№

ماسەلە تاقىرىبى

ماسەلەنىڭ مازمۇنى

شەشۋ جولى

ناتيجە

ەسكەرۋ

1

2

3

4

5

6

1.ءتىل ساياساتىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن نىعايتۋ

1

ءتىل ساياساتىن قۇرىلىمداندىرۋ

ءتىل ساياساتى ءۇشىن زاڭ بويىنشا ۋاكىلدىك ورگانى بولىپ تابىلاتىن ءتىل كوميتەتىنىڭ قۇزىرى بارىنشا تومەن، ەلدەگى ءتىل ءۇردىسى (تەندەنتسيا) مەن ۇدەرىسىنە يە بولا الاتىنداي قاۋقارلى ەمەس.

سونىمەن بىرگە ەلدىڭ ءتىل ساياساتى ىشكى ساياتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە مويىندالمايىنشا، بۇل سالادا ناقتى العا باسۋ قيىن بولىپ وتىر.

1-جول.تىلكومدى اگەنتتىك دەڭگەيىنە كوتەرۋ; بارلىق تىگىڭكى (ۆەرتيكال), كولبەۋ قۇرىلىمداردى سونىڭ قۇزىرىنا باعىندىرۋ.

ءتىل ساياساتىنا جاۋاپتى ناقتى ۋاكىلدىك مەملەكەتتىك ورگان پايدا بولادى. بارلىق اتقارۋ مۇمكىندىگى تۇتاسادى، ءتىل ساياساتى جاڭا سيپاتقا، زاڭدامالىق تالاپقا سايكەستەنەدى. بارلىق رەسۋرس پەن الەۋەت بىرىگەدى.

ءتىل ماسەلەسى تىكەلەي مەملەكەتتىك ورگاننىڭ موينىنا جۇكتەلەدى.قازىر ول ۆەدوموستۆولىق  مازمۇندا قالىپ وتىر.

2-جول.تىلكومدى ىشكى ساياسي قۇرىلىمدارعا بىرىكتىرۋ:

-  ءتىل كوميتەتىن تىكەلەي مەمحاتشى قۇزىرىنا كوشىرۋ;

-  وبلىستىق، قالالىق ءتىل باسقارمالارىن، بولىمدەرىن ىشكى ساياسات دەپارتامەنتتەرىنە قوسىپ، ونىڭ جۇمىسىنا سوتسيولينگۆيستيكالىق مازمۇن بەرۋ.

ەلدىڭ ىشكى ساياساتى بۇگىنگى قوعامدىق ورتادا ۋشىعىپ وتىرعان ماسەلەنى قامتيدى; ىشكى ساياساتتىڭ وسال تۇسى تولىعادى; ءتىل ساياساتىنا مەملەكەت تىكەلەي ارالاساتىنداي قۇرىلىم پايدا بولادى. قوعامدىق ورتانىڭ ارالاسۋىمەن  ىشكى ساياساتتىڭ مازمۇنى شىنايىلانادى.

بارلىق رەسۋرس پەن الەۋەت ۇيلەستىرىلەدى.

ءتىل ماسەلەسى قوعامدىق ورتانىڭ ارالاسۋىمەن مەملەكەتتىڭ ساياسي نىسانىنا اينالادى.

2

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قوعامدىق ورتاداعى ءرولىن نىعايتۋ

بۇگىندە قوعامدىق ورتادا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىمى بارىنشا ءالسىز، قازاقتىلدى اقپاراتپەن قامتۋ جانە مەمتىلدە مەملەكەتتىك، كوممەرتسيالىق سالالارداعى قىزمەت دەڭگەيى قاناعاتتاندىرمايدى. اتالمىش سالالاردا نەگىزىنەن ءبىرتىلدى – ءورىستىلدى ماماندار مەن قىزمەتشىلەر قامتىلعان. قوستىلدىك، ۇشتىلدىك مازمۇنعا بەت بۇرعان ەلدىڭ ءتىل ساياساتىنا سايكەس ەمەس. قوعامدىق ورتادا وسىعان وراي تىلدىك شيەلەنىسۋ مەن ارازدىق كورىنىسى باستى ورىنعا شىقتى.

ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن قر ۇكىمەتىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى ءبىلۋى ءتيىس ماماندىقتاردىڭ، لاۋازىمداردىڭ تىزبەسىبەكىتىلۋى ءتيىس.

ەلدەگى ۋشىققان ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە قوعام مەن مەملەكەتتىڭ بارلىق رەسۋرسى مەن الەۋەتى جۇمىلۋعا مىندەتتەنەدى. ەلدە شىنايى قوستىلدىك اقۋال ورىن الىپ، مونتىلدىك مونوپوليا جويىلادى. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى ساياسي تاقىرىپ بولۋدان سىرعىيتىنداي العىشارت قالىپتاسادى.

ءمونوتىلدى ورتا تاراپىنان بايبالام مەن قارسىلىق تۋىنداۋى ىقتيمال، ءبىر بۇل مەملەكەت تاراپىنان ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا قارسىلىق رەتىندە باعالانۋى كەرەك.

2.قازاق ءتىلىن لينگۆيستيكالىق جانە عىلىمي جاعىنان دامىتۋ

1

2

3

4

5

6

1

ءتىل ءبىلىمى عىلىمىن ۇيلەستىرۋ مەن ۇيىمداستىرۋ

ەلدە قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي جاعىن ىرگەلى زەرتتەيتىن بىردەن ءبىر رەسمي مەكەمە – ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى, بۇدان باسقا اتالمىش عىلىمي ۇدەرىسكە جوو-داعى ونداعان فيلولوگيا كافەدرالارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى قاتىسا الادى. الايدا، اتالمىش ينستيتۋتتىڭ باي تاجىريبەسى مەن عىلىمي رەسۋرسى بولا تۇرا، كەيبىر ناقتى زەرتتەۋ تاقىرىبى بويىنشا تەندەر ۇدەرىسىندە جەكەلەگەن ورتالىقتاردان ۇتىلىپ، ماسەلە شەشىلمەگەن كۇيى قالاتىن جايتتار ۇشىراسادى. دەمەك، اتالمىش عىلىمي مەكەمەنىڭ رەسۋرسى مەن الەۋەتىن ءتىل پايداسىنا جاراتۋ ويداعىداي ەمەس جانە ونىڭ كازىرگى قۇزىرى جەتكىلىكسىز. ناتيجەسىندە، قازاق ءتىلى تەرمينولوگيا، ورپوەفيا، ورفوگرافيا، ەلەكتروندالۋ،جازۋ رەفورماسى ت.ب. وزەكتى سالالار بويىنشا دامىماي وتىر.

ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىن، قازتەست ورتالىعىن، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىعىن بىرىكتىرىپ، ءتىلبىلىم عىلىمي-وقىتۋ ورتالىعىن قۇرۋ كەرەك تە، بۇعان قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي ءتىلبىلىم سالاسى مەن ونى وقىتۋ-باعالاۋ مىندەتىن جۇكتەگەن ءجون. بۇل قۇرىلىمدى ءتىل ساياساتىنىڭ ۋاكىلدىك ورگانىنىڭ قاراۋىنا بەرگەن ءجون. سەبەبى، قازىرگى قازاق ءتىلى لينگۆيستيكالىق ءبىلىم ماسەلەسىمەن شەكتەلمەيدى، باستىسى - وزەكتى ساياسي-سوتسيولينگۆيستيكالىق سالانى قامتيدى.

-             ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ الدىنا قازاق ءتىلىن عىلىمي جاعىنان دامىتۋدىڭ ناقتى مىندەتتەرى مەن ماقساتتارى قويىلادى;

-             قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم مەن پراكتيكانى تىعىز ۇشتاستىراتىنداي زەرتحانالار ورفوگرافيا، ورپوەفيا،

ءالىپبي، تەرمينولوگيا، ەلەكترونداۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە تىكەلەي اتسالىسادى;

-             ءتىلبىلىم سالاسى ءۇشىن جالپى تەندەرلىك ۇدەرىسپەن ەمەس، ارنايى مەملەكەتتىك سۋبسيديامەن قارجىلانۋ مۇمكىندىگى تۋادى.

2

سالالىق تەرمينولوگيا مەن لەكسيكولوگيانى دامىتۋ

تەرمينولوگيانى دامىتۋ جۇيەسىز، اۋەسقويلىق سيپات الىپ كەلەدى. ءتىلدىڭ بۇل سالاسى عىلىمي نىسان رەتىندە ءتىلبىلىم سالاسىنا تولىق اينالماي وتىر. بۇعان نەگىزىنەن قاراپايىم ءتىل جاناشىرلارى قاتىسىپ، قازاقتىلدى عىلىمي ورتا شەت قالۋدا جانە ونى ۇيلەستىرەتىندەي، جۇمىلدىراتىنداي قۇرىلىم جوق. بۇعان دەيىن تەرميندەردى قاراستىرىپ، بەكىتىپ كەلگەن تەرمينكومنىڭ ءونىمى تۇتىنۋشىلار تاراپىنان تالاي داۋعا قالدى، عىلىمي دايەكسىز، تۇجىرىمسىز بىرقاتار بالامالار مەن تەرميندەر  قولدانۋعا جارامسىز بولىپ كەلەدى. جاڭا تەرميندەردى تاراتۋ مەن ءسىڭىرۋ ەرەجەسى جوق، ولاردى ەلەكتروندىق كەڭىس پەن قۇرالدار ارقىلى تانىستىرۋ مەن قولدانۋ مۇمكىندىگى جاسالماعان. سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ پوستيندۋستريالدىق اقۋالىن ارتتىرانداي جاڭا ۇعىمداردىڭ بالاماسى دا جۇيەلى قولعا الىنباي وتىر، بۇل لەكسيكالوگيانىڭ، ستيليستيكانىڭ جۇيەسىزدىگىن، زامان تالابىن قاناعاتتاندىرماي وتىرعانىن كۇننەن كۇنگە كورسەتۋدە. ءتىلدىڭ قالىپتاسقان ستيلدىك مۇمكىندىگى كەرى كەتىپ، ورىس ءتىلىنىڭ قالقاسىنا كوشتى.

ءتىلبىلىم ينستيتۋتى جانىنان ارنايى تەرمينولوگيالىق زەرتحانا قۇرىلعانى ءجون. ول ەلدەگى بارلىق فيلولوگيالىق جانە عىلىمي ورتالىقتارمەن قاتىناس ورناتىپ، ءتۇرلى عىلىمي سالانى تەرميندەندىرۋگە سول سالانىڭ عالىمدارى مەن ماماندارىن تارتاتىنداي جۇيە جاساقتالعانى ابزال.

-                  تۇراقتى تۇردە عىلىمي تەرمينولوگياعا نەگىزدەلگەن زەرتحانا پايدا بولادى;

-                  ءاربىر عىلىمي سالا عالىمدارى تەرميندى قالىپتاستىرۋعا قاتىستىرىلادى;

-                  جاڭا تەرميندەردى ەنگىزۋگە ىڭعايلى ەلەكتروندىق تەرمين سوزدىگى قولدانىسقا ەنەدى;

-                  قازاق ءتىلى جاڭا لەكسيكالىق بىرلىكتەرمەن تولىعاتىن جانە ونى سىڭىرەتىندەي جۇيە ورنىعادى.

3

قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋ – ءالىپبي ماسەلەسى.

ەلباسىنىڭ 2012 جىلعى حالىققا جولداۋىندا ايتىلعان لاتىن قارپىنە كوشۋ باستاماسى قوعامدىق ورتادا عانا تالقىلاۋمەن شەكتەلىپ كەلەدى. اتقاراتىن ناقتى قۇزىرلى قۇرىلىم جوق. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىنان قۇرىلعان توپ ءتۇرلى وتىرىستارعا قاتىسقانى بولماسا، ناقتى عىلىمي ساراپتاۋ مەن تالداۋلاردى ۇيىمداستىرا المادى جانە وعان شاماسى دا، قۇزىرى دا بولمادى.

ءتىلبىلىم ينستيتۋتى جانىنان ارنايى جازۋ رەفورماسى جونىندەگى زەرتحانا قۇرىلعانى ءجون. قازاق ءتىلىنىڭ جازۋىنا قاتىستى ناقتى ماسەلەلەردى سىناق پەن تاجىريبەدەن وتكىزۋ ارقىلى جانە ەملەنىڭ عىلىمي قاعيدالارىن قايتا قارايتىنداي عىلىمي توپتى توپتاستىرۋى قاجەت.

• جازۋ رەفورماسىن ناقتى قولعا الاتىن ارنايى عىلىمي ورتالىق پايدا بولادى;
• جازۋ رەفورماسى تەوريا مەن پراكتيكانى قامتيتىن عىلىمي ساراپتامالىق ۇدەرىستى باقىلاۋ مەن باسقارۋ قولعا الىنادى;
• عىلىمي تىلدىك مىندەت جالاڭ پوپۋليزمنەن قۇتىلادى، عىلىمي الەۋەت پەن رەسۋرس ۇيلەستىرىلەدى;

ناقتى عىلىمي سيپات الادى جانە ازىرلەۋدەن جۇزەگە اسىرۋعا دەيىنگى بارلىق ساتى ءبىر قولدا بولادى.

3.قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك ورتاسىن كەڭەيتۋ

1

2

3

4

5

6

1

قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىم اياسى – تىلدىك ورتا.

بۇگىندە قازاق تىلىنە قاتىستى اۋدارما سالاسى دامىماي وتىر. سەبەپ - رەسمي، بەيرەسمي تىلدىك ورتا قازاق ءتىلى ءۇشىن بارىنشا تارىلعان. بۇل اسپەكت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلامادا» جەتە قاراستىرىلماعان. ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك شەكاراسى – اۋدارما، جانە ونىڭ قولدانىم اياسى – تىلدىك ورتا بارعان سايىن ماسەلەسى قوردالانعان جاعدايعا تىرەلۋدە:  قازاق مەكتەبىنە ءورىستىلدى بالالار ءتىل ۇيرەنبەي كەلۋدە; جازباشا تىلدىك ورتا بولىپ تابىلاتىن وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەر جەتكىلىكسىز–كەسىرىنەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنداعى قازاقتىلدى ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ جاعدايى مەيلىنشە تومەن ت.ت.

وسىعان وراي مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورتاسىن نىعايتۋ ساياساتى قاجەت.

1. قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋشىلەر قاۋىمى قۇرىلىپ، ولارعا ارنايى مەملەكەتتىك تاراپتان تەگىن تەحنيكالىق رەسۋرس كوزىن جاساقتاۋ كەرەك.
2. ءاربىر ورتا-جوعارى وقۋ مەكەمەسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرتۋگە، قازاقتىلدى مامان ازىرلەۋگە سايكەستىگى نازاردا بولاتىنداي ينديكاتور ازىرلەنىپ، تۇراقتى مونيتورينگ وتكىزۋ قولعا الىنعانى ماقۇل.
3. ەلدەگى تىلدىك ورتانى تۇراقتى تۇردە مونيتورينگ جاساۋعا نازار اۋدارىلۋى ءتيىس.

1.ەلدەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋشىلار وزدەرىنە ساي مارتەبە مەن بەدەلگە يە بولادى;قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ جاڭا ساتىعا كوتەرىلەدى;

2.ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعداي تىلدىك ورتامەن سايكەستەنەدى جانە ءتىل ساياساتىنا قاتىستى قوعامدىق ارازدىق ازايىپ، شىنايى وتانشىلدىق كۇشەيەدى.

2

قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اراقاتىسى – اۋدارما.

رەسمي-بەيرەسمي فورۋمدار مەن وتىرىستاردا اۋدارما جۇمىسى قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا جاراتىلماعان، كوبىنە قاراستىرىلمايدى – ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى مەيلىنشە قۇلدىراي تۇسۋدە.  قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اراقاتىسى اشىلماعان، شەكاراسى جوق بولىپ وتىر.

1. بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردا قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي تىلدىك ورتاسىن نىعايتۋ ءۇشىن جانە ءورىستىلدى قىزمەتشىلەردىڭ مەمتىلدى ۇيرەنۋىنە، مونوتىلدىلىكتەن اجىراۋىنا تۇرتكى بولارلىقتاي ىلەسپە اۋدارما ەنگىزىلۋى كەرەك;
2. قولدانبالى اۋدارما جۇمىسى قازاق ءتىلىنىڭ شەتەلدىك تىلدەرمەن اراقاتىسى رەتىندە ەرەكشە قولعا الىنۋى قاجەت;
3. اۋدارماشىلارعا كوڭىل ءبولىنىپ، قازاقستاندىق اۋدارماشىلار قاۋىمداستىعى قۇرىلعانى ابزال.

1.ەلدىڭ تىلدىك ورتاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ شەكاراسى مەن اۋماعى پايدا بولادى;

2.قازاق ءتىلىنىڭ شەت تىلدەرىمەن اراقاتىسى داميدى، سونىڭ ناتيجەسىندە تەرمينولوگيا مەن تىلماشتىق قىزمەت ەرەكشە ساتىعا كوتەرىلدى;

3.اۋدارماشىلىق قىزمەتتىڭ ابىرويى ارتىپ، ونىڭ ساپاسى مەن قىزمەت اياسى ورنىعادى، اۋدارماشىلاردىڭ مىندەتى ناقتىلانىپ، جاۋاپكەرلىگى مەن ساۋاتى ارتادى.