– رەكە, «اتاجۇرتتى بەتكە الىپ كوش كەلەدى» اتتى كىتابىڭىزداعى وتە قۇندى كوزقاراس-پىكىرگە تولى جازبالارىڭىزدى وقىپ, ۇلتتىق رۋحىڭىزعا ءتانتى بولدىم! ەندى مىنا ءبىر ساۋالدارعا وي قوسساڭىز? وسى جولعى كوشى-قون زاڭىنا ەنگەن وزگەرىستەردى "حالىق قالاۋلىلارى" قولداعانمەن, ەلباسىمىز كەرى قايتارۋى مۇمكىن. سول ارقىلى ول كىسى تاعىدا ءبىر رەت بەدەل جيناۋ ناۋقانىن باستايما دەگەن ويدامىن. بۇل جونىندەگى ويىڭىز قالاي? 2."نۇروتان" ءۇشىن جانىن قيا, بەلسەندى ەڭبەك سىڭىرگەن اسلان مۋسين مەن باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ وسى جولعى نۇرشىلداردىڭ قۇرىلتايىنان شەتتەتىلۋىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىنەمىز? بەكقوجا جىلقىبەكۇلى

-مەن ءسىز سياقتى ەلباسى اتالعان زاڭ جوباسىن كەرى قايتارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. قالاي دەگەن كۇندە دە قازاقستان پرەزيدەنتى كوشى–قون ساياساتىن 20 جىلدان اسا تاباندى جۇرگىزىپ كەلدى ەمەس پە. ويلانباي جاساعان وسى ءبىر قادام ارقىلى ءبىر-اق كۇندە بارلىعىن سىزىپ تاستامايتىن شىعار. ەكىنشى سۇراعىڭىزعا ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن. سەبەبى مەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى ەمەسپىن. اتالعان پارتياداعى كادرلىق وزگەرىستەر سول پارتيانىڭ ىشكى ماسەلەسى بولىپ تابىلادى.

– بۇل زاڭ قانداي زاڭ ءوز كوزىڭمەن كوردىڭىزبە؟

-اتالعان زاڭ جوباسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كءوءشى-قونى مءاسەلەلەرى بويىنشا ءوزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»  دەپ اتالادى. سول زاڭ  جوباسىندا   قر «ازاماتتىق تۋرالى» زاڭى:16. باپىنىڭ 1) تارماقشاسىندا قر اۋماعىندا زاڭدى تۇردە كەمىندە 5 جىل تۇراقتى تۇرعان، نەمەسە قر ازامتتارىمەن كەمىندە 3 جىل نەكەدە تۇرعان ورالماندار عانا قر ازاماتتىعىن الاتىندىعى ايتىلعان. ال،قر «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 23 باپىنىڭ 1) تارماقشاسىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس تەك «قر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا قونىستانعان ەتنيكالىق قازاقتار قر-دا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الاردا «تولەم قابىلەتىن راستاۋدان بوساتىلادى»-دەپ جازىلعان. دەمەك، ەگەر اتالعان وزگەرتۋلەر شىنىمەن قولدانىسقا ەنەتىن بولسا، بۇدان بىلاي ەلگە ورالعان قانداستارىمىز قر ۇكىمەتى وراملاندارعا قولايلى دەپ بەلگىلەپ بەرگەن ايماقتارعا عانا قونىستانۋعا ءماجبۇر. زاڭ جوباسىندا بۇدان باسقا دا ەلگە ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن وزگەرىستەر جەتىپ ارتىلادى.

–       راقىم اعا بارشا قازاقتى ەكىگە جارعان بۇل زاڭعا پرەزيدەنت قول قويسا وندا قازاق ەلىن اڭسايتىن شەتتەگى قازاقتىڭ كۇنى قاراڭ بولارى حاق، ءسىز بۇل ۇلتقا جاسالعان قاۋىپتىڭ بەتىن قالاي قايتارۋعا بولادى دەپ ويلايسىز؟

-         ەڭ باستى ءۇمىت ەلباسىندا. ەگەر ەلدەگى اقپارات اعىنىنا زەر سالىپ وتىرعان بولساڭىز، اتالعان زاڭ جوباسى سەناتتا قارالعالى بەرى ۇلتتىق بىرلىككە قاتەر توندىرەتىن مۇنداي كەرەعارلىققا ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستار زيالىلارىنان باستاپ، تۇتاس ۇلت بولىپ قارسى بولۋدا. سەبەبى، بۇل تەك ورالمانداردىڭ عانا ماسەلەسى ەمەس، بۇل بىرتىندەپ قالىپتاسىپ  كەلە جاتقان ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىمەن تىكەلەي قاتىستى ماسەلە.سوندىقتان مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەگە مەملەكەت باسشىسى بەيجاي قارامايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

–       قۇرمەتتى ايىپ مىرزا!

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ اتاجۇرتقا قايتۋدى اڭساعان قازاقتى ورالتۋعا بار ىنتاسىمەن، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي اتسالىسقان قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانباەۆ اعامىزدىڭ كەزىندەگى باستالعان جۇمىستارى قازىرگى كەزدە ودان ءارى ءوز جالعاسىن تابۋدا ما (كۆوتا ءبولدىرۋ، كىشى قۇرىلتاي، ورالمانداردى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تەگىن وقىتۋ، ت.ب.)?

 – قاۋىمداستىقتى باسقارۋعا قالداربەك اعامىزداي توراعا بولا الاتىن ادام قازىرگى قازاق قوعامىندا بار ما؟ بولسا كىمدى كورسەتە الار ەدىڭىز (تەك لەكسيكونىندا "ۇرعانىم بار" ءسوزى كەزدەسپەسە دۇرىس بولار ەدى)?

– قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟ مەنىڭشە سول اسسامبلەياعا بولىنەتىن قاراجاتتى شەتەلدەگى قازاقتاردى ورالتۋعا جۇمساسا، قازاق قوعامى كوپ نارسەدەن ۇتاتىن ەدى (1.ءتىل، 2.ءدىن، 3.دەموگرافيا، ت.ب.)

 – شەتەلدەگى جوعارى كۆاليفيكاتسيالى دارىگەر،عالىم،سپورتسمەن،جازۋشى ت.ب. ۇلتى قازاق ازاماتتارىمىزعا "ازاماتتىقتى" بىردەن بەرۋ ماسەلەسى شەشىلسە، قاتارىمىز شامامەن قانشا ادامعا تولىعار ەدى دەپ ويلايسىز؟

 – قازاقتاردى اتاجۇرتقا تەزىرەك قايتارۋدىڭ كوكەيىڭىزدە جۇرگەن تاعى باسقا دا قانداي مەحانيزمدەرى بار دەپ ويلايسىز(ۇندەۋ تاستاۋ)?

 ىزگى نيەتپەن، قايتقازاق باۋىرىڭىز.

–       وكىنىشكە قاراي، ءوز باسىم دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قازىرگى جۇمىسى ەكى دەگەن باعاعا لايىق دەر ەدىم. مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ اعامىز ەلگە ورالعان جانە ورالماعان قانداستاردىڭ قامى ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ ەدى. ول كىسىنى ەرەكشە باعالاپ قۇرمەتتەيتىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعام «قاۋىمداسقان قازاقتىڭ قالداربەگى» دەپ اتاۋشى ەدى. ول كەزدە باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعان اعايىن اتالعان ۇيىمنىڭ الدىن بوساتپايتىن. بۇگىنگى كۇندە قاۋىمداستىق عيماراتىنىڭ قاڭعىراپ قاڭقاسى عانا قالعانداي اسەرگە بولەنەسىڭ. قاسىنان وتكەن سايىن وتكەن كۇندەر ەسكە ورالىپ جۇرەگىم سىزداپ كەتەدى.

    ەكىنشى سۇراعىڭىزعا بايلانىستى ايتارىم، ءبىزدىڭ قازاق وتە دارىندى حالىق. ءبىر قاۋىمداستىق ەمەس مەملەكتتى باسقارۋعا قابىلەتى قاپتال جەتەتىن تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى. اسىرەسە، 30 بەن 40-تىڭ اينالاسىنداعى ءىنى-قارىنداستارىما ۇلكەن ۇمىتپەن قارايمىن. وتارشىلدىق سانادان ادا، ەركىن ويلايتىن بىزدەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيەتىن، ەل سەنىمىن اقتايتىن ونداي تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى.

    قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى حاقىنداعى مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم -ماسەلە اسسامبلەيانىڭ قۇرىلعاندىعىندا جانە وعان مەملەكەت تارابىنان قانشا قارجى بولىنگەندىگىندە ەمەس. ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن ەل تىنىشتىعى جولىندا جۇمسالعان قارجىدا ارمان جوق قوي! گاپ، ونىڭ قوعامدىق ۇيىم رەتىندەگى مارتەبەسى مەن قۇزىرەتىندە بولىپ تۇر. ءبىز الەمدە جوق جاڭالىق اشىپ، جەكە ءبىر قوعامدىق ۇيىم تۋرالى زاڭ قابىلدادىق. اتا زاڭ مەن زاڭدارعا سايكەس بارلىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مارتەبەسى تەڭ بولۋعا ءتيىس. ەشبىرىنە ەشقانداي دا ارتىقشىلىقتار بەرىلمەۋى كەرەك. بىراق، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنا پارلامەنت سايلاۋىندا ەكى قايتارا داۋىس بەرۋ قۇقىعى بەرىلىپ وتىر. وسىدان كەيىن تۇسىنبەستىك تۋىندايدى. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەندەي. ارينە، قازاق كوشى اسسامبلەيانىڭ اقشاسىنا قاراپ قالعان جوق. بۇل ەكەۋىنىڭ مۇددەسىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا بولمايدى.

  شەتەلدەردەگى جوعارى ساناتتاعى ەتنيكالىق قازاق ماماندارىن ەلگە شاقىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى جۇمىس. ولاردى ەلگە تارتۋدى قازاق كوشىنىڭ قالىڭ نوپىرىمەن قاباتتاستىرا جۇرگىزگەن ءتيىمدى. الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى دەيدى ءبىزدىڭ قازاق. ونىڭ ۇستىنە، ولار دا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ بالالارى. اۋىل-ايماعى، تۋىس –تۋعان، جۇرات - جەگجاتتارى بار دەگەندەي. ولاردى ەل-جۇرتىنان بولە-جارىپ ارناۋلى جاعداي جاساۋدان قازاق كوشى ۇتىلماسا، ۇتپايدى. ال، ولاردىڭ قارىم قابىلەتىن ەل مۇددەسى جولىندا ءتيىمدى پايدالانۋ بۇل مۇلدە بولەك اڭگىمە.

   ءوز قانداستارىن ەلگە شاقىرۋدىڭ دايىن تاجيىربەسىن يزرايل مەن گەرمانيادان ۇيرەنۋگە ابدەن بولار ەدى. تەك وسى باعىتتا تاباندى ساياسات جۇرگىزە الساق. ونداي ساياساتتىڭ جەمىسى تەك ۇلتتىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى عانا ەمەس، ۇلتتىق ەكونوميكامىزعا دا تىڭ سەرپىن اكەلەر ەدى. مىسالى، وزبەكستان، قىتاي جانە موڭعوليا قازاقتارى اۋىلشارۋاشىلىعىنا جان ءبىتىرىپ، قاڭىراعان قازاق اۋىلدارىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتەر ەدى. سەنبەسەڭىز مىنا ءبىر رەسمي دەرەككە جۇگىنىپ كورەلىك. ىرگەدەگى كورشىمىز قىتايدىڭ شىنجاڭ ايماعىندا  تابيعي جايىلىم اۋماعى 48 ميليون گەكتار عانا، ياعني، بىزبەن سالىستىرعاندا ءتورت ەسەگە جۋىق از. سوعان قاراماستان، 2011 جىلدىڭ  ماۋسىم ايىنداعى مال باسى 57 ميليون 990 مىڭ باس، جىل سوڭىندا قولدا قالاتىن مال باسى 36 ميليون 970 مىڭ باستى قۇراعان. وسى جىلعى وندىرىلگەن ەتتىڭ مولشەرى 1 ميليون 990مىڭ توننا. ءبىر قۋانارلىعى وسى مال جانە مال ونىمدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن سول جاقتاعى ءوز قانداستارىمىز باعىپ وسىرەدى ءارى وندىرەدى. مىنە سول سياقتى ءتورت تۇلىگىن مىڭعىرتقان موڭعولياداعى قازاقتار، باقشاسىن جايقالتىپ، باردى ۇقساتا بىلەتىن وزبەكتەگى اعايىندار ەلگە قوسىلسا قۇت بولار ەدى.

    سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق ەلىمىزدىڭ تابيعي جايىلىمى 189 ملن گەكتاردان اسادى ەكەن. وتكەندە ، پارلامەنتتىك تىڭداۋدا بايانداما جاساعان اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك،وتكەن جىلدىڭ وزىندە  سيىر ەتىن ءوندىرۋ كورسەتكىشى 373,5 مىڭ توننانى، قوي ەتىن ءوندىرۋ 153,8 مىڭ توننانى، شوشقا ەتىن ءوندىرۋ 192,7 مىڭ توننانى، جىلقى ەتىن ءوندىرۋ 85,1 مىڭ توننانى، قۇس ەتىن ءوندىرۋ 123,1 مىڭ توننانى، ءسۇت ءوندىرۋ 4 ميلليون 851,6 مىڭ توننانى عانا قۇراعان. قىتايدىڭ جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى جالعاسىپ جاتقان ءبىر ولكەسىنىڭ تابيعي جايىلىم اۋماعى مەن وندىرىلگەن ءونىمنىڭ سالىستىرماسىنا قاراپ جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟!

                                              (جالعاسى بار)

Abai.kz