قاسىمىزداعى ازاتتىعىنان ايىرىلعان ەلدەر: تيبەت - 39 جىلعا سوزىلعان تاۋەلسىزدىك...

1757-58 جىلدارى قازىرگى جاركەنت، قاشعار قالالارىن تسين يمپەرياسى باسىپ الدى. سونداي-اق 1760 جىلى بۇل وراسان زور ايماققا «سين-تسزيان» (جاڭا ولكە) دەگەن اتاۋ بەرىپ، ءوز اۋماعى رەتىندە يەلەنە باستادى.

بىراق وسىعان قاراماستان، تاۋەلسىزدىك جولىندا ۇزدىكسىز ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جۇرگىزگەن ۇيعىر حالقى XVIII-XX عاسىرلاردا قىتايعا قارسى 400-دەن اسا كوتەرىلىس جاساعان ەكەن. اسىرەسە، XIX عاسىردىڭ ونە بويىندا ۇيعىر قوجالارى باسقارعان كوتەرىلىستەر كولەمى مەن ساياسي ماقساتى جاعىنان جويقىن بولدى. بىراق 1851 جىلعى رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى قۇلجا كەلىسىمىنەن كەيىن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جاقسارتقان ەكى يمپەريا ونسىز دا باسى قوسىلماي جاتقان ۇيعىر حاندىقتارى مەن سۇلتاندىقتارىن ەكى جاقتان تالاي باستادى. ال 1871 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەرلەرى ىلە سۇلتاندىعىن باسىپ العانىمەن، 1879 جىلعى ليۆادي كەلىسىمى بويىنشا، ول ايماقتى قىتايعا قايتارىپ بەردى. 1884 جىلى تسين يمپەرياسى ۇيعىرياعا قايتادان «سينتسزيان» دەگەن اتاۋ بەردى.

رەسەي پاتشاسىنىڭ 1916 جىلعى اتىشۋلى جارلىعى ناتيجەسىندە، قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردەن كەيىن ورىستىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرىنەن قاشقان قازاقتار مەن باسقا دا تۇركى حالىقتارى شىڭجاڭعا ءوتىپ، ول جەردەگى ەميگرانتتاردىڭ ۇلكەن شوعىرىن قۇرادى. مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ رك(ب)پ وك ساياسي بيۋروسى شىڭجاڭ ماسەلەسىن ەرەكشە نازاردا ۇستادى. شىڭجاڭداعى قىتاي بيلىگى دە كەڭەستىك رەسەيمەن جاقسى قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇددەلى بولدى. سەبەبى، شىڭجاڭ ەكونوميكاسىندا باستى ءرول اتقاراتىن سىرتقى ساۋدا-ساتتىقتا رەسەي باسىمدىققا يە بولاتىن.

1920 جىلى شىڭجاڭ وكىمەتى پەكيننىڭ كەلىسىمى بويىنشا قۇلجاعا كەڭەستىك  ساۋدا-ديپلوماتيالىق ميسسياسىن كەلىسسوزدەرگە شاقىردى. ناتيجەسىندە 1920 جىلى 27مامىردا قۇلجا قالاسىندا شىڭجاڭ مەن كەڭەستىك رەسەي اراسىنداعى ساۋدانى رەتتەپ وتىراتىن كەڭەستىك اگەنتتىكتى اشۋ جونىندەگى ىلە كەلىسىمى جاسالدى. كەلىسىم بويىنشا ەكى جاقتى ساۋدا، قورعاس ارقىلى وتەتىن جالعىز جولمەن جاسالاتىن بولدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ شۇار بيلىگى كەڭەستىك رەسەيدىڭ ايتقانىن ىستەپ، شىڭجاڭعا شوعىرلانعان اق گۆاردياشىلاردىڭ نەگىزگى وشاعىن جويۋعا كومەكتەستى. ولاردىڭ ا.دۋتوۆ، ب.اننەنكوۆ، ن.دەنيسوۆ سياقتى باسشىلارىنىڭ كوزى جويىلدى. ەكى ەل اراسىندا اسا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولعان كەرۋەن ساۋداسى ورنادى. كەڭەس مەملەكەتىنەن شىڭجاڭعا قانت، سىرىڭكە، مۇناي ءونىمى، ماتا، ءجىپ، تەمىر مەن شويىن بۇيىمدار، ىدىس-اياق جانە ت.ب. شىعارىلسا،ول جاقتان بىلعارى، تەرى، ءجۇن، جىبەك، ماقتا، شاي، تەمەكى، جىلقى، سيىر، كەپكەن جەمىس-جيدەك تاسىمالداندى. 1926 جىلى ەكى جاقتى ساۋدا 1913 جىلعى دەڭگەيگە جەتسە،1929 جىلى ول دەڭگەيدەن 63,2 پايىزعا اسىپ كەتتى.

كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا شىڭجاڭعا قاتىستى قابىلداعان شەشىمدەرىنە قاراپ، شىڭجاڭنىڭ تولىق كسرو دوتاتسياسىنا كوشكەنىن كورۋگە بولادى. اسىرەسە، 1933 جىلى اق  گۆاردياشىلاردىڭ كومەگىمەن شىڭجاڭ بيلىگىنە كەلگەن شەن شيتسايدىڭ  كەزىندە، كەڭەس–شۇار قارىم-قاتىناسى ەرەكشە قارقىندى دامىدى. 1933 جىلدىڭ تامىزىندا وتكەن بك(ب)پ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە شىڭجاڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ جونىندە قاۋلى قابىلداندى. ساياسي بيۋرو شىڭجاڭعا 4 پايىز جىلدىق وسىممەن 5 ميلليون رۋبل قارىز  بەرىپ، ونى التىن، قالايى، تەرى، ءجۇن جانە ت.ب. تاۋارلار ارقىلى قايتارۋدى مىندەتتەدى.

شىڭجاڭ بيلىگىنىڭ جەتەكشىسى شەن شيتسايدىڭ ستالينگە جازعان حاتتارىندا ونىڭ شەكسىز جاعىمپازدىعىن بايقايسىز. ونىڭ حاتتارى «مەنىڭ ەڭ سەنىمدى جولباسشىلارىم – ستالين، مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ…»، - دەپ باستالىپ،«ماركسيزم-لەنينيزمگە جانە ستالينگە بەرىلگەن جانە ءسىزدىڭ نۇسقاۋلارىڭىزدى جۇزەگە  اسىرۋشى شەن شيتساي» دەپ اياقتالادى. ەكىنشى جاعىنان، ساياسي بيۋرو شىڭجاڭداعى انتي-كەڭەستىك ەلەمەنتتەردى جويۋ كەزىندە وسى شەن شيتسايدىڭ كومەگىنە جۇگىندى. جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باسۋدا اسقان قاتىگەزدىگىمەن كوزگە تۇسكەن شەن شيتساي كسرو باسشىلىعىنىڭ قولتىعىنا كىرە وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىڭجاڭداعى ساياسي بيلىگىن نىعايتتى.

كسرو 30-جىلداردىڭ سوڭىندا شىڭجاڭ ەكونوميكاسىن تولىق مونوپوليالاپ،  جەرگىلىكتى ۆاليۋتانىڭ كۋرسىنا اسەر ەتە باستادى. 1933 جىلدىڭ جازىندا ءسابيت داموللا جانە مۇحاممەد ەمين بۇعرا باسشىلىعىمەن قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان يسلام رەسپۋبليكاسى اق گۆارديالىق اسكەرلەردىڭ كيىمىن كيگەن وگپۋ-دىڭ 13-ءشى الماتى پولكى مەن 10-شى تاشكەنت پولكى اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن تالقاندالدى. وسىنداي جاعدايدا جەرگىلىكتى قىتايلىق بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءوزى شىڭجاڭنىڭ  كسرو-عا قوسىلۋى تۋرالى  ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەرەدى. 30-جىلداردىڭ ونە بويىندا ءستاليننىڭ قولتىعىنا كىرىپ، كەڭەستىك ساياساتتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالعان شىڭجاڭ دۋبانى شەن شيتساي 1942-43  جىلدارى اشىق انتي كەڭەستىك باعىت ۇستاپ، چان كايشي بيلىگىن قولداي باستايدى. شەن شيتسايدىڭ وسىنداي ساياساتىنان كەيىن كەڭەس وداعى بۇعان ارنايى شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر  بولادى. ل.بەريا، س.كرۋگلوۆ، ۆ.اباكۋموۆتىڭ ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا وسى شەشىمدى ورىنداۋ ءۇشىن شىڭجاڭ ولكەسىنە ارنايى ادامدار جىبەرىلىپ، قىتايلارعا قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانى ايتىلادى. مىنە، وسى ۇيىمداستىرۋ  جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە التاي، تارباعاتاي جانە ىلە ايماقتارىنىڭ قازاقتارى جانە وزگە دە ۇلت  وكىلدەرى  كوتەرىلىس جاساپ (وسپان باتىر كوتەرىلىسى), شىڭجاڭداعى قىتاي جاساقتارىن تالقاندايدى. ءسويتىپ، 1944 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا قۇلجا قالاسىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلادى.

بىراق، قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ماو تسزەدۋن باستاعان ارميا چان كايشي ۇكىمەتىن تالقانداپ، بۇكىل قىتايلىق بيلىكتى ءوز قولىنا  الادى. وسى ورايدا، 1945 جىلى ماو تسزەدۋن مەن ستالين كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتادى. بۇدان ءارى ورىستارعا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەرەكسىز بولىپ قالادى. ءسويتىپ، كەڭەستىك ستالين باسقارعان ساياسي بيۋرو شىڭجاڭ مۇسىلماندارىنىڭ تاعدىرىمەن ويناپ، وزدەرى قۇرعان مەملەكەتتى ءوز قولدارىمەن تۇنشىقتىردى. مىنە، كەڭەستەر وداعى ساياسي بيۋروسىنىڭ شىڭجاڭعا قاتىستى وسىنداي شەشىمدەرى ورەسكەل قاتەلىك بولدى.

وسى ورايدا، قازاق حالقىنىڭ ءۇش عاسىردان كەيىن، تار جول، تايعاق كەشىپ، ارەڭ  جەتكەن تاۋەلسىزدىگىن جوعالتىپ الماي، ونى قالايدا ساقتاپ قالۋعا، قادىرلەپ-قاستەرلەۋگە ءار قازاق مۇمكىندىگىنشە اتسالىسۋى قاجەت-اق. اتتەڭ، بىزدە ۇلتتىق  يديولوگيا جوقتىڭ-قاسى. سوندىقتان شىعار، سولتۇستىگىمىز بەن پاۆلودار جاعى ميگرانتتار ولكەسىنە اينالىپ كەتكەندىگى بارىمىزگە ءمالىم. بۇل جاقتا،  مەملەكەتتىك قازاق ءتىلى مەن ۇلت ءداستۇرى جوعالۋدىڭ ءسال عانا الدىندا  تۇرعاندىعى، وسى ولكە تۇرعىندارىندا مۇسىلماندىق تانىمىنىڭ مۇلدە  كەلمۋى، انىق بايقالىپ تۇرادى. قازىرگى كۇندەرى اننان-مىننان قاشقان  ميگرانتتار ۇزدىكسىز كەلۋدە. بىزدە توقسان كۇنننەن كەيىن ميگرانتتاردى شىعارىپ تاستايتىن زاڭ قابىلدانعانىمەن، ونى قايتادان الدىرىپ تاستاعان  كورىنەدى. بۇل قازاق حالىقىنا جاسالعان قاستاندىق قوي. مۇنى، بيلىك  ويلاستىرۋى كەرەك.

قازاقستاندى قازىرگى كۇندەرى قازاق مەملەكەتى قىلىپ تۇرعان، قازاقتارى باسىم، وڭتۇستىك وبلىستار مەن باتىس وبلىستارى. سونداي-اق،  ۇلىتاۋ، قاراعاندى،  تورعاي ولكەسى جانە كۇندەي جارقىراعان اباي وبلىسى عانا. الداعى ۋاقىتتا،  تۇتاس مەملەكەتتى ناعىز قازاق ەلىنە اينالدىرۋ بيلىگىمىزدىڭ ءاردايىم كۇن  تارتىبىندە تۇرۋى ءتيىس.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz