جانشۋى بارىسىندا ەرەۋىل ۋشىعىپ، ساياسي كوتەرىلىس دارەجەسىندە ورىستەدى جانە تاريحتا تەرەڭ ءىز قالدىردى. سول دۇربەلەڭدى كۇندەردە سوۆەت وداعىنىڭ تۇعىرىن شايقالتقان، توتاليتارلىق مەملەكەتتى ىدىراتىپ، قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردى جەكە-جەكە، دەربەس مەملەكەتتەرگە – تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىككە ۇمتىلتقان جاڭا تاريح باستاۋ الدى.

رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ اۋىستىرىلۋى – ۇلت ماسەلەسىندەگى بۇرمالاۋلارعا لىق تولعان ساياسي قازاندى كەمەرىنەن اسىرىپ جىبەرگەن ءزارلى تامشى بولعان-تىن. سول تامشىنىڭ قامشىلاۋىمەن ماكسيماليست قىز-جىگىتتەر «تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالاتىن جاساندى ءتاج كيگەن، تۋراسىندا، بايىرعى يمپەريانىڭ جالعاسى بوپ شىققان سوۆەت ەلىندەگى وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىنا  نارازىلىق بىلدىرگەن ەدى.

قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى پلەنۋمىنىڭ مۇشەلەرى، ياعني  رەسپۋبليكانىڭ بەتكە ۇستار  ساياسي ەليتاسى پارتيا ۇيىمىن شيرەك عاسىرعا جۋىق باسقارعان جەتەكشىنى ورنىنان كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بوساتىپ، ەشقاشان قازاقستاندا بولماعان، جەرگىلىكتى جاعدايدى بىلمەيتىن، جۇرتشىلىققا بەيمالىم قىزمەتكەردى ءبىرىنشى حاتشى ەتىپ ءبىر اۋىزدان سايلاي سالدى. ەڭ تاڭداۋلى دەپ سانالاتىن جوعارعى بيلىك مۇشەلەرىنىڭ بىردە-ءبىرى نە بوساتىلعان  باسشىعا ۇزاق جىلدارعى قىزمەتى ءۇشىن العىس ايتۋ ءىلتيپاتىن بىلدىرمەدى، نە جاڭا باسشىعا وسىندا جۇزەگە اسىرماق باعدارلاماسى جايىندا ءبىر دە ءبىر سۇراق قويمادى.  ياعني ۇلت بولاشاعى جايىندا حالىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەرلىك وي تۇيمەگەن، ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىن بۇزۋدان قورقاتىن، قازاقتىڭ ەمەس، جەكە باستارىنىڭ تاعدىرىن عانا ويلاۋعا ماشىقتانعان توعىشار توبىر كەيپىن تانىتتى.

ال ۇلتتىق سانا-سەزىمى سەرگەك جاستار   مۇنى ماسكەۋدىڭ قازاق حالقىن ماسقارالاپ، كەمسىتۋىن جالعاستىرعانى دەپ ۇقتى.  سوندىقتان دا جاڭا باسشى «تاققا وتىرعان» كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا، استانا كوشەلەرىمەن تولاسسىز اعىلىپ، ورتالىق الاڭعا جينالدى.

تەڭدەسسىز وقيعا  وسىلاي تۋدى. بيلەۋشى توپتىڭ كرەمل شەشىمىنە قۇلاقكەستى قۇلشا مويىنسۇنۋىن مويىنداماعان قىز-جىگىتتەر جاساعان بەيبىت دەمونستراتسيا لەزدە ەش بالاماسى جوق ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستى.

1986-شى  جەلتوقساننىڭ قاھارلى كۇندەرىنەن بەرى كوپ ۋاقىت وتكەنمەن، ساياسي باس كوتەرۋ وقيعاسى ۇمىتىلعان جوق، كەرىسىنشە، تەرەڭ ءتۇسىنىلىپ، ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. جازالاۋشىلار دەمونسترانتتاردى ءبىر جايپاپ ءوتىپ، كوپتەگەن قىز-جىگىتتى «جەدەل جاردەم» اكەتكەننەن كەيىن، الاڭنىڭ ءتورت شەتىندە لاۋلاپ ورتەنىپ جاتقان جىلجىمالى ميليتسيا بەكەتتەرىنىڭ ورتاسىندا دوڭگەلەنە شوعىرلانعان جاستار بار داۋىسپەن: «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەپ ۇرانداتتى.

وسى قاراپايىم قوس تىركەسكە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمان-مۇددەسى توقىلعان ەدى. ورتالىقتىڭ ەميسسارى ولارعا حالقىمىزدىڭ ۇلتتىلىق تۇرعىدان وركەندەۋىنە شەك قويىپ كەلە جاتقان وتارشىل بيلىكتىڭ تاپ وزىندەي كورىنگەن. سوندىقتان دا ونى قابىلداعىسى كەلمەي، «دولوي، كولبين!» دەگەن قىسقا ۇرانىمەن رەسپۋبليكانى قۋىرشاق ەتكەن وتارلىق قامىتتى قاۋساتاتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن مالىمدەگەن-ءدى. ال قۇقتارى تىم شەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ مارتەبەسىن «جاسا، قازاق!» دەپ اشىق كوتەرۋدىڭ استارىندا شىنايى تەڭدىككە جەتۋ، ازاتتىق الۋ ارمانى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ يدەيالارى جاتقان. ساياسي تاجىريبەسى جوق جاس ازاماتتار تاپ سول كەزدە مۇنداي ماعىناداعى تۇجىرىمعا، ارينە، سانالى تۇردە كەلدى دەي المايمىز، ولاردىڭ بۇل جاسامپاز ۇراندارى مۇلدەم تابيعي تۇردە، جاعدايعا ساي شىققان ەدى.

جاقشا ىشىندەگى «تاۋەلسىز سوتسياليستىك قازاق مەملەكەتى»  تىڭ كوتەرۋ جىلدارى جاڭاشا وتارلانعانى ءمالىم. قازاق حالقى ءوز ەلىندە 29% بوپ، بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن دەڭگەيگە ءتۇستى. قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتتى، ورىس ءتىلى وتارلاۋدىڭ پارمەندى قۇرالىنا اينالدىرىلدى. ورىستاندىرۋ ساياساتى: «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن پارمەندى جۇرگىزىلدى. سوۆەت وداعىنىڭ سول كەزگى باسشىسى ن.س. حرۋششەۆ «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى جاساي الماعانىن از عانا جىلدا جۇزەگە اسىردىق» دەپ ماقتاندى، «ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى پرولەتارلىق» نەگىزدە «جاڭا ادام قالىپتاستىرۋ»   – كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ وزەگى بولدى.

ورىسشا وقۋ سالتقا، ماقتانىشقا اينالدىرىلدى. ورىس ءتىلىن بىلمەي  قالادا ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ءوز تامىرىنان اجىراپ، ورىستانعان ادامدار «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە ماداقتالدى. قازاقتارعا ءوز ەلىنىڭ استاناسى الماتىعا تىركەلۋ  قيىنعا ءتۇستى. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر رەسپۋبليكانى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى باسقارىپ تۇرعاندا، «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلگەن كەزەڭنىڭ وزىندە ورىن العان-تىن، ەندى، قازاق ەلىن باسقارۋعا ماسكەۋلىك وكىل قويىلعاندا،  بۇل احۋال ءتىپتى دە تۇزەلمەيدى دەپ ساناعاندىقتان،  جاستار الاڭدا ۇلت مۇددەسىن وسىنشا ەلەمەۋدىڭ   سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى.

الايدا شەرۋشىلەر تالابىن بەيبىت تاسىلمەن شەشۋدى باسشىلىق ويىنا دا الماي، بۇل ساياسي قارسىلىقتى وكىمەتكە تونگەن قاۋىپ رەتىندە باعالادى. جاستارعا  كۇش كورسەتتى، ەتنوسارالىق قاتىناستاردى شيەلەنىستىرۋ، ارازداستىرۋ ارەكەتىن جاسادى، تەزدەتىپ دەمونسترانتتار تولى الاڭدى اسكەري كۇشپەن قورشاۋعا الدى. بەيبىت شەرۋگە قاتىسۋشىلارعا قارسى سۋىق سۋ شاشتى، قولشوقپار، ساپەر كۇرەكشەسىن قولداندى، اسكەري قىزمەتتەگى يتتەر جۇمسالدى.  الاڭعا جاشىك-جاشىك اراق اكەلىندى،  باسقا دا قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاسالدى. كاسىپورىندار مەن ۇيىمداردىڭ ءورىستىلدى جۇمىسكەرلەرىنەن جاساقتار شىعارىلىپ، ولار تەمىر تاياقتارمەن، كابەل كەسىندىلەرىمەن قارۋلاندىرىلدى. سودان اسكەريلەر، ميليتسيا، جاساقشىلار شەرۋشىلەردى جاپپاي ۇرىپ-سوقتى، الاڭ قانعا بويالدى، جۇزدەگەن قىز-جىگىت ءتۇرلى دارەجەدە ءتاني جاراقاتتار الدى، ونداعانى قازا تاپتى. جاستاردى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراپ كوشە-كوشەدەن، جاتاقحانالاردان  الىپ كەتىپ جاتتى. ۇستالعانداردى تۇرمەلەرىنە جاپتى، كوبىن جۇك ماشينالارىمەن قالا سىرتىنا اپارىپ، قۇددى قوقىسشا، ورلارعا توگىپ تاستادى. قىسقاسى، دەموكراتيالىق جاڭارۋعا سەنگەن جاستار قوزعالىسىنا وتارداعى قۇلدار بۇلىگى ىسپەتتى قارادى.

سودان بەرى وتىز جەتى جىل ءوتتى. كوتەرىلىسكە بەس جىل تولعاندا قازاق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. وعان دا وتىز ەكى جىل بولدى. از ۋاقىت ەمەس. الايدا العاش رەت 20-سىنشى جۇزجىلدىقتىڭ باسىندا تۋىپ، قيلى كەزەڭدەردى باستان كەشكەن جاڭا تۇرپاتتى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا عاسىر سوڭىنا قاراي جاڭا سەرپىن بەرگەن جاستاردىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى وسى ۋاقىتقا شەيىن ساياسي باعاسىن العان جوق. ءتىپتى، كوتەرىلىستى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن، ستۋدەنتتەردى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا كانيكۋلعا جىبەرۋ ادەتكە اينالدىرىلدى.

قازىرگى تاڭداعى جاڭا قازاقستان، ادىلەتتى  قازاقستان قۇرۋ يدەياسىنا ساي، جەلتوقسانعا قاتىستى جول بەرىلگەن اسىرە ساقتىقتان ارىلعان ءجون.

كوتەرىلىس كۇندەرى جۋاسىتۋ جانە جازالاۋ شارالارىن ۇيىمداستىرعاندار مەن جاساعاندار قيلى اسىرا سىلتەۋلەرى ءۇشىن اشىق وپىنۋعا ءتيىس.

تاۋەلسىز ەل قىزمەتكەرىنە بۇرىنعى مەتروپوليانىڭ كونە يمپەريالىق كوزقاراسىنان قايمىقپاي، جەلتوقساندى ءوز مانىندە ماقتانىش ەتۋ ءلازىم. بويىنان قۇلدىق سانا قالدىقتارىن شىعارىپ تاستاپ، ءوزىن جانە بارشانى شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋدى ماقسات ەتكەنى دۇرىس.

جەلتوقسان تاريحىن وقۋلىقتارعا ەنگىزۋدىڭ، قالىڭ جۇرتشىلىققا بارىنشا ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزى زور.

وسىنداي جولدارمەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانشىلدىق رۋحتا قالىپتاستىرۋ، ءسوز جوق، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە كەپىل بولادى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz