وتكەن اپتانىڭ سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى رەسەيدىڭ 37 قالاسىندا رەسەيلىك وپپوزيتسيا جەتەكشىسى، سوڭعى كەزدە پوليارلىق شەڭبەردەن تىس، قىس قىراۋىندا قاراڭعىلىققا بولەنگەن قيىر سولتۇستىكتەگى 20-جىلدان جوعارى جازاعا كەسىلگەن اسا اۋىر قىلمىسكەرلەر وتىراتىن، «پوليارلىق قاسقىرلار» دەگەن قاھارلى اتقا يە ياناو (يامال‑نەنەتس اۆتونوميالىق وكرۋگى) كولونياسىنا جەتكىزىلگەن الەكسەي ناۆالنىيدىڭ 16‑اقپان كۇنى، تاپا‑تال تۇستە بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولۋىنا بايلانىستى  تولقۋلار ءوتتى. كەلەسى كۇندەرى «ناۆالنىيدى ەسكە الۋ» ۇرانىمەن «جالپىحالىقتىق ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارى ەسكەرتكىشتەرىنە گۇل شوقتارىن قويۋ» شارالارى كەزىندە 400-دەن اسا ادام ۇستالىپ، جازاعا تارتىلۋدا.  

ناۆالنىيدىڭ ءولىمى تۋرالى حاباردى 16‑اقپاندا «پوليارلىق قاسقىرلار» كولونياسى باسشىلىعى تاراتتى. ول كەزدە پرەزيدەنت پۋتين چەليابينسك قالاسىندا، تانك شىعاراتىن زاۆود جۇمىسشىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ جاتىر ەدى. سوندىقتان، جۋرناليستەر العاشقى سۇراقتى ونىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى دميتيري پەسكوۆقا قويدى. ول «ناۆالنىيدىڭ ءولىمى تۋرالى پرەزيدەنت حابارلاندى. ول ونىڭ سەبەپتەرىن ءالى بىلمەيدى» دەپ، قۇرعاق جاۋاپ قاتتى. بىراق كامەراعا ارتقى ستسەنادا  جايباراقات، كوڭىلدى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان پرەزيدەنت بەينەسى ءتۇسىپ قالىپتى. سوندىقتان، شەت ەلدەگى رەسەيلىك وپپوزيتسيا «كرەمل ناۆالنىيدىڭ ءولىمىن قاتارداعى وقيعانىڭ ءبىرى عانا دەپ قابىلدادى» دەپ، بۇل كورىنىستى ايىپتاي باستادى.

رەسەيلىك وپپوزيتسيا سەركەسى الەكسەي ناۆالنىي كىم ەدى؟

الەكسەي اناتوليۇلى ناۆالنىي 1976 جىلى موسكۆا وبلىسى، ودينتسوۆو اۋدانى، بۋتىن ەلدى مەكەنىندە اسكەري وتباسىدا ومىرگە كەلگەن. بالا كەزىنەن وتباسىمەن بىرگە ءارتۇرلى اسكەري گارنيزونداردا تۇرعان. 1997 جىلى موسكۆادا بۇرىنعى پاتريس لومۋمبا اتىنداعى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، «زاڭگەر» ماماندىعى بويىنشا ديپلوم الادى. 2001جىلى جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، رف ۇكىمەتى جانىنداعى فينانس اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، «ەكونوميست» ماماندىعىن الادى.

ول ساياسي وپپوزيتسياعا 2000-جىلى رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق «يابلوكو» پارتياسىنا ەنۋدەن باستايدى. 2002-جىلى وسى پارتيانىڭ موسكۆا ايماعى كەڭەسى مۇشەسى، ودان ءارى وسى پارتيانىڭ دۋماعا سايلاۋ كوميسسياسى جەتەكشىسى سايلانادى. 2005 جىلى وسى پارتيا اتىنان موسكۆا قالالىق دۋماسىنا كانديدات بولىپ تىركەلەدى. الايدا، 2007-جىلى پارتيا توراعاسى گ.ياۆلينسكيدى سىنعا العانى ءۇشىن پارتيا قاتارىنان شىعارىلادى.

ا.ءناۆالنيدىڭ ودان كەيىنگى وپپوزيتسيالىق قىزمەتى ورىس ۇلتشىلدىعىمەن تىعىز بايلانىستا وتەدى. ول 2007 جىلى «نارود» ۇلتتىق‑دەموكرتيالىق پارتياسىنىڭ قۇرىلتايشىسى، س.گۋلياەۆ جانە ز.پريلەپينمەن بىرگە تەڭ توراعا بولدى. سول كەزدەرى ا.ناۆالنىي كوپتەگەن ورىس ۇلتشىلدارىمەن قويان‑قولتىق ارالاستى. ولار: تيىم سالىنعان ۇلتتىق‑بولششەۆيكتەر پارتياسى وكىلى اندرەي دميتريەۆ، «ليمونكا» باس رەداكتورى الەكسەي ۆولىنين، ۇلتشىلدار پ.سۆياتەنكوۆ، ي.رومانكوۆ، ە.پاۆلەنكو بولاتىن.

ناۆالنىي سول كەزدە وزىنە «ۇلتشىل» دەگەن باعا بەرىپ، ءوزىن «ۇلتشىل‑دەموكراتپىن» دەپ جاريالايدى. ءسويتىپ «ۇلتشىلدار مارشىنا» تۇراقتى قاتىسادى. سەبەبى، 2008 جىلدارى ول «ورىس حالقىنىڭ 60%-استامى ۇلتشىلدار، بىراق ولار ساياسي بىرىگە الماي جاتىر، ولار كەلەسى سايلاۋلاردا جەڭىسكە جەتەدى» دەگەن پىكىردە بولدى. الايدا، رەسەي ومونى ولارعا قاتىستى قاتاڭ تاسىلدەر قولدانا باستادى. «رۋسسكي مارش» ساياسي فاكتور رەتىندە ىقپالىن ازايتتى. مۇمكىن سودان بولار، ناۆالنىي 2013 جىلى «رۋسسكي مارشقا» قاتىسۋدان باس تارتادى...

بىراق، وندا وتكىزگەن كوپ جىلدار بەكەر وتپەگەن سىڭايلى. ويتكەنى، رەسەيدىڭ ساياسي ويىن‑ورنەگى دە وسى باعىتقا وزگەرە باستاپ، ول «ورىس الەمى» دەگەن جاڭا اتپەن جانە رەسمي تۇردە جالعاسىن تاپتى. ءسويتىپ، وسى ساياساتقا سۇيەنە وتىرىپ، رەسەي 2016 جىلى ۋكراينانىڭ حالىقارالىق مويىندالعان بولىگى ‑ قىرىم تۇبەگىن اننەكتسيالاعاندا، ناۆالنىي جۋرناليستەردىڭ ول تۋرالى سۇراعىنا ء"بىر پيروگتى ەكى رەت جەمەيدى. قىرىمدا قايتادان رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەك» دەپ جاۋاپ قايتارىپ، ءوزى دە  رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنا استىرتىن قولداۋ بىلدىرەتىنىن بايقاتتى. سوندىقتان ناۆالنىيدىڭ بەدەلى كسرو قۇرامىنداعى بۇرىنعى رەسپۋبليكالاردا تومەندى دەۋگە بولادى.

بىراق، ناۆالنىيدىڭ سونشالىقتى ۇلتشىل دەۋگە بولمايدى دەيدى كەيبىر وپپوزيتسيا وكىلدەرى. ماسەلەن، بەلگىلى ورىس وپپوزيتسيونەرى، سوتسيولوگ ي.ياكوۆەنكو ءوزىنىڭ يۋتۋب كانالىندا «ناۆالنىي دا بارلىق ساياساتكەرلەر سياقتى بۇقارا حالىقتى سوڭىنان ەرتۋ ماقساتىن قويدى. اۋەلى ول ۇلتشىلدىق سيپاتتا بولدى. بىراق، كەيىن ونىڭ كوزقاراسى مەملەكەتتىك باعىتقا اۋىسا باستادى. ول، ءسويتىپ، رەسەي بيلىگىندەگى كوررۋپتسيانى سىنعا الدى. ال، سوڭعى ۋاقىتتاردى ونىڭ مەملەكەتتىككە قاتىستى كوزقاراستارى وزگەرە باستادى. ول بىرنەشە رەت رەسەي‑ۋكراينا سوعىسىنا قارسى  «ۋكراينانىڭ 1991 جىلعى شەگاراسىن قالپىنا كەلتىرىپ، سوعىستى توقتاتۋ كەرەك» دەگەن مالىمدەمەلەر جاسادى. سوندىقتان، ونىڭ كۇرەسكەرلىك قىزمەتىن ءادىل باعالاۋ ءۇشىن، ونىڭ ۇستانىمىنا ەۆوليۋتسيالىق تۇرعىدا قاراۋ كەرەك» دەپ مالىمدەدى. ءسىرا، مۇنداعى ياكوۆەنكونىڭ ايتپاعى «ناۆالنىي يمپەريالىق ماقساتتى ەمەس، ەڭ الدىمەن،  رەسەي مەملەكەتتىلىگىن كۇشەيتۋدى،  رەسەيدە دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەگەن ساياساتكەر» دەگەن وي بولسا كەرەك.

ءيا، ءبىر جاعىنان بۇل شىندىققا جاقىن. سەبەبى، ا.ناۆالنىيدىڭ سوڭعى جىلدارى رەسەي بيلىگىندەگى كوررۋپتسيانى اشەكەرەلەۋى دە وسىنىڭ ايعاعى دەسەك بولادى. ال، ءوزى تۇرمەگە تۇسكەننەن كەيىنگى جاساعان مالىمدەمەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك «رەسەيدى دەموكراتيالىق مەملەكەتكە اينالدىرۋ» تاقىرىبىن كوتەرگەنىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىز.

ناۆالنىيدى ۇلتتىق گەرويعا اينالدىرۋ نە ءۇشىن قاجەت ەدى؟

ناۆالنىي 2013 جىلى «مەن بولاشاقتا رەسەي پرەزيدەنتى بولامن» دەپ اشىق مالىمدەدى. بۇل، ارينە، سول كەزدەرى ورىن العان «مەدۆەدەۆ‑پۋتين» تاندەمىنە قارسى جاسالعان باتىل قادام بولاتىن. مىنە، سول كەزدەن باستاپ ونىڭ «ساياسي ستاتۋسى» وزگەرەدى. ەندى ول «بيلىكتى سىناۋشى وپپونەنتتەن» «بيلىككە تالاسۋشى وپپونەنتكە» اينالادى. حالىق تا ونىڭ بويىنان «مەملەكەت باسقارۋشى تۇلعاعا ساي قاسيەتتەر» ىزدەي باستايدى. ناۆالنىي ءوزىنىڭ بار ارەكەتىمەن، وزىمەن وسى تالاپ ۇردىسىنەن شىعىپ، ءوزىنىڭ ەرەكشە ساياسي وبرازىن جاساي الدى. بۇل، شىنىندا دا، وتە تاجىريبەلى ءارى بىلگىر ساياساتكەردىڭ، سونىمەن قاتار ءوز ىسىنە مىعىم، سەنىمدى ءارى باتىل قايراتكەردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ارەكەت ەدى. سوندىقتان، رەسەيدە ا.ناۆالنىيدى قولداۋشىلار سانى كۇرت كوبەيدى ‑ ول ءوزىنىڭ ءبىر عانا ۇرانمەن قالالاردىڭ الاڭدارىنا مىڭداعان ادامداردى ميتينگىلەرگە جيناي الاتىن تۇلعاعا، استارلى تۇردە ايتساق، «ۇلتتىق گەرويعا»، نەمەسە، «اڭىز ادامعا» اينالا باستادى. ونى رەسەيدىڭ ءار قالالارداعى وپپوزيتسيا وكىلدەرى وزىنە شاقىرا باستادى... مىسالى، 2017 جىلى رەسەيدەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا، ول رەسەيدىڭ 27 قالاسىندا بولىپ، وندا ءىرى ميتينگىلەر وتكىزدى. بۇل بيلىكتى قاتتى قورقىتتى. ءسويتىپ، سول جىلدىڭ 27 جەلتوقسانندا رەسەي وسك‑ى ونى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋ ەستافەتاسىنان شىعارىپ تاستادى. ناۆالنىي سايلاۋ شتابىنىڭ «سوتقا جۇگىنۋ» ارەكەتتەرى ەش ناتيجە بەرگەن جوق.

رەسەي ناۆالنىيدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن قالاي كوتەردى؟  

ناۆالنىي ودان ءارى دە ءوز كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى. بۇل «ناۆالنىيدىڭ كوزىن جويۋ» وپەراتسياسىنا الىپ كەلدى. ونى ءبارىمىز بۇگە‑شىگەسىنە دەيىن جاقسى بىلەمىز – قايتالاپ جاتپايمىز. بىراق، ناۆالنىيدى 2020 جىلى 20 تامىزدا «نوۆيچوك» دەپ اتالاتىن ۋمەن ۋلاۋ – ونىڭ بەدەلىن، تىپتەن، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەردى دەسە بولادى. ونى گەرمانياعا اپارىپ، «شاريت» گوسپيتالىندە ەمدەپ، امان الىپ قالادى. وعان بىرقاتار باتىس ەلدەرى «ساياسي قۋعىن كورۋشى» ستاتۋسىن بەرىپ، شەت ەلدە قالۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىنى تۋرالى ۇسىنىستارىن دا بىلدىرەدى. بىراق، ناۆالنىي 2021جىلدىڭ 17‑قاڭتارىنا ماسكەۋگە قايتىپ ورالادى. ول كەلە سالا اەروپورتتان تۇتقىندالادى. «سوتتى بولا تۇرىپ، سوت ايماعىن تاستاپ كەتتى» دەگەن باپپەن، ونىڭ ءۇش جارىم جىلدىق شارتتى جازاسىن تۇرمەمەن الماستىرادى. ءسويتىپ، ا.ناۆالنىيدىڭ قايسار‑كۇرەسكەرلىك جولىنىڭ سوڭعى فازاسى باستالدى: 2021 جىلدىڭ مامىر ايىندا قۇقىققورعاۋشى Amnesty International ۇيىمى ناۆالنىيعا «ار‑وجدان تۇتقىنى» (ۋزنيك سوۆەستي) ستاتۋسىن بەرەدى. ەۆروپا پارلامەنتى 2021جىلدىڭ قازان ايىندا وعان ەۆرووداقتىڭ  باستى سىيلىعى «اكادەميك ساحاروۆ اتىنداعى سىيلىقتى» بەرەدى. ال،  2022 جىلى ونى نوبەل سيلىعى نوميناتسياسىنا ۇسىنادى ء(تىرى بولعاندا ونىڭ نوبەل سيلىعىن الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى دەپ ويلايمىن).

ءيا، كەشە عانا رەسەيدە وپپوزيتسيا ءوزىنىڭ كوشباسشىسىنان ايىرىلدى. ناۆالنىي ەسىمى – رەسەي دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ سوڭعى ءۇمىتى ەدى - سول ءۇزىلدى... ول ومىردەن ءوتتى... الايدا، ونىڭ ءولىمى اداسىپ جۇرگەن كوپ ادامنىڭ كوزىن اشىپ جاتىر...  جالپى، "كوزسىزدىك پەن سوقىر كەۋدە" بارلىق تيرانياعا ءتان قاسيەت پە دەپ ويلايمىن. تاريح ‑ الەمدەگى ەڭ قاتەرلى اپات «تيرانداردىڭ جانىنىڭ شىعۋى جانە ولار قۇرعان كەرەگەنىڭ قيراۋى» ەكەنىن ۇنەمى دالەلدەپ كەلدى... ءالى دە دالەلدەي بەرەتىن ءتۇرى بار!..

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz