كەشە جەرگە قاتىستى ماسەلە كوتەرىلە قالسا، قۇسقانات كوڭىلى الىپ-ۇشىپ تۇرار ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن مالىمدەمە جاسادى: اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى ارمان ەبىنەەۆتىڭ اۋزىمەن ۇكىمەت قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا ءازىر ەكەندىگىن جاريا ەتتى. ول بۇل توسىن مالىمەتتى جۋرناليستەرگە وسى كۇنى وتكەن قازاقستان – ساۋد ارابياسى كورولدىگى اراسىنداعى ىسكەرلىك جيىننىڭ ۇزىلىسىندە حابارلادى. يسلام ءدىنىنىڭ وتانىنان كەلگەن، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك، قۇرىلىس يندۋسترياسى، تاعام ونىمدەرىن ءوندىرۋ، ساۋدا، تۋريزم جانە باسقا دا سالالار بويىنشا ماماندانعان 60-تان استام كومپانيا جيىلعان بيزنەس فورۋمعا ءوز كومانداسىن ەرتىپ، ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى كەلىپ، قاتىستى.
سونىمەن، كۇرىشباەۆ مينيسترلىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى، ياعني جايلاۋلار مەن ەگىستىك القاپتارىن شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بەرۋگە، بەرگەندە دە، بۇرىنعىداي، جارتى عاسىرعا جالعا ەمەس، ماڭگىلىككە جەكەمەنشىككە بەرۋگە ەندى دايار ەكەن. جەر بولعاندا، قانشا دەرسىز؟ ۇلتاراقتاي ەمەس. اۋقىمى ءتىپتى دە از بولمايتىنعا ۇقسايدى. قالاي بولعاندا، ۇكىمەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلى قازاقتاردىڭ «كەرەگىنە جاراماي جاتقان» ءۇش جارىم ميلليون گەكتاردان كوپ جەر تۋرالى اڭگىمە ەتتى.

كەشە جەرگە قاتىستى ماسەلە كوتەرىلە قالسا، قۇسقانات كوڭىلى الىپ-ۇشىپ تۇرار ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن مالىمدەمە جاسادى: اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى ارمان ەبىنەەۆتىڭ اۋزىمەن ۇكىمەت قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا ءازىر ەكەندىگىن جاريا ەتتى. ول بۇل توسىن مالىمەتتى جۋرناليستەرگە وسى كۇنى وتكەن قازاقستان – ساۋد ارابياسى كورولدىگى اراسىنداعى ىسكەرلىك جيىننىڭ ۇزىلىسىندە حابارلادى. يسلام ءدىنىنىڭ وتانىنان كەلگەن، ەنەرگەتيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك، قۇرىلىس يندۋسترياسى، تاعام ونىمدەرىن ءوندىرۋ، ساۋدا، تۋريزم جانە باسقا دا سالالار بويىنشا ماماندانعان 60-تان استام كومپانيا جيىلعان بيزنەس فورۋمعا ءوز كومانداسىن ەرتىپ، ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى كەلىپ، قاتىستى.
سونىمەن، كۇرىشباەۆ مينيسترلىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىنە سۇيەنسەك، قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى، ياعني جايلاۋلار مەن ەگىستىك القاپتارىن شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بەرۋگە، بەرگەندە دە، بۇرىنعىداي، جارتى عاسىرعا جالعا ەمەس، ماڭگىلىككە جەكەمەنشىككە بەرۋگە ەندى دايار ەكەن. جەر بولعاندا، قانشا دەرسىز؟ ۇلتاراقتاي ەمەس. اۋقىمى ءتىپتى دە از بولمايتىنعا ۇقسايدى. قالاي بولعاندا، ۇكىمەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى وكىلى قازاقتاردىڭ «كەرەگىنە جاراماي جاتقان» ءۇش جارىم ميلليون گەكتاردان كوپ جەر تۋرالى اڭگىمە ەتتى.
– اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ەلىمىزدەگى جەرگە قاتىستى جاعدايعا تالداۋ جۇرگىزدى، سونىڭ ناتيجەسىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ اينالىمىنا قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن قاتىستىرىلماعان 3,5 ميلليوننان استام گەكتار تابىلدى، – دەدى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ارمان ەبىنەەۆ. – ەندى ولار دا نەگىزگى اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ەگۋگە، ازىقتىق بازا جاساۋمەن اينالىسۋعا بولادى. بۇل الەۋەتتى ءبىز قازىر ءوزىمىزدىڭ شەتەلدىك ارىپتەستەرگە ۇسىنۋعا دايىنبىز. ولار وسى جەرلەردە نە وزدەرىنىڭ ءتول كاسىپورىندارىن، نە بىرلەسكەن كاسىپورىنداردى قۇرا الادى، بولماسا، وسى بوس جەرلەردى يگەرۋ ماقساتىندا بۇگىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندارعا ينۆەستيتسيا سالا الادى، – دەپ ءتۇسىندىردى ۆيتسە-مينيستر مىرزا.
ءبىر قىزىعى، قاراپايىم بۇقارا ءۇشىن بۇل حابار توسىن بولعانىمەن، ماسەلەنى شەنەۋنىكتەر شەتەلدىكتەرمەن ءبىرازدان بەرى جىلىكتەپ جاتىر ەكەن. «بۇل ماسەلە قازىرگى كەزدە شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن بەلسەندى تالقىلانۋدا. جانە دە ەندىگى نە جەردى، نە ءوز كاسىپورىندارىنىڭ ۇلەسىن ۇسىنۋعا دايىن ناقتى كاسىپورىندار بار. ياعني كاسىپورىنداردىڭ ناقتى ءتىزىمى بار» دەپ ناقتىلادى ا.ەبىنەەۆ. وسى ورايدا قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا ۇلتتىق زاڭناما تىيىم سالمايتىندىعى ەسكە تۇسەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى دا قازاقستان زاڭناماسىنىڭ شەتەلدىك كومپانيالارعا جەرگە جەكەمەنشىك قۇقىعىندا يەلىك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندىگىن اتاپ كورسەتتى. «ەگەر شەتەلدىك فيرما قازاقستاندا رەزيدەنتىن قۇرسا، ول ارينە، كەز كەلگەن قازاقستاندىق كومپانيا رەتىندە قازاقستانداعى زاڭدى تۇلعانىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن قۇقىقتارىنا يەلەنەدى. ەگەر ول اكتسيونەرلىك قوعام نەمەسە سەرىكتەستىك فورماسىندا قۇرىلسا، وندا ونىڭ قوجايىنى باسىبايلى شەتەلدىك ينۆەستور بولا الادى. دەمەك، ءبىزدىڭ زاڭناما بۇعان جول بەرەدى» دەپ جەردى باسۋدىڭ سىزبانۇسقاسىن كورسەتىپ شىقتى ۆيتسە-مينيستر. قازىرگى قيىن شاقتا قانداي جولمەن بولسا دا، ينۆەستور تارتۋ ۇكىمەتتىڭ ءبىر باسىمدىعىنا اينالاتىنعا ۇقسايدى. ونىڭ شىنىمەن باسىمدىق ەكەندىگىن ۇكىمەت باسشىسى دا راستادى.
– شەتەلدىك ينۆەستيتسيانى تارتۋ، ارينە، جوعارى دارەجەدەگى باسىم باعىتتار بولىپ تابىلادى، – دەدى ساۋد ارابياسىنان كەلگەن قادىرمەندى قوناقتارعا قايىرىلعان پرەمەر ك.ءماسىموۆ. – الايدا ءبىز بۇعان ءوز بەتىمىزشە قول جەتكىزە المايمىز، بىزگە ساۋد ارابياسىنان ينۆەستيتسيا تارتۋدا سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭىز قاجەت. ءبىز ىنتىماقتاسا الاتىن سالالار ايتارلىقتاي كەڭ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى، مۇناي-گاز، مۇناي حيمياسى، ەنەرگەتيكا سىندى سالالاردىڭ ۇلكەن اۋقىمىن قامتيدى. سونداي-اق تۋريزم سالاسىنىڭ دا بۇل تۇرعىداعى الەۋەتى وراسان زور.
ءوز سوزىندە پرەمەر قازاقستاننىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە يسلامي قارجىلاندىرۋعا العاشقى بولىپ زاڭدىق تۇرعىدان جول اشقان مەملەكەت ەكەندىگىن ەسكە سالدى. «قارجىلىق سەكتوردا قازاقستان تاياۋدا تمد مەن ورتالىق ازياداعى يسلامي قارجىلاندىرۋدى دامىتۋ ءۇشىن قاجەتتى زاڭناما قابىلداعان ءبىرىنشى ەلگە اينالدى. ءبىز وسىناۋ اسا ماڭىزدى ءارى جىلدام ءوسىپ كەلە جاتقان قارجىلاندىرۋ سەكتورىنداعى سىزدەردىڭ تاجىريبەلەرىڭىزبەن تانىسۋعا قاتتى مۇددەلىمىز. ءبىزدىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىمىزدىڭ جاڭا، بۇدان دا بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلەر كەزى جەتتى. مەن بىرلەسسەك، كوپ ءىس تىندىراتىنىمىزعا، تالاي بيىكتى باعىندىراتىندىعىمىزعا سەنىمدىمىن» دەپ اتاپ ءوتتى كارىم قاجىمقانۇلى. ستاتاگەنتتىكتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، بىلتىر قازاقستان مەن ساۋد ارابياسى كورولدىگىنىڭ اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 68,5 ميلليون دوللاردى قۇراپتى. ونىڭ 65,8 ميلليونى – ەكسپورت بولسا، قالعان 2,6 ميلليونى – يمپورت. ساۋديالىقتار قازاق ەلىنەن، نەگىزىنەن، تەمىر پروكاتىن، بولاتتى، ارپانى جانە باسقاسىن «اربالايدى» ەكەن. ال اگەنتتىكتىڭ مالىمەتىنشە، ول جاقتان ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر سان الۋان لاكتار مەن بوياۋلار جانە ءبىر قىزىعى، ۇننان پىسىرىلگەن ونىمدەر تاسيتىن كورىنەدى.
وسىدان دا بولسا كەرەك، ساۋد ارابياسى كورولدىگى قازاقستانمەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتى بۇدان دا دامىتا تۇسۋگە قىزىعۋشىلىق بىلدىرۋدە. «اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن قازاقستاندا اۋا رايى قولايلى. سوندىقتان ءبىز وسى سالاعا ينۆەستيتسيا سالۋعا نيەتتىمىز» دەدى وسى ەلدىڭ ينۆەستيتسيالار بويىنشا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى، قازاقستاندىق-ساۋديالىق ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ تەڭ توراعاسى امر دابباح. جالپى، ساۋد ارابياسى عارىشقا قۇلاش ۇرۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان كورىنەدى. «ءبىز قازاقستاندا زىمىرانداردىڭ عارىشقا جول تارتاتىنىن بىلەمىز، بۇل دا ساۋد ارابياسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىمەن ىنتىماقتاسۋدىڭ مۇمكىن بولار ءبىر سالاسى. ءبىز قازاقستان عالىمدارىن، ارىپتەستەردى بىرلەسىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە شاقىرامىز، ولاردى كورول ابداللانىڭ ۋنيۆەرسيتەتى قارجىلاندىراتىن بولادى» دەگەن ا. دابباح بۇل عىلىم وتاۋىنىڭ ءار الۋان زەرتتەۋلەرگە قوماقتى قاراجات بولەتىندىگىن ايتا كەتتى. «ءبىز سونداي-اق قازاقستانداعى بارلىق مۇددەلى تۇلعالاردان وزدەرىنىڭ قىزىعۋشىلىقتارى تۋرالى اقپارات ۇسىنۋدى سۇرايمىز، سوندا ءبىز ولاردى وسى ۋنيۆەرسيتەتكە تاپسىرىپ، وسى ارقىلى ءوزارا ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ سالالارىن انىقتار ەدىك».
وسى جيىندا ساۋد ارابياسى وسى كورولدىكتەگى قازاقستاندىق-ساۋديالىق ىسكەرلىك كەڭەسىنىڭ تەڭ توراعاسى ابدۋراحمان از-زاميل ارقىلى ەكى ەل اراسىنداعى ۆيزالىق رەجيمنىڭ كۇشىن جويۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزدى.

ەلدوس سەنباي
«ايقىن» گازەتى 19 مامىر 2009 جىل