وتكەن جۇما ءتۇنى اقش پەن ۇلىبريتانيانىڭ ۇشاقتارى، كورابلدەرى مەن سۋ استى قايىقتارى وسى ەلدە الەمدىك قوعامداستىق مويىنداماعان جانە يرانمەن تىعىز بايلانىسى بار «انسار اللا» شيت توبى دەيتىن حۋسيتتەر باقىلايتىن يەمەن اۋماعىنا اۋە شابۋىلىن جاسادى.

سوڭعى بىرنەشە اي بويى حۋسيتتەر قىزىل تەڭىز بەن ادەن شىعاناعىنداعى ساۋدا جانە اسكەري كەمەلەرگە شابۋىل جاساپ، اقش پەن ەو-دا تەرروريستىك دەپ تانىلعان حاماس توبىن يزرايلمەن قاراما-قايشىلىقتا قولدايتىندارىن ايتتى. دەگەنمەن، يزرايلگە قاتىسى جوق كەمەلەر دە حۋسيتتەر شابۋىلىنىڭ نىساناسى بولدى.

حۋسيتتەرگە قارسى سوعىس: ۋكراينا-رەسەي سوعىسىنا ۇقساستىعى

19 قاراشادان باستاپ حۋسيتتەر قىزىل تەڭىزدەگى ساۋدا كەمەلەرىنە 25-تەن استام شابۋىل جاسادى. 9 قاڭتاردا، بريتاندىق «HMS Diamond» ەسمينەتسىنە قاساقانا جاسالعان شابۋىلدى دا وسىعان جاتقىزۋعا بولادى. بالكىم، اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ شىدامدىلىعىنا تاپ وسى ءسات سىزات تۇسىرگەن شىعار؟.. ولاردىڭ مۇنداي وپەراتسيانى بۇرىن باستاماۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار، اسكەري ساراپشىلاردىڭ تالداۋى كورسەتكەندەي، حۋسيتتەرمەن سوعىسۋ وڭاي ەمەس ءارى ۇزاققا سوزىلىپ، 100 پايىز تابىسقا جەتۋگە كەپىلدىك بەرە المايدى.

باتىس ەلدەرىنىڭ يەمەندەگى اسكەري وپەراتسياسىنىڭ باستالعانى تۋرالى حاباردان كەيىن، «بۇل مەملەكەت كوپتەگەن سىرتقى ويىنشىلاردى وزىنە تارتاتىن تاعى ءبىر ءىرى حالىقارالىق قارۋلى قاقتىعىستىڭ سەبەبى مەن الاڭى بولۋى مۇمكىن» دەگەن جورامال الەمدىك نارىقتارداعى مۇناي باعاسىنا بىردەن اسەر ەتتى. پارسى شىعاناعى ەلدەرىنەن ەۋروپاعا تەڭىز تانكەرلەرىمەن مۇناي جەتكىزۋى ەكى تار بۇعاز ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى – «ورمۋز»، يران مەن اراب تۇبەگى اراسىندا جانە «باب-ەل-ماندەب»، يەمەن مەن افريكا اراسىندا. الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن ارقاشان ستراتەگيالىق ماڭىزى بار (جانە اسكەري تۇرعىدان وتە وسالداۋ) ەكى بۇعاز دا بۇگىندە تەوريالىق تۇرعىدان ۇرىس قيمىلدارىنىڭ ارەناسىنا اينالۋى مۇمكىن.

حۋسيتتەرمەن قاقتىعىستا باتىس ەلدەرىنىڭ كواليتسياسى رەسەي-ۋكراينا سوعىسىندا دا، ءيزرايلدىڭ حاماس-پەن سوعىسىندا دا قىلاڭ بەرگەن پروبلەمالارمەن بەتپە-بەت كەلەدى. حۋسيتتەر پايدالاناتىن قارۋ، ونىڭ ىشىندە يراندىق دروندار مەن بالليستيكالىق زىمىراندار ونى ۇستاپ الۋعا جانە بەيتاراپتاندىرۋعا بولاتىن قۇرالداردان بىرنەشە ەسە ارزان تۇسەدى.

قورعانۋدان شابۋىلعا كوشۋ

BBC ءجۋرناليسى فرەنك گاردنەردىڭ باعالاۋىنشا: قىزىل تەڭىزدەگى كەمەلەرگە جاپپاي شابۋىل جاساۋ كەزىندە حۋسيتتەر پايدالانعان درونداردىڭ ارقايسىسى شامامەن 20 مىڭ دوللار تۇرسا، ال بريتاندىق «HMS Diamond» ەسمينەتسى جابدىقتالعان ءبىر «Sea Vipe»r زىمىرانىنىڭ قۇنى ميلليون دوللاردان اسىپ جىعىلادى. جەكە شىعىندانۋ تارماعىنا بۇدان بولەك كەمەلەرگە ارنالعان وتىن جانە قايتا جاراقتاندىرۋ ءۇشىن پورتتارعا قايتارۋ قاجەتتىلىگى كىرەدى. رەسەي-ۋكراينا سوعىسىنا ۇقساستىق – حۋسيتتەردىڭ كوپ جاعدايدا يراننان ۇيرەنگەن تاكتيكاسىنان دا بايقالادى. اتاپ ايتساق، قارسىلاستىڭ اشق جۇيەسىن «جۇكتەۋگە» ارنالعان زىمىرانداردىڭ نە بولماسا درونداردىڭ باسىمدىعىمەن ءبىر مەزگىلدە شابۋىل جاساۋ.

بۇل ءۇردىستى وزگەرتۋدىڭ جالعىز جولى - 12 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى جاسالعان قورعانۋدان شابۋىلعا كوشۋ.

حۋسيتتەردە قانداي قارۋ بار؟

بريتاندىق كورولدىكتىڭ بىرىككەن قورعانىس زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ، سونداي-اق ستراتەگيالىق جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا حۋسيتتەردىڭ يەلىگىندەگى نەگىزگى قۇرالدار مىنالار:

*يراننىڭ «بادر-1» راديولوكاتسياعا قارسى زىمىراندارى،

*«بۋركان-1» بالليستيكالىق زىمىراندارى،

*سولتۇستىك كورەيدىڭ «حۆاسون-6» زىمىراندارى (ۇشۋ قاشىقتىعى 500 كم جانە سالماعى 750 كيلوگرامم جاۋىنگەرلىك بولىگى موديفيكاتسياسى),

*سالماعى 500 كيلوگرامم جانە ۇشۋ قاشىقتىعى 400 كيلومەتر بولاتىن يراننىڭ «اسەف» اۆياتسيالىق قاناتتى زىمىراندارى،

*جەرۇستى قاناتتى زىمىرانى – «Quds-1»،

ء*وز كەزەگىندە كەڭەستىك «X-55» زىمىراندارىنىڭ كوشىرمەسى بولىپ تابىلاتىن يراندىق «Soumar» زىمىراندارىنىڭ موديفيكاتسياسى،

*1990 جىلدارى قىتاي يرانعا ساتقان جانە وسى ەلدە «Noor» اتاۋىن يەلەنگەن قىتايلىق «س-802» زىمىراندارىنىڭ كوشىرمەسى بولىپ تابىلاتىن «ال-ماندەب 2» كەمەگە قارسى قاناتتى زىمىراندارى. ولاردىڭ قاشىقتىعى شامامەن 120 كيلومەتردى قۇرايدى، ال ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى - جۇك كولىگىن شاناقتان ۇشىرۋ، بۇل ۇتقىرلىقتى جانە قوندىرعىنى قارسى سوققىدان تەز شىعارۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

*«ساماد-2» جانە «ساماد-3» دروندارى، ولاردىڭ سوڭعىسى 1500 شاقىرىمعا دەيىنگى قاشىقتىققا ۇشۋعا قابىلەتتى سۋ ءۇستى قۇرالدارىمەن جاراقتاندىرىلعان. ۋكراينا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قارا تەڭىز فلوتىنىڭ كورابلدەرىنە شابۋىل جاساۋ ءۇشىن پايدالاناتىن سۋ ءۇستى دروندارىنا ۇقساس.

دەگەنمەن، حۋسيتتەردىڭ باستى قارۋى – ساۋد ارابياسىمەن جانە وسى ەل باسقاراتىن اسكەري كواليتسيامەن قارسى تۇرۋدا جيناعان تاجىريبەسى بولىپ تابىلادى. بۇل قارسىلىق اقش، ۇلىبريتانيا جانە ولاردىڭ وداقتاستارى ءۇشىن ادەن شىعاناعىنداعى، باب-ەل-ماندەب بۇعازىنداعى جانە قىزىل تەڭىزدەگى كەمە قاتىناسىنا شابۋىلدى توقتاتۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن كورسەتەدى.

2021 جىلى حۋسيتتەر ساۋد ارابياسىنا اي سايىن ساۋد كواليتسياسىنىڭ 600 سوققىسىنا قاراماستان، 340-تان استام زىمىران مەن وق-ءدارىنى اتتى. بۇل سوققىلار ءدال وسى زىمىران مەن باسقا دا قارۋ-جاراق وندىرەتىن ينفراقۇرىلىمعا باعىتتالعان بولاتىن. تاياۋداعى «RUSI» ساراپشىلارى اتاپ وتكەندەي، يەمەننىڭ سولتۇستىگىن باقىلايتىن يرانشىل توپتىڭ نەگىزگى السىزدىگى اسكەري ماقساتقا باعىتتالعان قۇرالداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن جاعالاۋ رادارلارى، سونىڭ ىشىندە يەمەن اسكەرىنەن قالعان حۋسيتتەر 2016 جىلعى سوعىس كەزىندە جويىلدى. قازىر حۋسيتتەر يراندىق بارلاۋشى كەمەلەردىڭ بارلاۋ مالىمەتتەرىن پايدالانادى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل ازاماتتىق كەمەلەرگە شابۋىل جاساۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى، بىراق اسكەري كەمەلەرگە ءتيىمدى قارسى تۇرۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز.

اقش، ۇلىبريتانيا جانە ولاردىڭ وداقتاستارى ءۇشىن تاعى ءبىر پروبلەما - يەمەننىڭ حۋسيتتەر باقىلايتىن بولىگى (يەمەندى يزرايلدەن ءبولىپ تۇرعان ساۋد ارابياسى اۋماعىنان ايىرماشىلىعى) تاۋلى جەر بولىپ تابىلادى. سونىڭ ىشىندە جەر استىندا ىسكە قوسۋ قوندىرعىلارىن ءتيىمدى جاسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جەر استى ىسكە قوسۋ قوندىرعىلارىنىڭ ۇلگىلەرىن حۋسيتتەر 2018 جىلدان باستاپ كادەگە جاراتا باستادى.

قىزىل تەڭىزدەگى قانقاساپتىڭ سۇلباسى

قورعانىس زەرتتەۋلەرىنىڭ بىرىككەن كورولدىك ينستيتۋتى ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، اقش باسقارىپ وتىرعان كواليتسيانىڭ بۇل جاعدايدا قولدانۋعا ءتيىستى بىرنەشە جوسىعى بار:

*قارسىلاسقا باعىنۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە ماڭىزدى ەمەس ماقساتتارعا شەكتەۋلى سوققى بەرۋ. 12 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى وداقتاستاردىڭ جاپپاي شابۋىلىنان جانە حۋسيتتەردىڭ وزدەرىنىڭ شابۋىلدارىن جالعاستىرۋ نيەتى تۋرالى مالىمدەمەلەرىنەن كەيىن بۇل ستسەناري شىندىققا جاناسپايدى.

ء*بىر مەزگىلدە حۋسيتتەر مەن ولاردىڭ تاساسىندا تۇرعان يرانعا تالاپتار قويا وتىرىپ، ولاردى ورىنداۋدىڭ ناقتى كورسەتىلگەن مەرزىمىمەن اۋقىمدى شابۋىلعا دەن قويۋ. جۇما تۇنىندەگى سياقتى، ءتىپتى ودان دا اۋقىمدى شابۋىلداردى كۇن سايىن جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، بۇل ادەن شىعاناعى مەن قىزىل تەڭiزدە ازاماتتىق كەمە قاتىناسى جاعدايىن بەلگiلi بiر شامادا جەڭiلدەتۋi مۇمكiن، ودان كەيiن جاڭا ەسكالاتسيا ورىن الادى.

ء*ۇشىنشى نۇسقا - ەڭ كوپ سوققى بولماسا دا، ەڭ ماڭىزدى نىساندارعا شوعىرلاندىرىلعان سوققى، حۋسيتتەرگە قارسى جۇمىلدىرىلعان جۇمسالعان كۇشتەرمەن نەعۇرلىم كەڭ اۋقىمدى اسكەري كامپانيا جۇرگىزبەي،  نەعۇرلىم ءتيىمدى سوققىلار جاساي الۋ.

ينستيتۋت ساراپشىلارىنىڭ پايىمداۋىنشا، وسى ماقساتتاردىڭ ىشىندە باسقارۋ جانە باقىلاۋ توراپتارى، سونداي-اق يراندىق زىمىرانداردى «بولشەكتەپ» قۇراستىراتىن زاۋىتتار بولماۋى ءتيىس، سەبەبى ولار حالىق كوپ شوعىرلانعان جەرلەردە، مىسالى، يەمەننىڭ استاناسى سانا قالاسىندا ورنالاسادى.

قارسىلاس تاراپتار قانداي ستراتەگيانى تاڭداسا دا، اسىرەسە قاقتىعىستىڭ شيەلەنىسۋى شىن مانىندە حۋسيتتەر مەن يراننىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلسا، قىزىل تەڭىزدە جينالعان قۇراما شتاتتار مەن وعان قوسىلعان ەلدەر يران-يراك سوعىسى كەزىنەن بەرى ەڭ قۋاتتى توپتاردىڭ ءبىرى جانە ونىڭ 1984 جىلعى «تانكەرلەر سوعىسىنىڭ» ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

بۇل – «USS Carney»، «USS Laboon» جانە «USS Thomas Hudner» ەسمينەتستەرى، «Ohio» سىنىپتى اتومدىق سۋ استى قايىعى، بريتاندىق «HMS Diamond» ەسمينەتسى جانە فرانتسيا تەڭىز فلوتىنىڭ «Languedoc» كوپ ماقساتتى فرەگاتى.

جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا بريتاندىق «The Times» گازەتى جازعانداي، ادەن شىعاناعىندا ءۇش سۇيەمەلدەۋ كەمەسى بار «USS Dwight D. Eisenhower» اۆيانوسەتسى، «Los Angeles» سىنىپتى اتومدىق سۋ استى كەمەسى ورنالاسقان. بۇدان باسقا، شىعىس جەرورتا تەڭىزىندە بەس سۇيەمەلدەۋ كەمەسى بار «USS Gerald R. Ford» امەريكاندىق اۆيانوسەتسى جانە «USS Mount Whitney» اقش اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ شتابتىق كەمەسى قالىپ وتىر.

وپەراتسيا قۇنىنىڭ قىمباتتىعىنا قاراماستان، اقش پەن پرەزيدەنت جو بايدەن مۇنداي قادامدى قولايلى دەپ ەسەپتەۋى مۇمكىن. ەڭ كۇردەلىسى تەڭگەرىمدى ساقتاۋ بولادى: قىزىل تەڭىز پەن باب-ەل-ماندەب بۇعازىنىڭ ساۋدا كەمە قاتىناسى ءۇشىن ارەكەتسىزدىگى مەن ءىس جۇزىندە جابىلۋى لوگيستيكانىڭ كۇردەلەنۋىنە جانە كوپتەگەن تاۋارلارعا الەمدىك باعانىڭ وسۋىنە اكەلەدى، قاقتىعىستىڭ ءورشۋى دە قىمبات بولادى.

12 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى باتىس كواليتسياسىنىڭ حۋسيتتەرگە سوققى بەرۋى اقش-تىڭ وسى توپقا قارسى ون جىلعا جۋىق ۋاقىتتاعى ءىرى اسكەري وپەراتسياسى بولدى. 2016 جىلى قۇراما شتاتتار قىزىل تەڭىزدە بىرنەشە اسكەري-تەڭىز كەمەلەرى مەن ساۋدا كەمەلەرىن اتقاننان كەيىن «توماگاۆك» قاناتتى زىمىراندارىمەن حۋسيتتەردىڭ ءۇش زىمىران قوندىرعىسىنا شابۋىل جاسادى. سول كەزدە حۋسيتتەردىڭ شابۋىلى توقتاتىلدى. بىراق قازىر «انسار اللا» باتىستىق ەلدەردىڭ ۋلتيماتۋمىنا بىردەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ەشتەڭەگە قاراماستان شابۋىلدى جالعاستىرۋعا ۋادە بەردى.

حۋسيتتەر نە دەيدى؟

حۋسيتتەر قۇراما شتاتتارمەن سوعىستىڭ كەلەشەگىن زور قۋانىشپەن قارسى الدى. 10 قاڭتاردا، باتىس ەلدەرىنىڭ سوققىلارىنىڭ وسى سەرياسىنا دەيىن، توپتىڭ قازىرگى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى ابدۋلماليك ءال-حۋتي كەز كەلگەن شابۋىلدى «قاتىگەز جاۋاپ» رەتىندە قارسى الۋعا ۋادە بەردى: «ءبىز، يەمەندىكتەر، اقش-تان قورىقپايمىز. ءبىزدى امەريكاندىقتارمەن تىكەلەي كونفرونتاتسيا قاناعاتتاندىرادى»، - دەپ مالىمدەدى.

«اڭسار اللانىڭ» تاعى ءبىر وكىلى موحاممەد ابدۋلسالام دا: «ءبىز يەمەنگە قارسى بۇل اگرەسسيانى اقتاۋدىڭ مۇلدەم جوقتىعىن اتاپ وتەمىز، سەبەبى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قىزىل جانە اراب تەڭىزدەرىندە حالىقارالىق كەمە قاتىناسىنا ەشقانداي قاۋىپ تونگەن جوق. بىراق اقش پەن ۇلىبريتانيا سوققى بەرۋى يەمەننىڭ پالەستينا مەن گازانى قولداۋىن توقتاتادى دەپ سانايدى»، - دەدى.

بايدەن نە دەيدى؟

اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن تاياۋ شىعىستاعى سوعىستىڭ شيەلەنىسۋىنەن ءۇش اي بويى قۇتىلۋعا تىرىسىپ، 11 قاڭتاردا كەشكە يەمەندە سوققى بەرۋگە بۇيرىق بەرگەنىن ايتتى. امەريكالىق جانە باسقا دا تەڭىزشىلەردىڭ ومىرىنە جانە ناۆيگاتسيا ەركىندىگىنە قاۋىپ توندىرگەن الەمدىك ساۋدانىڭ 12 پايىزى وتەتىن ماڭىزدى تەڭىز كولىك دالىزدەرىنىڭ بىرىندەگى «ويسىز شابۋىلدارعا» قارسى سوققىدان كەيىن جاريالاعان جازباشا مالىمدەمەسىندە بايدەن 50 مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە اسەر ەتكەن حۋسيتتەردىڭ «بۇرىن-سوڭدى بولماعان» شابۋىلدارىن جان-جاقتى سيپاتتادى.

«اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى حۋسيتتەردىڭ اسكەري نىساندارىنا ۇزاق ۋاقىت شابۋىل جاساي الادى، بىراق ولار ەشقانداي ىرگەلى ناتيجەگە اكەلمەيدى. باتىستىق كواليتسيانىڭ «اڭسار اللا» قوزعالىسىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن تولىعىمەن جەڭۋ وتە قيىن بولادى»، - دەپ ەسەپتەيدى اراب تۇبەگىنىڭ بىلگىشى، اسكەري-ساياسي تالداۋشى ميحايل شەرەشەۆسكي.

«قازىرگى ۋاقىتتا يەمەندەگى وپەراتسيا تۋرالى ەشكىم ايتپايدى. ول وتە قاۋىپتى بولار ەدى. يەمەن وسى ماعىنادا اۋعانستاندى ەسكە سالادى. اڭگىمە ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى جاۋىنگەرلىك تايپالار قونىستانعان تاۋلى جەرلەر تۋرالى بولىپ وتىر، ولاردىڭ ءبىر بولىگىن حۋسيتتەر - تايپالىق اقسۇيەكتەر بىرىكتىرە الدى. وندا پارتيزان سوعىسى ءۇشىن تاماشا جاعداي جاسالعان، ال حۋسيتتەر - جەر بەتىندەگى ەڭ ۇزدىك پارتيزانداردىڭ ءبىرى. ولار كۇردەلى رەلەفى بار ءوز ايماقتارىن جاقسى بىلەتىن شەبەر، قاجىرلى جانە اياۋسىز جاۋىنگەرلەر»، - دەيدى.

حۋسيتتەر مەن وسمان يمپەرياسىنىڭ سوعىسى

حح عاسىردىڭ باسىندا وسمان يمپەرياسى سولتۇستىك يەمەندى (بولاشاق يەمەن مۋتاۆاككيلي كورولدىگى) باعىندىرۋعا جانە وندا زەيديتتەردىڭ كەزەكتى كوتەرىلىسىن - قازىرگى حۋسيتتەردىڭ يدەيالىق ءىزباسارلارى مەن بابالارىن تىنىشتاندىرۋعا تىرىستى. بۇل ارەكەت اسكەري ساتسىزدىكپەن جانە ستامبۋل مەن يەمەن بيلەۋشىسى يمام ياحيا اراسىندا شارت جاساسۋمەن اياقتالدى. وسمان سۇلتانى سولتۇستىك يەمەننىڭ تولىق اۆتونومياسىن مويىندادى، دەگەنمەن يمپەريا وسمان پاشاسى مەن اسكەري گارنيزونداردىڭ ەلدە بولۋ قۇقىعىن ساقتاپ قالدى. كەيىن تۇركيادا ءبىر عاسىر بويى يەمەندەگى ءۇمىتسىز سوعىس تۋرالى، كسرو-دا اۋعانستان ارداگەرلەرىنە ۇقساس قايعىلى اندەر شىرقالدى.

حۋسيتتەردىڭ ساۋديامەن سوعىسى

ساۋد ارابياسى دا وسى جولمەن جۇرۋگە تىرىستى جانە 2015 جىلى بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىمەن بىرگە يەمەنگە قارۋلى كۇشتەر ەنگىزدى. بىراق حۋسيتتەرمەن بولعان سوعىس ەر-رياد ءۇشىن ءۇمىتسىز ءىس بولىپ شىقتى. وسى جىلدار ىشىندە حۋسيتتەر يەمەننىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جانە ونىڭ استاناسى سانا قالاسىن باقىلاۋدا ۇستاپ، ساۋديالىقتارعا ۇلكەن شىعىن كەلتىردى. بۇل رەتتە ولار ساۋد ارابياسىنىڭ قالالارىن زىمىراندارمەن جانە دروندارمەن اتىپ، ولاردىڭ اۋماعىنا رەيدتەر جاسادى. ولار سونشالىقتى ءتيىمدى بولعاندىقتان، ساۋد ارابياسى باسشىلىعى بەيبىتشىلىكتى قالادى، «انسار اللامەن» كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى، ءتىپتى اقش-تىڭ حۋسيتتەرگە قارسى اۋقىمدى اسكەري وپەراتسيالارىنا دا قارسى.

حۋسيتتەر «يراننىڭ پروكسي كۇشى» مە؟

حۋسيتتەر تۋرالى «يراننىڭ پروكسي كۇشى» دەپ ءجيى جازىلادى. بۇل تولىعىمەن دۇرىس ەمەس. بۇل ارادا اڭگىمە جەرگىلىكتى بايلار باسقاراتىن، تامىرى تەرەڭ دەربەس قوزعالىس تۋراسىندا بولىپ وتىر. الايدا، ەگەر ولارعا كەلىپ تۇسەتىن يراندىق قارۋدىڭ ۇزدىكسىز اعىنى بولماسا، حۋسيتتەر وسىنشاما ءتيىمدى سوعىسا الماس ەدى. سوندىقتان ولار وزدەرىنىڭ باستى سىرتقى جانە اسكەري تىرەگى - تەگەرانعا وتە تاۋەلدى. يران حۋسيتتەرگە زور ىقپال ەتىپ، اقش تاراپىنان سانكتسيالار رەجيمىن جەڭىلدەتۋ باعىتىندا ونىڭ ۋادەسىن الۋ ءۇشىن ولاردى پايدالانىپ قالۋعا تىرىسۋى مۇمكىن.

«ۆاشينگتون ءۇشىن قازىرگى باستى پروبلەما ونىڭ تۇبىنە المايتىندىعىندا. اقش-تىڭ جاھاندىق قاعانات مارتەبەسى وعان الەمدىك ساۋدا باعىتتارىندا، قۇرلىقتاعى جانە تەڭىزدەگى ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى زامانعى الەم ءۇشىن تەڭىز ساۋداسىنىڭ وراسان زور ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ، ەگەر اقش بۇكىل الەمدىك ساۋدانىڭ 12 پايىزى وتەتىن قىزىل تەڭىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الماسا، وندا ولار بۇدان بىلاي وزدەرىن ۇلكەن قاعانات دەپ اتاي المايدى»، - دەپ ەسكەرتەدى ميحايل شەرەشەۆسكي.

حۋسيتتەر اتاۋى قايدان شىقتى؟

يەمەندە XIX-XX عاسىرلاردىڭ باسىنان بەرى ارەكەت ەتىپ كەلە جاتقان حۋسيتتەر (حۋتي) نەمەسە «اڭسار اللا» قوزعالىسى جەرگىلىكتى قۋاتتى ەتنوكونفەسسيالىق تايپالىق اسكەريلەندىرىلگەن توبى (ەل حالقىنىڭ شامامەن 25 پايىزى) 2004 جىلى سول كەزدەگى ۇكىمەتكە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جاسادى. «حۋسيتتەر» اتاۋىنىڭ ءوزى وسىدان 20 جىل بۇرىن، سول 2004 قىركۇيەگىندە يەمەن اسكەريلەرى ولتىرگەن قوزعالىستىڭ نەگىزىن قالاۋشى حۋسەين ءال-ءحۋسيدىڭ قۇرمەتىنە پايدا بولدى.

«اڭسار اللا» باسقا دا ىمىرالى جانە راديكالدى يسلامشىل توپتارمەن جانە قوزعالىستارمەن بىرگە 2011 جىلعى يەمەن توڭكەرىسىنە بەلسەندى قاتىسىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنت الي ابداللا سالەح دوعارىسقا كەتىپ، 2017 جىلى «اڭسار اللا» باقىلاۋىنداعى جەرگىلىكتى ءىىم-ءنىڭ كۇشىمەن ءولتىرىلدى. 2015 جىلدىڭ باسىنان باستاپ، حۋسيتتەر يەمەن استاناسى سانانى باسىپ الىپ، وزدەرىنىڭ رەسمي باسقارۋ ورگانىن، رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىن قۇرعاننان كەيىن، «اڭسار اللا» ءىس جۇزىندە بۇكىل ەلدى باسقاراتىن كۇشكە اينالدى. بۇل رەتتە «اڭسار اللا» ليۆاندىق «حەزبوللا» سياقتى يران مەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ تىكەلەي اسكەري جانە قارجىلىق قولداۋىنا يە. قازىر حۋسيتتەردىڭ رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى نەگىزىنەن بۇكىل حۋسي وتباسىلىق كلانىنىڭ كوپتەگەن مۇشەلەرىنەن تۇرادى جانە 2004 جىلى ولتىرىلگەن حۋسەيننىڭ تۋىسقانى «انسار اللانىڭ» جوعارعى كوشباسشىسى ابدۋل-مالىك ءال-حۋسي شىن مانىسىندە يەمەننىڭ پرەزيدەنتى بولىپ ەسەپتەلەدى.

بۇگىندە «ەل-ماسيرا» تەلەارناسى بار حۋسيتتەر ءشيزمدى يەمەن حالقىنىڭ كوپشىلىگى ۇستاناتىن ءسۋننيزمنىڭ ىقپالىنان جانە جالپى يسلامنىڭ تازالىعىن كورشىلەس سۋنني جانە يبادات مونارحيالارى سياقتى بارلىق «قاناعاتتانارلىق» ىقپالداردان قورعايتىنىن ايتادى ء(بىرىنشى كەزەكتە ساۋد ارابياسى مەن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، سونداي-اق ومان - الەمدەگى يباداتتار حالقىنىڭ 75 پايىزدان استامىن قۇرايتىن جالعىز مەملەكەت). سونداي-اق «سيونيستىك يزرايل مەن قۇدايسىز باتىس» تاراپىنان دا. 2018 جىلعى شىلدەدە حۋسيتتەردىڭ رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينگە 2014-2015 جىلداردان بەرى توقتامايتىن ەلدەگى ازاماتتىق سوعىستى جانە «اراب اليانسى» تاراپىنان يەمەنگە قارسى اگرەسسيانى توقتاتۋعا جاردەمدەسۋدى ءوتىندى. ءوتىنىش جاۋاپسىز قالدى. پۋتيننەن كومەك سۇرايدى. رەسەي تاعى ءبىر سوعىسقا ارالاسۋى مۇمكىن.

يەمەندى يماماتقا قايتارۋ

سوڭعى جىلدارى حۋسيت قوزعالىسى مەن ونىڭ يدەولوگياسى مەن سىرتقى ساياساتى قاتتى وزگەرىپ، راديكالداندى. «اڭسار اللا» الەمدىك جيحادقا جانە «باتىستىق يمپەرياليزم مەن سيونيزمگە» قارسى «قۇدايعا لايىقتى كۇرەسكە» قاتىسا باستادى. بىراق وسىدان 10-15 جىل بۇرىن بۇل تەك قانا يەمەندىك قوزعالىس بولاتىن. ەلدەگى «سالافيتتەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋگە قارسى» قوزعالىس بولدى. بۇل رەتتە «سالافيتتىك» دەپ بۇكىل سالافيزم يسلامداعى ءبىر ءىلىمنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن ساۋديا ىقپالىن بىلدىرەدى. سونداي-اق ءبىر كەزدەرى حۋسيتتەر يەمەندى 60-شى جىلداردىڭ باسىندا توڭكەرىس سالدارىنان قۇلاعان يماماتقا قايتارۋدى جانە جاڭا تەوكراتيالىق پاتريارحالدى مەملەكەت قۇرۋدى جاقتاعان. سونداي-اق، يەمەندە يدەولوگيانىڭ جانە «مۇسىلمان باۋىرلاستار» قوزعالىسىنىڭ بولۋىنا قارسى، بىراق ولار قازىر وزدەرىن «مۇسىلمان باۋىرلاستاردىڭ» ءبىر تارماعى بولىپ تابىلاتىن گازا سەكتورىنداعى حاماس توبىنىڭ ەڭ جاقىن وداقتاستارى دەپ سانايدى.

حۋسيت سوعىستارى

1990 جىلعا دەيىن تايپالىق قاعيدات بويىنشا ەكى مەملەكەتكە بولىنگەن يەمەندەگى ازاماتتىق سوعىس، شىن مانىندە، ۇزاق ۋاقىت بويى ءبىر جاعىنان حۋسيتتەر مەن ەكىنشى جاعىنان بۇرىنعى ۇكىمەتتىك كۇشتەر مەن ءارتۇرلى اسكەريلەر اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس بولدى سونىڭ ىشىندە «ءال-كايدا» مەن «دايش»، وڭتۇستىكتەگى سەپاراتيستەر مەن جاي بانديتتەر. وسى ازاماتتىق سوعىستىڭ تاريحى سوڭعى جىلدارى وتە كۇردەلى بولدى جانە كوپتەگەن كەزەڭدەردەن تۇردى. ونىڭ بارىسىندا ءتۇرلى كۇشتەر ءبىر-بىرىمەن اليانسقا ءتۇسىپ، كەيىن باسقا جاققا كوشتى، بىراق ەشكىم جەڭىسكە جەتە المادى. 2011 جىلى ەر-ريادقا «اراب كوكتەمى» سالدارىنان قۇلاتىلعاننان كەيىن 22 جىلعا جۋىق بيلىك قۇرعان بۇرىنعى يەمەن پرەزيدەنتى-ديكتاتور ءالي ابداللا سالەحتىڭ مىسالى ايقىن. ول يەمەن استاناسى ساناعا ورالىپ، ولارمەن وداق قۇردى، سودان كەيىن وعان ادال رەسپۋبليكالىق گۆارديانىڭ كوپتەگەن بولىمدەرى «اڭسار اللاح» جاعىندا سوعىسقا كىرىستى. 2017 جىلدىڭ كۇزىندە سالەح وداقتاستارىن الداپ، قايتادان يسلام كواليتسياسىنىڭ جاعىنا وتۋگە شەشىم قابىلدادى.

2015 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ ولارعا قارسى تۇرعان بارلىق ىشكى كۇشتەر 2020 جىلعا قاراي بەلسەندىلىككە قول جەتكىزگەن حۋسيتتەرگە قارسى ساۋد ارابياسى باستاعان يسلام كواليتسياسى ەلدىڭ ىشكى ىسىنە جاسىرىن تۇردە ارالاسۋ ءۇشىن ءدىندارلاردى قولدايتىن يراننىڭ ىقپالىن تاراتۋعا قارسى تۇرۋ سىلتاۋىن العا تارتتى. ساۋد ارابياسى ارمياسى مەن ونىڭ كواليتسيا بويىنشا سەرىكتەستەرى (ەگيپەت، يوردانيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، كۋۆەيت، باحرەين، ماروككو جانە سۋدان) ايقىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق باسىمدىققا قاراماستان، حۋسيتتەرمەن بولعان شايقاستا ەشقانداي جەڭىسكە جەتە المادى. كەرىسىنشە: سوڭعى جىلدارى «انسار اللا» ساۋديانىڭ مۇناي ينفراقۇرىلىمىنا اسا سەزىمتال زىمىران سوققىلارىن جاسادى.

جالپى العاندا، مۇناي مەن تابيعي رەسۋرستارعا كەدەي يەمەن قىزىل تەڭىزدەن ءۇندى مۇحيتىنا، ازيا مەن افريكا اراسىنداعى ستراتەگيالىق تۇرعىدان اسا ماڭىزدى جەردە ورنالاسقاندىقتان سوڭعى ون جىلدا بۇكىل تاياۋ شىعىستى باسىپ العان شيتتىك يران مەن سۋننيتتىك ساۋد ارابياسىنىڭ اسكەري-ساياسي قاقتىعىسى ايماعىنىڭ بىرىنە اينالدى. سول سەبەپتى، مىسالى، ءباا اسكەرلەرى وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ءۇندى مۇحيتىنداعى يەمەندەگى سوكوترا ارالىن يران سولاردان بۇرىن باسىپ الادى دەگەن قاۋىپتەن ءبىراز ۋاقىتقا «الدىن الا» باسىپ الدى.

«ءيزرايلدى جەك كورەتىن قوزعالىس»

قازiرگi كەزەڭدەگi حۋسيتتەر - بۇل ەداۋiر دارەجەدە تەگەراننىڭ تۋى، بiراق بiر مەزگiلدە سوڭعى ونجىلدىقتار iشiندەگi iشكi دامۋىنىڭ زاڭدى جەمiسi دە. قالاي بولعاندا دا، يراندىق قولداۋ - حۋسيتتەر ءۇشىن مۇلدەم ەكزيستەنتسيالدى ماسەلە. سوندىقتان ولاردىڭ كوشباسشىلارى وزدەرىن يرانمەن، ونىڭ سىرتقى ساياسي ماقساتتارىمەن جانە ونىڭ تاياۋ شىعىستاعى جاعدايعا كوزقاراسىمەن بارىنشا سايكەستەندىرۋگە تىرىسادى.  ساياساتتانۋشى-ارابيست اندرەي وستالسكي:

«يراندا ۋاعىزدالىپ جاتقان يزرايلگە دەگەن وشپەندىلىك ەندى بالا كەزدەن باستاپ حۋسيت مەكتەپتەرىندە وقىتىلىپ كەلەدى جانە ول بۇگىنگى تاڭدا حۋسيت قوعامى قۇرىلاتىن يدەولوگيالىق وزەككە اينالدى. ال ول ءالى دە بولسا يەمەننىڭ سۋننيتتەرىمەن سوعىسۋداعى كوپ جىلدار بويى ءورشىپ كەلە جاتقان جانە كوپ ادام قازا تاپقان ازامات سوعىسى اياقتالعان جوق.

حۋسيتتەر بيلىكتە وزدەرىن سەنىمدى سەزىنبەيدى. ولار وزدەرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسا الار ەدى، بىراق ءبارى كەرىسىنشە بولىپ جاتىر. ولار يراندى سۇننيلەردى جەڭىپ، بيلىكتى يەلەنۋگە كومەكتەسكەن شەشۋشى كۇش دەپ سانايدى. «انسار اللا» كوشباسشىلارى تەگەراننىڭ سەنىمى مەن قولداۋىن جوعالتسا، بيلىكتەن ايرىلۋىمىز ابدەن مۇمكىن دەپ سانايدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ راديكالدى باعدارلارى يران يدەولوگياسىمەن ۇندەسەدى. يەمەن حالقىن وتە كۇردەلى ەكونوميكالىق پروبلەمالار، ورىن الىپ جاتقان اشتىق الاڭداتاتىندىقتان حۋسيت كوشباسشىلارى قوعامدىق پىكىردى ءوز پايداسىنا اينالدىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا.

مەن سولتۇستىك يەمەندە ساياحاتتاپ كوپ ۋاقىتىمدى وتكىزدىم. حح عاسىردىڭ باسىندا بۇل جەر ەڭ الدىمەن ءدىني ەمەس، تايپالىق قاعيدات بويىنشا بولىنگەن ەل بولاتىن. ادامدار بارىنەن بۇرىن وزدەرىن دىنمەن ەمەس، قانداي دا ءبىر تايپامەن بايلانىستىردى. بىراق قازىر ءبارى تۇبەگەيلى وزگەردى. ءدىني باۋىرمالشىلدىق ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ەڭ الدىمەن، مۇسىلمان نەمەسە مۇسىلمان ەمەسسىڭ، ءسۇننيت نەمەسە شيت، نەمەسە اركىم وزدەرىن قالاي اتايتىنى ماڭىزدى بولىپ تابىلا باستادى. ءبىر كەزدەرى يەمەندە زەيديتتەر، ارينە، عاسىرلار بويى سۋننيتتەرمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەن. بىراق ەندى دۇشپان اتانعان سۋننيتتەر - زەيديت (شيت) بيلىگىمەن تاتۋلاسۋعا ءماجبۇر بولۋدا.

زەيديتتەر تاريحي تۇرعىدان يران شيتتەرىمەن تولىعىمەن كەلىسپەن ەدى. بىراق ەگەر يران بۇگىندە «يسلام مەملەكەتى» ۇستانىمىنان يدەولوگيالىق تۇرعىدان الىس كەتپەگەن اسا راديكالدى «حاماس» توبىن قولداي الاتىن بولسا، وندا يسلامنىڭ شيتتىك ينتەرپرەتاتسياسى بويىنشا تەگەرانعا ءوزىنىڭ «تۋىستارىمەن» تاتۋلاسۋعا باعدار ۇستانا باستاعاندىعىن تانىتادى. وسىلايشا، ءبىز ءبارىن انىقتاي باستايتىن ءدىني-ساياسي فاكتورلاردىڭ پايدا بولۋ ۇدەرىسىن كورىپ وتىرمىز. بۇل ەندى تازا ءدىن ەمەس، باتىس تۇسىنىگىندەگى ساياسات تا ەمەس.

قىزىل تەڭىزدەگى كەمەلەردى اتۋ. لوگيكالىق تۇرعىدان العاندا، بۇل باستاما تەگەرانعا قاتتى ۇناۋعا تىرىساتىن «اڭسار اللا» توبىنىڭ باسشىلىعىنان تۋىنداۋى ءتيىس ەدى. بىراق ولاردان بۇعان سانكتسيا العان شىعار. تەگەران تاراپىنان «جاسىل جارىق» بولماسا، ولار مۇنداي تاۋەكەلگە ەشقاشان بارماس ەدى. مەن قازىر حۋسيت كوشباسشىلارى وزدەرىنىڭ يران جاقتاستارىنا: «اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ سوققىسىنا سونشالىقتى قاتاڭ جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك پە، بۇل قاقتىعىستىڭ ودان ءارى كۇرت ورشۋىنە اكەلەدى مە؟» دەگەن سۇراق قوياتىنىنا كۇمانىم جوق. جانە، بالكىم، يەمەننىڭ وزىندە، قىزىل تەڭىزدە، سۋەتس كانالىندا عانا ەمەس، جاقىن ماڭداعى بارلىق ايماقتاردى قامتيتىن جانجال ولارمەن جالىن سياقتى جۇگىرە باستايتىن شىعار. ەگەر تەگەران تاراپىنان «وزدەرىڭىز شەشىڭىز» دەگەن ءدۇدامال جاۋاپ بەرىلسە، وندا بۇل شىن مانىندە «اياقتارىڭدى اڭداپ باسىڭدار» دەگەندى بىلدىرەدى. وسىنداي قادام جاسالا قالسا، وندا ايتارلىقتاي شيەلەنىس بولماۋ مۇمكىندىگى دە بار.

بىراق قازىر يران رەجيمىنىڭ ەل ىشىندەگى ىشكى ساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى. يران بيلىگى دە مونوليت ەمەس قوي، ونىڭ ىشىندە ءتۇرلى فراكتسيالار بار. جانە يسلام رەۆوليۋتسياسى ساقشىلارى كورپۋسىنا (يرسك) جاقىن تۇرعان وتە جاۋىنگەرلىك قاناتى قاشاندا قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ۋشىعا ءورشۋىن قالايدى. تەگەرانداعى اقىل-ەسى ساۋلار ءوز ماقساتىمىزعا قول جەتكىزدىك. وسىعان ءتاۋبا دەيدى.  بىراق ءبىز بۇنىڭ ءبارىن جاقىن ارادا بىلەمىز»، - دەپ سانايدى اندرەي وستالسكي.

وسىلايشا يمەندەگى جاعداي تەگەراننىڭ قانداي ۇستانىمدا بولۋىمەن تىعىز بايلانىستى.

Abai.kz