زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ءابىش اعا كەكىلبايۇلى: “قياناتقا جول بەرمەس ادىلدىكتىڭ، كۇپىرلىككە جول بەرمەس ادالدىق­تىڭ، قاراۋلىققا جول بەرمەس شاپاعات­تىلىقتىڭ، قاتىگەزدىككە جول بەرمەس مەيىرىمدىلىكتىڭ، ارسىزدىققا جول بەرمەس پاراساتتىلىقتىڭ اسقان ۇلگىسىن تانىتقان، ەلىنىڭ جەل جاقتاعى پاناسى، ىق جاقتاعى ساياسى بولا بىلگەن ازامات، جاۋدان ەلدى ارا­شا­لاعان باتىر، داۋدا ادىلەتتى اراشالاعان قازي، وزبىرلىقتان وبال مەن ساۋاپتى اراشالاعان ءپىرادار، السىزگە مەدەت، كۇشتىگە ايبار، زارىققانعا جەبەۋ، تارىققانعا دەمەۋ، اسقانعا توسقان، ساسقانعا سايا، ۇرپاققا ۇستاز، ۇلىسقا ۇران، ەل يەسى، جەر كيەسى” دەپ قادىر تۇتقان بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى شەجىرە­شىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 1750, جىلقى جىلى جەم بويىنداعى اقمەشىتتە ومىرگە كەلىپتى. اكەسى اداي اتانىڭ التىنشى ۇر-پاعى سانالاتىن مىرزاعۇل ەڭبەكقورلى­عىمەن ەلىنىڭ سىيىنا بولەنگەن، ال اناسى ءجانيا شەشەمىز اقىلدىلىعىمەن اۋىل-ايماعىنىڭ اراسىندا قادىرى اسقان جاندار بولىپتى. اتاسى جانالى دا ادىلدىگىمەن اتى شىققان، قونىستاس رۋلارعا تانىمال، بەدەلدى اقساقال بولعان كورىنەدى.

زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ءابىش اعا كەكىلبايۇلى: “قياناتقا جول بەرمەس ادىلدىكتىڭ، كۇپىرلىككە جول بەرمەس ادالدىق­تىڭ، قاراۋلىققا جول بەرمەس شاپاعات­تىلىقتىڭ، قاتىگەزدىككە جول بەرمەس مەيىرىمدىلىكتىڭ، ارسىزدىققا جول بەرمەس پاراساتتىلىقتىڭ اسقان ۇلگىسىن تانىتقان، ەلىنىڭ جەل جاقتاعى پاناسى، ىق جاقتاعى ساياسى بولا بىلگەن ازامات، جاۋدان ەلدى ارا­شا­لاعان باتىر، داۋدا ادىلەتتى اراشالاعان قازي، وزبىرلىقتان وبال مەن ساۋاپتى اراشالاعان ءپىرادار، السىزگە مەدەت، كۇشتىگە ايبار، زارىققانعا جەبەۋ، تارىققانعا دەمەۋ، اسقانعا توسقان، ساسقانعا سايا، ۇرپاققا ۇستاز، ۇلىسقا ۇران، ەل يەسى، جەر كيەسى” دەپ قادىر تۇتقان بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى شەجىرە­شىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 1750, جىلقى جىلى جەم بويىنداعى اقمەشىتتە ومىرگە كەلىپتى. اكەسى اداي اتانىڭ التىنشى ۇر-پاعى سانالاتىن مىرزاعۇل ەڭبەكقورلى­عىمەن ەلىنىڭ سىيىنا بولەنگەن، ال اناسى ءجانيا شەشەمىز اقىلدىلىعىمەن اۋىل-ايماعىنىڭ اراسىندا قادىرى اسقان جاندار بولىپتى. اتاسى جانالى دا ادىلدىگىمەن اتى شىققان، قونىستاس رۋلارعا تانىمال، بەدەلدى اقساقال بولعان كورىنەدى.

بەكەت اتا – مىرزاعۇل اقساقالدىڭ ءتورت ۇلىنىڭ كەنجەسى. ونىڭ شىعۋ تەگى بىلايشا ايتىلادى: اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال – جاۋلى – قوسقۇلاق – جانالى – مىرزا­عۇل – بەكەت. جانالى بابامىز دا، مىرزاعۇل اتامىز دا اۋليە كىسىلەر بولعان، جالپى قوسقۇلاق اۋلەتى زايىرلى تۇقىم دەپ ەسەپتەلەدى. ونىڭ ۇستىنە كونەكوز قاريالار بەكەت اتانىڭ باتىرلىعى كارى ناعاشىسى تاما ەسەت باتىردان، كورىپكەلدىگى مەن اۋليەلىگى ءوز ناعاشىسى نازارقوجادان دارىعان ەكەن دەيدى.

بەلگىلى قوعام قايراتكەرى سەيىلبەك شاۋ­حامانوۆ اعامىز بەكەت اتانىڭ ناعاشىسى نازارقوجانىڭ يسلام الەمىنە تانىمال اۋليە شاا بۇزىرىكتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ايتادى. شاا بۇزىرىك – پايعام­بارىمىزدىڭ (س.ع.س.) نەمەرە ءىنىسى ءالي مەن قىزى فاتيمادان تارايتىن جيىرما ءۇشىنشى ۇرپاعى.

ءحVىى عاسىردىڭ اياق جاعىندا يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن كوشپەلى قازاقتاردى ءدىني ساۋاتتاندىرۋ ماقساتىندا كەلگەن نازارقوجا اداي اتانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى، بەلگىلى بي جايىقۇلى المەنبەتتىڭ ىكاي اتتى جالعىز قىزىنا ۇيلەنىپ، ودان قوجاكىلەن، مۇرىن دەگەن ەكى ۇل مەن ءجانيا ەسىمدى ءبىر قىز سۇيەدى. وسى ءجانيا شەشەمىزدەن بەكەت اتا تۋعان دەيدى شەجىرەشىلەر.

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ ايتۋىنا قارا­عان­دا، ول كەزدە ادايلار ماڭعىستاۋدىڭ ويىنا قۇلاپ كەتە قويماي، سىر مەن جايىق ارا­سىنداعى كەڭىستىكتە مالىنىڭ جايىمەن كو­شىپ-قونىپ ءجۇرىپتى. نازارقوجانىڭ زي­راتىنىڭ ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بول­ماۋى، ال وعان قىزىن بەرگەن المەنبەت اتا­نىڭ سىر بويىنا جەرلەنۋى سوندىقتان كورىنەدى.

بەكەت اتانىڭ كارى ناعاشىسى، بۇكىل سانالى عۇمىرىن ەلىنىڭ ەگەمەندىگى مەن حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سارپ ەتكەن تاما ەسەت باتىر كوكىۇلى شامامەن 1667-1766 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن، قالماق­تارعا قارسى ازاتتىق كۇرەستىڭ باسشىلا­رىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ءتۇپ اتاسى – ءحى-ءحىى عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپ، سوزاقتا جەرلەنگەن، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قادىرمەندى زامانداسى، ءيسى تۇركى جۇرتى تۇگەل قۇرمەت تۇتاتىن بەلگىلى اۋليە قارابۋرا. ال ءوز اكەسى كوكى باتىر بىرنەشە مارتە قاجىلىققا بارعان، سوڭعى ساپارىندا سول جاقتا دۇنيە سالىپ، توپىراق اراب جەرىنەن بۇيىرعان عۇلاما كىسى كورىنەدى. بۇل جايلى حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ جازبالارىندا جاقسى ايتىلعان. ابىلقايىر حانمەن قيماس دوس بولعان ەسەت باتىردى ءوز زامانىندا تاۋكە حان جەتى رۋعا رۋباسى ەتىپ سايلاعان. ورىس پاتشايىمى اننا يواننوۆنادان اتى-ءجونى جازىلعان ەستەلىك قانجار مەن حان تاراپىنان “تارحان” دەگەن قۇرمەتتى اتاق العان ەسەت باتىردىڭ اۋىلى 1742 جىلدارى سام قۇمىن جايلاعان.

توقساننان اسقان شاعىندا ەسەت باتىر ون ەكى جاسار جيەنى بەكەتكە:

ۇستىڭنەن ءدۇبىر كەتپەسىن،

قۇلاعىڭنان سىبىر كەتپەسىن.

اق پەن قارانى ايىرار،

جاۋدى كەرى قايىرار،

اتىڭدا ايتىپ تۇرعانداي ءدۇر بولارسىڭ.

ەلگە شۋاق شاشىپ نۇر بولارسىڭ،

ءۇش جۇزگە تانىمال ءپىر بولارسىڭ،.. – دەپ باتا بەرگەن ەكەن دەلىنەدى.

بالا كەزىنەن-اق زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، الدىمەن اتاسى جانالىدان، سوڭىنان اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشقان بەكەت اتا 14 جاسىندا حيۋاداعى شەرعازى حان مەدرەسە­سىنە وقۋعا بارادى. ونىڭ تۇسىنە ەنىپ، “ۇستاز – ءپىر” تاۋىپ، سوپىلىق جولىن ۇستانۋعا سىلتەمە جاساعان ماڭعىستاۋدىڭ قارا­ويىنداعى بەلگىلى اۋليە شوپان اتا ەكەن دەلىنەدى. ال اتامىزدىڭ بويىنداعى اللا سىيلاعان ەرەكشە قاسيەت پەن ايرىقشا قابىلەتتى العاش بايقاپ، وعان ءدىني ءبىلىم الۋعا كەڭەس بەرگەن اعاسى مەڭدىقۇل باتىر كورىنەدى.

بەكەت اتا وقىعان حيۋاداعى شەرعازى حان مەدرەسەسى 1726 جىلى سالىنعان. بەلگىلى وزبەك اقىنى پاحلاۆان راۆناك، تۇرىكپەن پوە­زياسىنىڭ كلاسسيگى ماقتىمقۇلى فا­راگي، اتاقتى قاراقالپاق شايىرى ءاجنياز قو­سىبايۇلى وسىندا ءبىلىم الىپ، تار­بيە­لەنگەن. نەگىزىنەن بۇل مەدرەسەدە سول دا­ۋىر­دەگى وتە تالانتتى، بەلگىلى ادامدار وقىعان. سوندىقتان مەدرەسە حالىق اراسىندا “ماسكاني فوزيلون”، ياعني ء“بىلىمدارلار ورداسى” اتانعان.

حح عاسىرعا دەيىن حيۋا مەدرەسەلەرىندە وقۋ مەرزىمى 7 جىل بولعان جانە ءوز شاكىرت-تەرىنە ءۇش ساتىدان تۇراتىن باعدارلاما نەگىزىندە ءدارىس بەرگەن:

بەكەت اتانىڭ مەدرەسەدە ءدارىس بەرگەن ۇستازى، قازاقتار باقىرجان قوجا دەپ اسا قادىر تۇتاتىن ­­مۋحامماد باقيرجان ءازيز – پايعامبارىمىزدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءالي مەن قىزى فاتيمادان تۋعان حۋسەيننەن تارايتىن سەيد ۇرپاعى. باقيرجان قوجا شامامەن 1720 جىلى اكەسى شافوات ءازيزدىڭ قاسيەتتى مەشىتى بار قارا قاپىدا دۇنيەگە كەلىپ، 1789 جىلدار شاماسىندا ومىردەن وتكەن، حيۋا ماڭىنداعى گازاۋات اۋىلىنا جەرلەنگەن.

ۇلى ۇستاز باقيرجان قوجا ءوزىنىڭ سۇيىكتى شاكىرتى بولعان ءپىر اتامىزدى ىزگىلىكتىلىگى مەن بىرسوزدىلىگى ءۇشىن احماد دەپ تە اتاعان (“احماد” – اراب ءسوزى، قازاقشا “ەڭ ماقتاۋلى” دەگەن ماعىنا بەرەدى). “ريسولاي حيلفاتي سۋفيحو” كىتابىنىڭ 11-بەتىندە بەكەت حازرەتتىڭ قونىسى ماڭعىشلاقتا ەكەنى ايتىلادى. وسى كىتاپتا حورەزم وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن، ءوز تۇستاستارىنان ەرەكشەلەنىپ، ايرىقشا اتاق العان ءتورت عۇلامانىڭ ەسىمى اتالادى. ولار: مۇحامماد باقيرجان حازرەت – “زامانىنىڭ ۇلى سەيدى” اتانعان، مۋحامماد سۇلتان حازرەت – ء“وز ءداۋىرىنىڭ ۇلى شەيحى” اتاعىن العان، موللا مۋحامماد پاناح – ء“وز ءداۋىرىنىڭ ۇلى احۋنى” اتالعان، بەكەت حازرەت – “زامانىنىڭ ۇلى سوپىسى” اتاعىنا يە بولعان. سونداي-اق بۇل ەڭبەكتە بەكەت اتا “پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋشى جانە ونى تاراتۋشى، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلىسى، ءازيزى ءارى قادىرلىسى، اللا تاعالاعا ەڭ جاقىن جانە اللا تاعالانىڭ الدىندا ەڭ قۇرمەتتى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ۇلى سوپىسى اتانعان ادام”، – دەپ جازىلعان. ال “تازكيراي مۋحامماد باحير” قولجازباسىنىڭ 168-بەتىندە بەكەت اتا “ومىرىندە قيىندىقتاردى كوپ كورگەن، ادام تاڭعالارلىق كەرەمەتتەر ىستەي الاتىن ۇلكەن قاسيەت يەسى، سوپىلىق­تاعى ەڭ جوعارعى مارتەبە “ماشايىق” دارەجەسىنە جەتكەن، تۇرىكتەر مەن وزبەكتەر اراسىندا اتاعى كەڭ جايىلعان بەلگىلى ادام ەدى. ەل ونى “احماد” دەپ دارىپتەيتىن. كوڭىلىندە ءبىر اللانى ۇستاپ، قۇلشىلىعىن ءوز ۋاقىتىندا ورىنداپ وتىرۋ تەك جاسى ۇلعايعان ادامدارعا عانا ءتان ادەت بولسا، ول جاس كەزىندە دە اللاعا سول ۇلكەندەرشە قۇل­شىلىق ەتەتىن ەدى”، – دەلىنگەن (ماشايىق – ارابشا “ماشياحا” – پەرىشتەلەر ايان بەرەتىن تەرەڭ ءبىلىمدى، وتە اقىلدى ادام، قازاقشا “ابىز” دەپ اۋدارىلىپ ءجۇر).

حيۋاداعى شەرعازى حان مەدىرەسەسىن تامامداعان سوڭ بەكەت اتا 21 جاسىندا تۋعان جەرىنە ورالىپ، جەم بويىنداعى اقمەشىتتى تۇرعىزىپ، بالا وقىتقان دەيدى شەجىرەشى قارتتار. ال 24 جاسىندا بەينەۋدە جەراستى مەشىتىن سالادى.

ءبىز اۋىزەكى تىلدە “جەراستى مەشىتى” دەي بەرەمىز. شىندىعىندا ول – اللاعا سىيىنۋ­عا ەڭ قولايلى دەلىنەتىن جەرلەردە سالىناتىن، وتە قاسيەتتى، بەرەكە باستاۋى سانالاتىن، دىنىمىزدە “زاۆيا” دەپ اتالاتىن سوپىلاردىڭ باس قوسىپ، ءىلىم الاتىن ورنى. تۇرىكتەر ونى “تەككە”، پارسىلار “حاناكا”، ارابتار “دايرا”، “ريبات” دەپ تە اتايدى، ء“ۇي”، “باس قوساتىن بۇرىش” دەگەن ماعىنا بەرەدى. ولاردى مەشىتپەن شاتىستىرۋعا بول­مايدى. ويتكەنى كوپشىلىككە ارنالعان ورىن بولعاندىقتان مەشىت ىشىنە كىسى جەرلەۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى، ال بۇلاردىڭ ىشىندە سوپىلىق جولدىڭ نەگىزىن قالاۋشى اۋليە پىرلەر مەن ونىڭ ءىزباسارلارى جەرلەنگەن.

بەكەت اتانىڭ ءبىز بىلەتىن ءتورت مەشىتى بار. ءبىرى ءوزى جاتقان وعىلاندىدا، ەكىنشىسى اقمەشىتتە، وندا اتاسى جانالى، اكەسى مىرزاعۇل مەن اناسى ءجانيا، بالاسى توعاي جەرلەنگەن، ءۇشىنشىسى بەينەۋدە، بۇل جەردەن توپىراق اعاسى مەڭدىقۇل مەن شوبەرەسى، تۇبەككە تانىمال اۋليە سامالىققا بۇيىرىپتى، ءتورتىنشىسى ماڭعىستاۋدىڭ ويىنداعى توبىقتىدا. سونداي-اق قابي­بوللا سىديىقۇلى ءۇستىرت ۇستىندە ارالعا جاقىن ماڭداعى بايشاعىر دەگەن جەردە (كەيبىر دەرەكتەردە بايالى دەپ جازىلىپ ءجۇر), ال اقىن اعامىز ءابۋ سارسەنباەۆ مۇعادجار تاۋىندا اتا مەشىتتەرىنىڭ بار ەكەنىن ايتادى.

تورتكۇل دۇنيە تۇگەل تانىعان سوپىلىق جولدىڭ جيىرما ءۇش جىل رۋحاني باسشىسى – ءپىرى بولعان بەكەت اتا 1813 جىلى 63 جاسىندا ومىردەن ءوتىپ، وعىلاندىداعى ءوزى قازدىرعان مەشىتىنىڭ ىشىنە جەرلەنەدى. كەيىنگى ەل-جۇرتىنا: “ارۋاعىم ريزا بولسىن دەسەڭىزدەر، قۇتحانالارىما جاۋ تۇياعىن جو-لات­پاڭدار”، – دەپ وسيەت ايتىپتى. “شار­شا­ساڭ – كولىك، شولدەسەڭ – سۋسىن، قورىقساڭ – قارۋ، توڭساڭ – پانا بولادى”، – دەپ ۇلى ۇستازى باقيرجان قوجا سىيلاعان كوك اساسىن ءوز باۋىرىنان وربىگەن ۇرپاعىنا مۇراعا قالدىرىپتى. ال كوشكەن كەزدە ون ءبىر نارعا جۇك بولاتىن كىتاپتارى مەن قولجازبالارى ءبىراز جىلعا دەيىن مەشىتتەرىندە ساقتالىپتى.

ۇلان دالامىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى بەكەت اتا مىرزاعۇلۇلى – يسلام الەمىنە تانىمال تاريحي تۇلعا. ول قابيبوللا سىديىقۇلى اعامىز ايتقانداي، ء“بىر عانا قوسقۇلاقتىڭ، نە ءبىر عانا ادايدىڭ بەكەتى ەمەس، بەكەت – قالىڭ قازاقتىكى، بۇكىل ادامزات بالاسىنىكى”. ونىڭ ءومىرى مەن قادىر-قاسيەتى، ۇستانعان سوپىلىق جولى جايلى اعىلشىن، اراب، پارسى، تۇركى دىنزەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالا­رىندا دا قۇندى دەرەكتەر بار.

حيۋادا ءومىر سۇرگەن عۇلامالار تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ءدىنتانۋشى، باقيرجان قوجا ۇرپاعى نازارباي رەدجەپۇلى تاشكەنت قالاسىنداعى الىشەر ناۋاي اتىنداعى كىتاپحانادا ساقتالعان تاريحي قۇندىلىعى­مەن وتە ەرەكشەلەنەتىن، ءXVىىى عاسىر مەن ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا حورەزم وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ءدىنباسىلارى، اۋليەلەر، تاريحات وكىلدەرى جايلى جازىلعان “ريسولاي حيلفاتي سۋفيحو” (ۋز فاشي ينۆ. №7610), “فيرداۋسۋل يكبول” (ۋز فاشي ينۆ. №5364), “تازكيراي مۋحامماد باحير” (ۋز فاشي ينۆ. №1846) قولجاز­بالارىندا بەكەت اتا جايلى تىڭ مالىمەتتەر بار ەكەنىن ايتادى.

ءحىح عاسىردا ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى زەرتتەگەن ورىس ساياحاتشى-عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە ءبىراز دەرەك كەزدەسەدى. ماسەلەن، تۇپنۇسقاسى ماسكەۋدەگى اسكەري تاريحي ارحيۆتە ساقتالعان “قازاق دالاسى­نىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ توپوگرافيالىق جۋرنالى” دەگەن ەڭبەكتە ورىس گەوگرافيا­لىق قوعامىنىڭ مۇشەسى، اسكەري بارلاۋ ءبولىمىنىڭ پولكوۆنيگى فەدور فەدوروۆيچ بەرگتىڭ باسشىلىعىمەن ورىستاردىڭ 1825-26 جىلدارى ۇستىرتكە جىبەرگەن ءبىرىنشى ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان پودپورۋچيك الەكساندر وسيپوۆيچ ديۋ­گامەل­دىڭ 1826 جىلى جازعان مىناداي سوزدەرى بار: “13 قاڭتار. كۇيكەننىڭ ءۇستى. ءتۇ­سىرىم جاساپ جۇرگەن وفيتسەرلەر سول جاقتاعى بۇلاق اعىپ جاتقان ساي بويىنان جاردان ۇڭگىپ قاشالعان ەكى بولمەلى مەشىت تاپتى. 14 قاڭتار. ءۇستىرت كەش پايدا بولعان قۇم-ساز بۇركەگەن تاستى جىنىستاردان تۇرادى. تاۋدىڭ قۇلاۋى بارلىق جەردە دەرلىك تاستى جانە شاپپا ءور، كوبىنىڭ استىندا بۇلاق بار، قازاقتار ولاردىڭ الدىن بوگەپ قويعان. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۋى مولى بەكەت سوپى مەشىتىنىڭ جانىنداعى بۇلاق. مەشىت اقتاس جارتاستان ۇڭگىلىپ قازىلعان ەكى بولمە، ءىشى قازاق ءۇيىنىڭ كولەمىندەي، ءبىرىنىڭ كىرە­بە­رى­سىندە الاسا ەسىگى بار، ەكىنشىسىنىڭ تو­بە­سىن­دەگى تاستى ويىپ جارىق تۇسەتىن تەسىك جا­ساعان…”

ال اتالعان ەكسپەديتسيانىڭ مۇشەسى ەسەبىندە ءبىزدىڭ وڭىردە بولىپ، ارتىنا ولكەمىزدىڭ تاريحى مەن تابيعاتى تۋرالى وتە قۇندى مۇرا قالدىرعان ە.ەۆەرسمانن: “1826 جىلعى 14 قاڭتار كۇنى شىڭ جاعالاي شولۋ جاساپ جۇرگەن شاعىن جاساق ءبىز توقتاعان جەردەن 10 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى اڭعار بويىنان اكتاستى شەبەر ەتىپ ويىپ جاساعان ۇڭگىر تاپتى. ونىڭ ءىشى 10 شارشى مەتردەي، اۋزى تار، قابىرعالارى اراب، پارسى، تاتار جازۋلارىمەن بەزەندىرىلگەن… بۇل ۇڭگىردى سالعان بەكەت اتتى ءپىرادار قازاق. ۇڭگىر قاسيەتتى بەكەت اتىمەن اتالعان. مۇنداي ەسكەرتكىشتى ول ءتورت جەردەن قاشاعان. ونىڭ ءبىرى – ماڭعىستاۋدان قاشىق ەمەس، وعىلاندىدا. ەكىنشىسى – بەينەۋدە، ءۇشىنشىسى – جەم وزەنى بويىندا، ءتورتىنشىسى – ارال تەڭىزى جاعاسىنداعى بايالىدا. ونىڭ بىرىندە – قىستا، ەكىنشىسىندە – كۇزدە، ۇشىنشىسىندە – جازدا بولادى ەكەن. بۇل عاجاپ تاقۋا كىسى وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن ومىردەن وتكەن”، – دەپ جازادى.

1794 جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا نەمىس جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، 1860 جىلدىڭ 14 ساۋى­رىندە رەسەيدىڭ قازان قالاسىندا ومىر­دەن وتكەن، جيىرما جاسىندا فيلوسو­فيادان، جيىرما ەكى جاسىندا مەديتسينادان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، 1842 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتانعان، نەمىس، اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، تاتار تىلىندە تازا سويلەي بىلگەن ەدۋارد الەكساندروۆيچ ەۆەرسماننان جەتكەن بەكەت اتا مەشىتتەرى جونىندەگى وسى ءبىر قىسقا عانا ماعلۇمات ولكەمىزدىڭ وتكەنى جايلى جازىلعان ءبىراز عىلىمي ەڭبەككە نەگىز بولدى.

1851-52 جىلدارى ءۇستىرتتىڭ جەر بەدەرىن زەرتتەگەن عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ مۇشەسى، رەسەي يمپەرياسى باس شتابىنىڭ توپوگرا­فى، پودپورۋچيك پەتر ۆاگاپوۆيچ الەكسەەۆ­تىڭ 1853 جىلى جارىق كورگەن “سولتۇستىك ءۇستىرتتىڭ جەمگە دەيىنگى ارالىعىنىڭ توپوگ­رافيالىق سيپاتتاماسى” دەگەن ەڭبەگىندە: “بەكەتتىڭ اقمەشىتى جەم وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى قاندىارال شاتقالىنان تومەندە 38 شاقىرىم جەردە. وعان وزەن جاقتاعى قاپتالىنان جاقىنىراق بارىپ قاراعاندا ادام ارەڭ سياتىن، قاسقىردىڭ ۇلكەن اپانىنا ۇقساس ويىندىنى كورەمىز. وسى ويىندى جەر استىنا قاراي 3 ساجىنداي بارعان سوڭ تىكە وڭتۇستىك باتىس باعىتىنداعى ديامەترى 2,5 ساجىن، بيىكتىگى 4 ارشىنداي بولاتىن، كۇمبەزى تەگىس، توبەسىندە جارىق تۇسەتىن ويىقشاسى بار دوڭگەلەك بولمەگە اكەلەدى. بولمەنىڭ كىرەبەرىس ەكى جاعىندا كومىلىپ قالعان ەكى شۇڭقىر كوزگە شالى­نادى، قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ول سۋى تۇششى قۇدىقتىڭ ورنى. بۇل بولمەنىڭ وڭ جاق قاپتالىندا تاعى ءبىر كىشىگىرىم بولمە بار، وندا ۇشكىر ۇشىن جەرگە تىرەپ قويعان، جۇمىر تەمىردەن جاسالعان اساتاياق سۇيەۋلى تۇر. ءبىرىنشى بولمەنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاق قابىرعاسىنان كولەمى ءبىرىنشى بولمەدەن گورى ۇلكەندەۋ، ورتاسىنا توبەسىن تىرەيتىن ءتورت قىرلى تىرەۋىش باعان قويىلعان، دوڭگەلەك ءپىشىندى تاعى ءبىر بولمەگە اكەلەتىن ەسىك شىعادى. بۇل بولمەنىڭ قابىرعالارى دۇرىس شەڭبەر تۇرىندە ەمەس، 6 سيممەتريالىق ويىندى تۇرىندە قاشالعان. ونىڭ ەسىككە قارسى بەتىندەگى بىرەۋى باسقالارىنان گورى ءبىرشاما ەندى، ءارى تەرەڭىرەك جاسالعان… قاتتى بور جارقاباقتان ۇڭگىپ سالىنعان مەشىتتىڭ قابىرعالارى قولمەن وڭدەلگەن، بىراق ءبىرشاما تەگىس. مەشىت ۇستىنە ەكى-ءۇش ادام جەرلەنگەن، وعان بىرنەشە اعاش سىرىقتارى شانشىلىپ، ءارتۇرلى ماتا قيىندىلارى، جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعى مەن مالدىڭ قۋراعان سۇيەكتەرى ىلىنگەن. وسى­لاردى كورىپ، ونىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇعى­نىپ، جارتىلاي جابايى حالىقتىڭ قاسيەتتى ادام جاتقان ورىنعا وسىنداي بولماشى بەلگىلەرىن قالدىراتىن دىنشىلدىگىنە تاڭ قالاسىڭ… قازاقتار مۇسىلمان شاريعاتى بويىنشا بۇل جەرگە جىل سايىن ءبىر رەت بارىپ ءتاۋ ەتەدى…

جەمنىڭ تاۋلى قاباعىنداعى بۇل ۇڭگىردى جىل سايىن جازدا ۇستىرتتەن جەمگە قونىستانۋعا كەلەتىن اداي رۋىنىڭ مۇڭال تايپاسىنان شىققان بەكەت… وسىدان 50 جىلداي بۇرىن قاشاپ سالعان. ول قولى بوس كەزىندە ەر بالالاردىڭ مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشۋمەن اينالىسقان، ال قالعان ۋاقىتتا ناماز وقىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تاستان ويىپ سالعان ۇڭگىرىندە وڭاشا ءومىر سۇرگەن. كەي جىلدارى ول وسىندا، تۋىسقاندارىنىڭ وزىنە ارناپ قالدىرعان ءبىر كىسىگە ءبىر كۇنگە عانا جەتە­تىندەي ازعانتاي ازىعىمەن قىستاپ قالاتىن بولعان. ونى ولدىگە ساناعان تۋىسقاندارى جاز شىعا قايتا كوشىپ كەلگەن كەزدە، ونىڭ تەك ءتىرى عانا ەمەس، ەش ارىماعان، بۇرىن­عىسىنان دا ساۋ-سالامات كۇيىن كورىپ تاڭ قالعان. بۇكىل وردا ادامدارى وسى ءبىر عاجاپ قازاقتىڭ ومىرىنەن نەشە ءتۇرلى كەرەمەتتەر مەن كوپتەگەن اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ايتىپ، ونى قاسيەتتى، ناعىز اۋليەنىڭ ءوزى دەپ قۇرمەت تۇتادى. ول وسىدان قىرىق جىلداي بۇرىن ومىردەن ءوتىپ، ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ ۇستىرتپەن ۇشتاسقان جەرىندەگى وعىلاندى شاتقالىنا جەرلەنگەن. مارقۇمنىڭ اعايىندارى جىل سايىن ونىڭ زيراتىنا كەلىپ، باسىنا ءتاۋ ەتەدى. سودان كەيىن ارتىندا قالعان ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنى بەيىتكە كىرىپ، اكەسىنىڭ شاشىن الىپ، ساقال-مۇر­تىن تۇزەيدى. مەن قازاقتاردان وسى قا­سيەتتى دە كەرەمەت ادام تۋرالى اقىلعا سىي­مايتىن، ادام ويىنا كەلمەيتىن كوپ­تەگەن اڭگىمەلەر ەستىدىم…”، – دەپ جازادى.

1809 جىلى باشقۇرت توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپ، ءبىراز عۇمىرىن ءۇستىرت ۇستىندە وتكىزىپ، ونىڭ كارتاسىن جاساقتاپ، وتە قۇندى مالىمەتتەر جيناقتاعان ورىستىڭ قاراپايىم وفيتسەرى پ.الەكسەەۆ ءوز ەڭبە­گىندە اتانىڭ اتالعان مەشىتىنىڭ ءبىرىنشى بولمەسىنىڭ سۋرەتىن جاريالاپ، ونىڭ بەينەۋدەگى مەشىتى جايلى: ء“ۇستىرتتىڭ سولتۇستىك شەتىندەگى ماناشى سايىنىڭ ساعا تۇسىنان شىعىستا 25 شاقىرىم جەردە… جىرا بويىنداعى بور توبەنى ۇڭگىپ جاساعان ۇلكەن ۇڭگىر. ول قازىرگى كەزدەگى ۇستىرتتەن جاز جايلاۋعا جەمگە كوشەتىن قازاقتاردىڭ جينالاتىن ورنى. جەرگىلىكتى حالىق بۇل ۇلكەن قاۋىمدى دا اقمەشىت دەپ اتايدى جانە قاسيەتتى اۋليەلى جەر سانايدى. باسىن­داعى سىرىق اعاشقا ماتا قيىندىلارى، ساداقاعا سويىلعان مالدىڭ سۇيەكتەرى بايلانعان…”، – دەگەن دەرەك قالدىرىپتى.

بەلگىلى قازاق عالىمى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قابيبوللا سىديىقۇلى 1885 جىلعى “رۋسسكي ارحيۆتە” جاريالانعان ا.ديۋگامەلدىڭ جازبالارىندا: “اقبور توبەنىڭ بەتىندەگى قاسقىردىڭ ۇڭگىرىندەي تەسىككە ءبىر ادام زورعا سيىپ، ءۇش قۇلاشتاي ۇڭگىرمەن جۇرگەندە ەنى ەكى جارىم قۇلاش، بيىكتىگى كىسى بويىنداي دوڭگەلەك كيىز ءۇي پىشىنىندەگى ساعانا تامعا كىرەدى. سىرتتا قۇدىق بار. ونىڭ وڭ قاپتالىندا تاعى ءبىر بولمە. وسىلاردىڭ اراسىندا سىرىق تۇر. جەمدەگى اقمەشىتتى بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن سالعان… بەكەت ولگەن سوڭ وعىلاندىعا قويىلعان”، – دەلىنگەنىن ايتادى.

كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن بەلگىلى ءدىن عۇلاماسى شوڭاي شايحى ءوز زامانداستارىنا قاجىلىققا بارعان ساپارىندا اراب ءدىنباسىلارىنان بەكەت اتا تۋرالى وتە قۇندى دەرەك ەستىگەنىن ايتادى ەكەن. ال جىلويلىق جولداسقالي سۇيەسىنوۆ بەكەت اتا جايلى مالىمەتتىڭ 1820 جىلدارى بوكەي ورداسىندا بولعان نەمىس ساياحاتشىسى ءشۋلتستىڭ جازبالارىندا دا بار ەكەنىن ءسوز ەتەدى. ول سونىمەن بىرگە: “ەدىل قالماقتارى­مەن بولعان سوعىستا بەكەت اتا جيىرماداعى جى­گىت بولسا كەرەك. قالماق اسكەرلەرىنە قار­سى بەكەتتىڭ جالعىز ءوزى تۋ كوتەرىپ شىق­قان­دا جاۋ بىت-شىت بولىپ، جان-جاققا قاشادى… وسى جەڭىسى ءۇشىن حاننىڭ ايەلى بو­پاي بەكەتتىڭ بەتىنەن سۇيەدى…”، – دەپ جازادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا اۆتور ايتىپ وتىرعان سوعىس 1771 جىلدىڭ باسىندا ەدىل جاعا­لاۋىنان جوڭعارياعا قاراي ۇدەرە كوشكەن ۋباشي باستاعان 30909 ءۇي قالماق پەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ اراسىنداعى اتىشۋلى ايقاس بولسا كەرەك. سول جىلى بەكەت اتا، شىندىعىندا دا، 20-21 جاس شاماسىندا بولعان. 1771 جىلدىڭ قىسىن­داعى ايشۋاق سۇلتاننىڭ باسشىلىعىمەن ساعىز بويىنداعى، ابىلقايىردىڭ بوپاي حانىمنان تۋعان ۇلى نۇرالى حاننىڭ باستاۋىمەن ويىل مەن مۇعادجار ماڭىنداعى قالماقتار مەن قازاقتار اراسىنداعى قيان-كەسكى ۇرىستار جايلى ا.لەۆشين جازبالارىندا دا بار.

ال ابىلقايىر حاننىڭ زايىبى، ادايدىڭ بەلدى رۋىنىڭ بىرىنەن شىققان بوپاي حانىم – زامانىندا ورىس پاتشايىمدارى اننا يواننوۆنا مەن ەليزاۆەتا پەتروۆناعا، ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆكە قازاق حالقىنىڭ جاي-كۇيىن ايتىپ الدەنەشە دۇركىن حات جولداپ، پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ جوعارعى شەندى باسشىلارىمەن رەسمي كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن، شىن مانىندەگى حانىمدىق دارەجەگە جەتىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان تاريحىمىزداعى تانىمال تۇلعا. ول 1780 جىلدىڭ 31 مامىرىندا ومىردەن ءوتىپ، باتىس قازاقستانداعى ەلەككە قۇياتىن جوسالى وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى قورىمعا جەرلەنگەن. بوپاي حانىمدى ءابىش اعا بەكەت اتانىڭ ناعاشىسى نازارقوجانىڭ ايەلى ىكايمەن بىرگە تۋعان تابىنايدان تارايتىن تابىلدىنىڭ قىزى دەپ ەسەپتەيدى. ونى شەجىرەشى قارتتار دا تەرىسكە شىعارمايدى.

بەكەت اتا – “سوپىلىق جولىن” ۇستا­نىپ، ونداعى ەڭ بيىك دارەجە ءپىر مار­تەبەسىنە جەتكەن يسلام الەمىندەگى ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

“سوپى – سۋفي”، “سوپىلىق – سۋفيزم” ءسوزىن كوپتەگەن ءدىن زەرتتەۋشىلەرى ارابتىڭ “سۋف” – اق ءجۇن، “سۋفي” – ءجۇن شەكپەن كي­گەن ادام، “سافا” – تازالىق، “سافۋا” – تاڭ­داۋلى بولۋ دەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىنەن شىق­قان بولار دەسە، ءابۋ رايحان بەرۋني مەن تاريحشى عالىم دميتري ەرەمەەۆ ونى گرەك­تىڭ “سوفيا” – دانا، “سوفوس” – دا­نا­لىق دەگەن سوزىنەن اۋىسقان دەپ ەسەپت­ەيدى.

شىندىعىندا دا، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءVى-V عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن پرو­توگور، گورگي، گيپپي، پروديك، ان­تيفونت، كريتي، ليكوفرون، الكيدامانت، تراسيماح سەكىلدى زامانداستارىنا جاقسى تاربيە بەرۋدىڭ جايىمەن اينالىسقان گرەك ويشىلدارى مەن عۇلامالارىن “سوفيستەر – دا­نالار” دەپ اتاعان. سوكرات، پلاتون، اريس­تو­تەلدەر وسى “سوفيستەر” ىلىمىنەن ءنار ال­عاندار. كەيىنىرەك ريمدىكتەر اقىلى قىزمەت كور­سەتەتىن بىلگىر مۇعالىمدەردى دە “سوفيستەر” دەگەن.

پايعامبارىمىزدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ونىڭ مەدينەدەگى مەشىتىنىڭ باتىس جاعىندا قۇرما اعاشتارىنان جاسالعان كولەڭكەلىك بولعان. ول جەرگە مەدينەگە ءىلىم الۋ ءۇشىن كەلگەن ءۇيى جوق ادامدار تۇراقتاعان. كو­لەڭكەلىك “سوفى” دەپ، ال ونى مەكەندەگەن ادامدار “اسحاب-ي سوفى” دەپ اتالعان. پايعامبارىمىز ولاردىڭ تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەرىنىڭ وتەلۋىن قاداعالاپ وتىرعان جانە يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىنان ءدارىس بەرگەن. قاجەتتى ءبىلىم العاندارى پايعام­بارىمىزدىڭ ۇيعارىمىمەن دۇنيەنىڭ ءار تاراپىنا ءدىن تاراتۋعا جىبەرىلگەن.

سوپىلاردىڭ كوپشىلىگى اللا سىيلاعان ەرەكشە قاسيەتتەرى بار جاندار. “سۇپى” دەمەي “سوپى” دەپ جازۋىمىز دا سوندىقتان. “دارۆين مايمىلدان شىقتى، مەن كوك بورىدەن جارالدىم”، – دەيدى عوي باۋىرجان مومىشۇلى. ءبىز ءسوز ەتەتىن سوپىلار دا ءجۇن شەكپەن كيگەندەر ەمەس، دانالىقتىڭ جولىن قۋعان، اق جۇرەكتى ادامدار.

سوپىلىقتىڭ سۋسىندار قاينار بۇلاعى يسلام شارياتى. ول – بۇكىل بولمىستىڭ نەدەن تۇراتىنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن، قانداي قوعام بولسا دا ونىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، سول قوعامعا ءنارلى رۋحاني قورەك ۇسىناتىن، ادالدىق پەن رۋحاني تازالىقتى بارىنەن جوعارى قويىپ، ادام جۇرەگىندە ۇيالاعان جارامسىز كورىنىستەردەن قۇتىلۋ شارالارىن ۇيرەتەتىن، جۇرەكتەگى ىزگى سيپاتتاردى ساقتاۋدىڭ ءارى كوبەيتۋدىڭ جولدارىن كورسەتەتىن، “جەتىلگەن ادام” دارەجەسىنە جەتۋ زاڭدارىن تۇسىندىرەتىن ءىلىم.

“شاريعات بازارىندا سايرانداعام، ماعريپات باقشاسىندا جايراڭداعام، تاريقات سارايىندا تايراڭداعام، حاقيقات ەسىگىن مەن اشتىم مىنە”، – دەپ جازعان قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ 34-ءشى حيكمەتىندە: “تاريقات جىبەرەدى جەرگە تىعىپ، بۇل جولعا قالاماساڭ تۇسپەڭ دوستار”، – دەيدى. سەبەبى سوپىلىق جولدى ۇستانۋ ءار مۇسىلماننىڭ ەركىندەگى، ءوز ىقتيارىمەن عانا اتقارىلاتىن ءىس. ول – ادامنىڭ وزىنە قوسىمشا مىندەتتەمەلەر الۋى ارقىلى ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋ ءتاسىلى، ءدىن عۇلامالارى ءالى كۇنگە دەيىن بىرجاقتى باعاسىن بەرە الماي كەلە جاتقان مۇسىلمانداردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ تىرلىك ەتۋ داعدىسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالعان قۇپيا ءىلىم، باستاۋى بار، ءوز زامانىنىڭ ۇلىلارى عانا ۇستانعان، وتە قاسيەتتى، اسا قادىرلى، تىم جىڭىشكە جول.

سوپىلار اراسىندا: “مەن ءبىر-اق نارسەنى انىق بىلەمىن، ول مەنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىندىگىم”، – دەگەن وتە ءماندى ءسوز بار. شىندىعىندا الەمدىك عىلىمعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، ءبىراز جاڭالىق ەنگىزگەن يسلام عالىمدارى مەن مۇسىلمان اقىندارىنىڭ باسىم بولىگى ءوز زامانىندا “سوپىلىق جولدى” ۇستانعان. ويتكەنى ءXVىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن كاشمير عالىمى سيرادج اد-دين ايتقانداي، سوپىلاردىڭ كوپشىلىگى “جەتىلگەن ادامدار”. ال “جەتىلگەن ادام” ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە ولشەمدە ءومىر سۇرەدى، سوندىقتان قاتارىنان بىرنەشە عىلىمدى يگەرە الادى، ادام تاڭعالارلىق كەرەمەتتەر كورسەتەدى. “مىڭ ءبىر ءتۇن” مەن قوجا­ناسىردىڭ (قوجا ناسر اد-دين) فيلوسو­فيالىق ءمانى زور اڭگىمەلەرىنىڭ نەگىزىن سالعان دا سول سوپىلار.

سوپىلار بيلىكتەن اۋلاق، ساياساتتان سىرت ءجۇرۋدى دۇرىس سانايدى. بىراق مەملەكەت باسشىسىنا ادال بولىپ، رياسىز بە­رىل­گەندىك تا­نىتادى جانە اللاعا ەش الاڭسىز سى­يى­نىپ، كەمەلدەنۋى ءۇشىن ءوزى ءومىر سۇرگەن ەلىندە تىنىشتىق بولۋىنا ايانباي اتسالىسادى.

سوپىلىق جولدىڭ رۋحاني باسشىسىن ارابتار “شەيح” (اقساقال), پارسىلار “پير” (اقساقال), ال قازاقتار ء“پىر” دەيدى. سوپىلار سالتى بويىنشا ءپىر كوزىنىڭ تىرىسىندە ورنىن باساتىن بولاشاق ءپىردى انىقتاپ كەتەدى، ياعني شاكىرتتەرىنىڭ اراسىنداعى اسا دارىندى­سىنا باتاسىن بەرىپ، ءوز ورنىنا ءپىر بولۋعا نەمەسە ءوز الدىنا جاڭادان جول قۇرىپ، سوعان ءپىر بولۋعا رۇقسات ەتەدى.

ۇلى ۇستاز باقيرجان قوجانىڭ تاڭداۋى ءبىزدىڭ اتامىزعا ءتۇسىپتى، سۇيىكتى شاكىرتىنە باتاسىن بەرىپ، ءوزى سول جىلى ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپتى. بۇل 1789-90 جىلدار شاماسى بولسا كەرەك. ءسويتىپ، بەكەت اتا 40 جاسىندا ۇستازى مۋحامماد باقيرجان ازيزدەن باتا الىپ، يسلام الەمىنە تانىمال “سوپىلىق جولدىڭ” ءپىرى بولادى.

ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن عۇلامالاردىڭ ىشىنەن تەك قوجا احمەت ياساۋي بابامىز بەن بەكەت مىرزا­عۇلۇلى اتامىز عانا “سوپىلىق جولدىڭ” ءپىرى بولىپتى. ونىڭ ەكەۋى دە اۋليەلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى “گاۋس” دارەجەسىنە جەتكەن دە­لىنەدى. قازاقتاعى ء“پىردىڭ سوڭى – بەكەت، ەر­دىڭ سوڭى – ەسەت”، “مەدينەدە – مۇ­حام­مەد، تۇركىستاندا – قوجا احمەت، ماڭ­عىس­تاۋ­دا – ءپىر بەكەت” دەگەن سوزدەر سودان بولسا كەرەك.

قازاقتار ۇلىستىڭ ءدىني باسشىسى بولىپ سايلانعان اۋليە ادامداردى دا ء“پىر” دەپ اتاعان. بىراق ولار سوپىلىق جولدىڭ پىرىنەن بولەك. ماسەلەن، 1680 جىلى كۇلتوبەدەگى جيىندا تاۋكە حان سايلانعاندا ءۇش ءجۇزدىڭ ءبيى “ارۋاق سالىستىرۋ” ارقىلى كەرەيت ءمۇسىرالى جادىكۇلىن “بۇكىل قازاقتىڭ ءپىرى” ەتىپ سايلاپ، ەسىمىنە “سوپى ءازيز” دەگەن ات قوسادى (كيە، ارۋاق تۋرالى عىلىم – اگيولوگيادا “تاڭ­عاجايىپ سايىس” دەپ اتالاتىن بۇل شاراعا ۇلى جۇزدەن ايقوجا، ورتا جۇزدەن شورتانباي قوجا، كىشى جۇزدەن ءمۇسىرالى، قاراقالپاقتان كۇنقوجا، قىرعىزدان بەكقوجا، وزبەكتەن ابدۋللا قوجا قاتىناسادى.)

ءپىر بولۋ ءۇشىن سوپى “ماشايىق” مار­تە­بەسىنە، ياعني تەرەڭ ءبىلىمدى، وتە اقىلدى، پەرىشتەلەر ايان بەرەتىن ابىز دارەجەسىنە جەتۋى كەرەك. بۇل – ءپىر بولۋ ءۇشىن سوپىلارعا قويىلاتىن ەڭ باستى تالاپ، پىرلەردە بولۋعا ءتيىستى نەگىزگى قاسيەت. ءپىردىڭ باستى مىندەتى دە وسى، قازاقشا ايتقاندا “ۇلى ۇستاز”، “ابىز” بولۋ.

سوپىلىق جولداعىلار ءپىردى اسا قادىرلەيدى، ءوزارا ء“پىرىڭدى قۇبىلا تۇت” دەسەدى، ءتىپتى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ: “ەگەر ءپىرسىز قۇدايعا ءجۇز، مىڭ رەت باسىڭدى سەن يسەڭ دە، قۇداي سەنى سۇيىكتىسى ەتپەيدى”، دەگەن وسيەتى دە بار دەيدى.

ءدىن زەرتتەۋشى عالىمدار سوپىلىق جول­دىڭ پىرلەرىنىڭ ءوز قونىستارىن جىل ىشىندە الدەنەشە دۇركىن وزگەرتىپ وتىراتىنىن ايتادى. ءتىپتى قايسىبىرەۋلەرى ءبىر ورىندا 40 كۇننەن ارتىق وتىرماعان. ءدىنتانۋشى عا­لىمدار بۇل قونىساۋدارۋلار اللاعا سيى­نۋعا قولايلى ورىنداردىڭ جىل ىشىندەگى اۋىسىپ وتىرۋىنا بايلانىستى دەيدى. ال سوپىلاردىڭ وزدەرى “يلەنگەن تەرىنىڭ تازارىپ، جۇمسارىپ، ارلەنەتىنى سياقتى، ادام دا قونىس اۋدارىپ، قيىندىق كورىپ، تۋا بىتكەن ناشار قىلىقتارى مەن دورەكىلىگىنەن ارىلىپ، جان دۇنيەسى تازارىپ، مەيىرباندىق پايدا بولىپ، دىنگە دەگەن بىربەتكەيلىگىنەن قۇتىلادى” دەپ ەسەپتەيدى. اتامىزدىڭ وعىلاندىدا نەگىزگى مەشىتى بولۋى، بىرنەشە جەردەن جەراستى مەشىتتەرىن سالۋى سوندىق­تان. سەبەبى، پىرلەردىڭ نەگىزگى قونىسىندا “زاۆيا” بولسا، قوسالقى قونىستارىندا ونىڭ كىشىلەۋ ءتۇرى “دايرا” سالىنادى.

اۋليەلىكتىڭ “گاۋس” دەلىنەتىن ەڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرىلىپ، “ەلى مەن جەرىنىڭ جەبەۋشىسى” اتانعان ابىز اتا، اسا بيىك مارتەبە “ماشايىق” دارەجە­سىنە جەتىپ، “زامانىنىڭ ۇلى سوپىسى” اتاعىن العان يسلام الەمىندەگى ەرەكشە تانىمال تۇلعا، بارشا مۇسىلمان دۇنيەسى مويىندا­عان ايگىلى “سوپىلىق جولدىڭ” شيرەك عاسىر رۋحاني باسشىسى بولعان ۇلاعاتتى ۇستاز، ۇلان دالانىڭ ۇلىس ۇرانىنا اينالعان ۇلى پەرزەنتى ءپىر بەكەت تۋرالى ادام تاڭعالارلىق عاجايىپ اڭگىمەلەرگە اڭىز دەپ قاراماۋىمىز كەرەك. ول – اڭىز ەمەس، شىندىق. تەك ءبىز، قاراپايىم ادامدار، قىرىن تۇسىنە ال­ماي­تىن، سىرىن بىلە بەرمەيتىن شىندىق.

باسشى ءازىرحانوۆ، ساياسي عىلىمدار كانديداتى

Abai.kz