قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى قارجىلاندىرىپ وتىرعان «قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىستەرىن كروسس-مادەني جانە اكسيولوگيالىق تالداۋ» اتتى عىلىمي جوباسى اياسىندا وتاندىق زەرتتەۋشىلەر تۇجىرىمدامالارىن تالداۋ مىندەتىن قويعان بولاتىنبىز. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى وتاندىق عالىمداردىڭ شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالداردا اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان ماقالالارداعى پىكىرلەرىن جۇيەلەۋدى ءجون سانادىق. ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 7 عىلىمي ماقالالارعا ءمان بەردىك.

2002 جىلى «Acta Ethnographica Hungarica» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا ءا. عاليەۆ (Galiev, A. (2002). Mythologisation of the history of the Turkic peoples at the beginning of the third millenium. Acta Ethnographica Hungarica, 47(3-4), 383–395. https://akjournals.com/view/journals/022/47/3-4/article-p383.xml) تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىر مەملەكەتتە، الدىمەن رەسەي يمپەرياسىندا، كەيىن كسرو-دا ءومىر سۇرگەندىگىن ايتادى. سول كەزەڭدەردەگى تاريحناما ءپان رەتىندە ماركسيستىك-لەنيندىك يدەولوگيانى ۇستانعان. قالعان ارەكەتتەردىڭ بارلىعى دىنبۇزارلىق، كۇپىرلىك رەتىندە جاريالاندى. كەڭەس مەملەكەتى تاريحتى كوممۋنيزم قۇرىلىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ارنالعان ءوزى جاساعان ميفپەن الماستىردى. قايتا قۇرۋدىڭ باستالۋى الەۋمەتتىك عىلىمداردىڭ بارلىق سالالارىندا، سونىڭ ىشىندە قوعامدىق سانادا جالپى وزگەرىستەردىڭ باستاماسى بولدى. قايتا قۇرۋ كەزىندە باستالعان وزگەرىستەر 1991 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا نەگىز دايىنداۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. بۇل تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىن بەلگىلەپ، ءار ەلدىڭ وزىندىك تاريحي پەرسپەكتيۆالارى بار ەكەندىگىن كورسەتتى.

س. شاكيروۆانىڭ (Shakirova, S. (2015). Country images of Kazakhstan: From stereotypes and critique to positive national branding. Journal of Eastern European and Central Asian Research, 2(1). https://ieeca.org/journal/index.php/JEECAR/article/view/78) 2015 جىلى «Journal of Eastern European and Central Asian Research» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا ەل برەندينگى ازاماتتاردىڭ كوزقاراستارى مەن سەنىمدەرىنە قايشى كەلمەۋى كەرەك ەكەندىگى كورسەتىلگەن. عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، حالىقتىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋ، ونىڭ ءومىردىڭ جاعىمدى جانە جاعىمسىز جاقتارى، مادەني مۇرا مەن داستۇرلەر، مادەنيەتارالىق بايلانىستى باعالاۋى مەگاجوبالاردى جوسپارلاۋ مەن باسقارۋدى انىقتاۋ باعىتىندا جاتىر. اۆتور ءىس جۇزىندە ادامنىڭ ءوزىنىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلەنۋىنە قاناعاتتانۋى اراسىندا تىكەلەي بايلانىس جوق دەپ ەسەپتەيدى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندەگى مارتەبەسى تۋرالى سىني نەمەسە پەسسيميستىك كوزقاراستاردى جەكە ەتنيكالىق بەلگىلەردىڭ ءالسىز كورىنىسىمەن ء(تىل، ءداستۇر، گەندەرلىك رولدەر، وتباسى تاريحى جانە ت.ب.) قاتار قاراستىرۋعا بولاتىندىعى ايتادى. ەلدىڭ برەندينگ پروتسەسىنە مادەني مۇرا مەن ءداستۇردى ەنگىزۋ ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن مويىنداۋدى كورسەتەدى. بۇل برەند تۋرالى شىنايى جانە ماعىنالى وزگەرىستەر قۇرۋعا ىقپال ەتەدى. وسى ءتاسىل ۇلتتىڭ وزىندىك بىرەگەيلىگى مەن ونىڭ الەمدىك ارەناداعى قابىلداۋىنا ىقپال ەتەتىن ءوزارا بايلانىستى فاكتورلاردىڭ كۇردەلى تۇسىنىگىن بىلدىرەدى.

ن. بايعاباتوۆا، ا. تولەمىسوۆ، س. راحيپوۆا، د. اشيموۆا، ءو. قۋانعان جانە ق. سماعۇلوۆتىڭ (Baigabatova, N.، Tolamissov, A.، Rakhipova, S.، Ashimova, D.،Khuangan, O.، Smagulov, K. (2018). Ethnocultural identity of Kazakhs of Mongolia in everyday life. Codrul Cosminului, 24(1), 79–96. http://atlas.usv.ro/www/codru_net/CC24/1/kazakhs.pdf) «Codrul Cosminului» جۋرنالىندا 2018 جىلى جاريالانعان بىرلەسكەن ماقالاسىندا باتىس موڭعوليا اۋماعىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىنىڭ قىزمەت ەتۋ جانە جاڭعىرتۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلادى. دالالىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن جۇمىس قازاق دياسپوراسىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى ەتنوگرافيالىق احۋالىن كورسەتەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، دياسپورا بىرىكتىرگەن ەتنيكالىق توپ ءوزىنىڭ بەلگىلەرىن ەرەكشەلەندىرىپ، ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىن ساقتاۋعا قابىلەتتىلىگىن بەينەلەيدى. بەلگىلى ءبىر دياسپوراداعى ەتنومادەني بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ءتۇرلى احۋالدارى مەن تەتىكتەرى ونىڭ قۇرىلىمىنداعى ايىرماشىلىقتاردى الدىن الا انىقتايدى. اۆتورلار «ەتنيكالىق ماركەرلەر» ءرولىن اتقاراتىن ءداستۇرلى ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ نىساندارى، ەتنيكالىق، تايپالىق جانە ءدىني بىرەگەيلىكتىڭ قوعامدىق كەڭىستىگىندەگى ارتيكۋلياتسيا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ەتنومادەني بىرەگەيلىگىن ساقتاۋ جانە بەينەلەۋ پروتسەسىنە ىقپال ەتەدى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. وسى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى مادەني ەلەمەنتتەر مەن ۇجىمدىق تاجىريبەلەر دياسپورا كەڭىستىگىندەگى بىرەگەيلىك ديناميكاسىنا اسەرىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى. وسى پىكىرلەرگە سايكەس، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋى مەن ساقتالۋىنا گەوگرافيالىق ورتا دا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

2019 جىلى م. سەڭگىربايدىڭ (Senggirbay, M. (2019). Ethnic identity of Kazakhstani Russians: The dynamics of change and the place of Russia as a kin state. Journal of Nationalism Memory and Language Politics, 13(1), 67–89. https://sciendo.com/article/10.2478/jnmlp-2019-0004) «Journal of Nationalism Memory and Language Politics» جۋرنالىندا جاريالانعان جۇمىستىڭ ماقساتى 1991 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن قازاقستاندا تۇراتىن ورىستاردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىنىڭ قالاي وزگەرگەنىن انىقتاۋ بولدى. عالىم زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا مىناداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى: «قازىر قازاقستانداعى ەتنيكالىق ورىستاردى قانداي قاسيەتتەر مەن سيپاتتار ەرەكشەلەيدى؟ ولاردىڭ بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى فاكتورلار قانداي؟ ورىستار وزدەرىن ءوز وتانىمەن جانە نەگىزگى قازاق قوعامىمەن قانشالىقتى بايلانىستى دەپ سانايدى؟ رەسەيدىڭ وتانعا قۇشتارلىق سەزىمىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى قانداي؟» قازاقستاندىق ورىستاردىڭ احۋالى ساۋالنامالار، تەرەڭ سۇحباتتار، جاريالانىمدار كونتەنت-تالداۋى، ساياسي قايراتكەرلەر مەن بەلسەندىلەردىڭ سوزدەرىن ارقىلى تالداندى. ەنگىزىلگەن باقىلاۋ ادىستەرى قازاقستانداعى ورىس ءدىني ۇيىمدارىنىڭ مادەني جىكتەلۋىن تۇسىنۋگە كومەكتەسكەن. زەرتتەۋ قازاقستانداعى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ بىرەگەيلىك ۇلگىلەرىندەگى مەملەكەت قورعايتىن ەتنيكالىق قازاق بىرەگەيلىگىن شوعىرلاندىرۋ پروتسەسىنىڭ ناتيجەسىندە بولعان ەلەۋلى وزگەرىستەرىن انىقتاعان. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە، دەموگرافياداعى بۇرىنعى ۇستەم جاعدايىنان ايىرىلعان ورىستار قوعامداعى قازاقىلاندىرۋعا باس ءيدى. وسىلايشا، بۇل ماقالادا قازاقستانداعى ورىستاردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىگىنىڭ ەۆوليۋتسياسى ايقىندالىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي وزگەرىستەر، دەموگرافيالىق قوزعالىستار مەن تىلدىك ارتىقشىلىقتاردىڭ ىقپالىن كورسەتەدى. الىنعان ناتيجەلەر كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك ترانسفورماتسيالارى كونتەكستىندەگى بىرەگەيلىك ديناميكاسىنىڭ كۇردەلى ءوزارا ءىس-قيمىلىن تۇسىنۋگە كومەگىن بەرەدى.

ن. وتپەنوۆ، ق. سماعۇلوۆ، ءا. المۇحامەتوۆ، ا. اكىمحانوۆ جانە ن. انارباەۆتىڭ (Otpenov, N.، Smagulov, K.N.، Al'muhametov, A.R.، Akimhanov, A.، Anarbaiev, N. (2019). Ethno-confessional conflict as a destructive way to resolve contradictions in social and religious relations. European Journal of Science and Theology, 15(2), 179–189. http://www.ejst.tuiasi.ro/Files/75/17_Otpenov%20et%20al.pdf) 2019 جىلى «European Journal of Science and Theology» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا ەتنوكونفەسسيالىق كونفليكتتى الەۋمەتتىك جانە ءدىني قاتىناستارداعى قايشىلىقتاردى جويۋدىڭ دەسترۋكتيۆتى ءتاسىلى رەتىندە قاراستىرادى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سايكەس، اۆتورلار ءدىن مەن ەتنيكالىق توپ الەۋمەتتىك قۇبىلىس دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ءدىن مەن ەتنوس ءبىر-بىرىمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناس ورناتقان جانە الەۋمەتتىك اسپەكتىلەر اۋقىمىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قارىم-قاتىناس سيپاتى ناقتى تاريحي احۋالعا بايلانىستى جانە الەۋمەتتىك ورگانيزمدە ومىرلىك ماڭىزدى ءرول اتقاراتىندىعى دايەكتەلەدى. وسى قارىم-قاتىناستار ەتنوستىڭ ىقپالداسۋىنا دا، كەرىسىنشە، ىدىراۋىنىڭ دا فاكتورى بولا الادى. سونىمەن قاتار، عالىمدار ءدىن ەتنوسارالىق نەمەسە ۇلتتان جوعارى تۇراتىن مازمۇنىنا قاراماستان، ارقاشان ەتنيكالىق پروتسەسكە باعىنىشتى ەكەنىن ايتادى. مۇنىڭ سەبەبى، دىندەر تەك ەتنيكالىق بىرەگەيلىككە سايكەس كەلەتىن ەتنيكالىق فورمالاردا كورىنۋىندە ەكەن. ءدىننىڭ ەتنيكالىق پروتسەسكە باعىنىشتىلىعى تۋرالى تۇجىرىم ءدىننىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل بەلگىلى ءبىر ەتنيكالىق كونتەكستە ءدىني سەنىمدەر مەن مادەني بىرەگەيلىكتىڭ ءوزارا بايلانىستىلىعىن انىقتايدى.

ج. سماعۇلوۆانىڭ (Smagulova, J. (2019). Ideologies of language revival: Kazakh as school talk. International Journal of Bilingualism, 23(3), 740–756. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1367006916684920#con) 2019 جىلى «International Journal of Bilingualism» جۋرنالىندا جاريالانعان زەرتتەۋىندە ءتىلدى جانداندىرۋ اياسى نەگىزىندە جاتقان جاسىرىن يدەولوگيالار سيپاتتالىپ، يدەولوگيالىق ۇستەمدىككە قارسى تۇراتىن سەميوتيكالىق پروتسەستەر تالدانادى. عالىم كۇندەلىكتى وتباسىلىق قارىم-قاتىناستاعى ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتىڭ «انا» ءتىلىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى ءرولىن ايقىندايدى. ءتىلدى جاڭعىرتۋداعى تىلدىك يدەولوگيا مەن وتباسىلىق ءتىل تاجىريبەسىنىڭ ءرولى دايەكتەلەدى. قازاق تىلىنە قايتا ءمان بەرۋ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن ءتىلدىڭ قوسىمشا تاجىريبەسى ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعى ايتىلادى: قازاق ءتىلىن پەداگوگيكالىق فورماتتارمەن شەكتەۋ; قازاق ءتىلىن مەكتەپ ءتىلى رەتىندە قۇرىلىمداۋ; «الدىڭعى ءماتىن» بويىنشا قازاق ءتىلىن شەكتەۋ; مەتاكوممۋنيكاتيۆتىك فرەيمگە اۋىسۋمەن قازاق تىلىنە اۋىسۋدىڭ ءبىر مەزگىلدە بولۋى. دەمەك، ءتىل تۋرالى تۇسىنىكتەردىڭ وتباسىندا قالىپتاسۋى ءتىلدىڭ ناقتى قولدانىلۋىمەن سايكەس كەلەدى. وسىلايشا، ماقالا جاسىرىن يدەولوگيالار، سەميوتيكالىق پروتسەستەر جانە وتباسىلىق ءوزارا ارەكەتتەسۋدى زەرتتەۋ ارقىلى ءتىلدىڭ جاندانۋىن تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى دەۋىمىزگە نەگىز بار. ءتىل تاجىريبەلەرىن انىقتاۋ تىلدىك ديناميكا مەن مادەني بىرەگەيلىككە قاتىستى كوزقاراستاردى ۇسىنىپ، وتباسى اياسىنداعى قازاق ءتىلىن قايتا يگەرۋ قالاي جۇرەتىنى تۋرالى تۇسىنىك بەرەدى دەپ ويلايمىز.

ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى تاڭداۋدا انتروپولوگيالىق سيپاتتامالار مەن ءتىل ماڭىزدى فاكتورلار بولىپ تابىلادى. ءا. راحمەتوۆا، ب. اياپبەرگەنوۆ، گ. كاربوزوۆا جانە ز. تەمىرعازينانىڭ (Rakhmetova, A.، Ayapbergenov, B.، Karbozova, G.، Temirgazina, Z. (2022). How much language is important for ethnic identity of young Kazakhstanis from inter-ethnic families? Journal of Siberian Federal University - Humanities and Social Sciences, 15(11), 1573–1584. https://elib.sfu-kras.ru/handle/2311/148778) زەرتتەۋىندە ۇلتارالىق وتباسىلاردان شىققان جاس قازاقستاندىقتاردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىگى ءۇشىن ءتىلدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدىلىعى انىقتالادى. 18-21 جاس ارالىعىنداعى 212 رەسپوندەنتكە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەلەرى ەتنيكالىق ءوزىن-ءوزى سايكەستەندىرۋدىڭ الۋاندىلىعىن كورسەتەدى. اۆتورلاردىڭ ايتۋىنشا، سۇرالعانداردىڭ كوپ بولىگى اكەنىڭ ەتنيكالىق تەگىمەن وزدەرىن بايلانىستىرادى. بۇل قازاق وتباسىنداعى اكەنىڭ ءداستۇرلى ۇستەم رولىنە بايلانىستى بولۋى ىقتيمال. رەسپوندەنتتەردىڭ ءبىرشاما از بولىگى انالارىنىڭ ۇلتىن تاڭداعان. بۇل تۇستا عالىمداردىڭ مىنا ناتيجەلەرى قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر: جاستاردىڭ 188/88,9 پايىزىندا بىرەگەيلىك مونوەتنيكالىق، 11/5,2 پايىزىندا بيەتنيكالىق، 13/6,1% پايىزىندا مارگينالدىق. كاسىبي مانسابىنىڭ باسىندا تۇرعان جاستار ءۇشىن تىلدىك تۇلعانىڭ ەڭ ماڭىزدى پارامەترى رەتىندە «بالا كەزىنەن ءتىلدى مەڭگەرۋ» بولىپ تابىلادى (100 %). سونىمەن قاتار، رەسپوندەنتتەر قوسىمشا كريتەريلەر رەتىندە «قوعامداعى باسىم ءتىل» جانە «كاسىبي مانساپتاعى تىلدىك كەلەشەكتى» كورسەتكەن. بۇل زەرتتەۋ بەلگىلى ءبىر جاس توبىنداعى ەتنيكالىق جانە تىلدىك بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىراتىن ارالۋاندىلىق، ءتۇرلى اسەرلەر مەن كريتەريلەر تۋرالى قۇندى اقپاراتتى ۇسىنادى. وتباسىلىق ديناميكا، ءتىلدى ءبىلۋ جانە كاسىبي ويلاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى ازاماتتاردىڭ جەكە باسىن قالىپتاستىرۋدىڭ كوپ قىرلى سيپاتىن كورسەتەدى.

عالىمداردىڭ ەتنيكالىق بىرەگەيلىك تۋرالى كوزقاراستارىنىڭ جان-جاقتىلىعى بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ كۇردەلى سيپاتىن كورسەتەدى. ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى الەۋمەتتىك كونسترۋكتيۆيستىك تۇرعىدان قاراستىرساق، ۇعىمدى الەۋمەتتىك، تاريحي جانە مادەني پروتسەستەردىڭ جەمىسى رەتىندە انىقتاۋعا بولادى. ساياسي پروتسەستەر قاقتىعىستار، ۇلتتىق قۇرىلىس جاعدايىندا ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى قۇرۋعا جانە مانيپۋلياتسيالاۋعا ىقپال ەتەتىندىگىن دە ۇمىتپاعان ءجون. ەتنيكالىق بىرەگەيلىك جونىندەگى وتاندىق عالىمدار كوزقاراستارىن جۇيەلەۋ بارىسىندا تۇسىنىككە قاتىستى تۇجىرىمداردىڭ پانارالىق سيپاتىن بايقاۋىمىزعا بولادى. بۇل كوزقاراستار ءتۇرلى الەۋمەتتىك جانە مادەني كونتەكستتەردە ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ مەن تالقىلاۋعا بايلانىستى قيىندىقتاردى تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى.

فوتو: kazpravda.kz

مۇرات ناسيموۆ،

ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور

Abai.kz