مەنىڭ تالداعالى وتىرعان ماقالام، «قازاق» گازەتىنىڭ 54 ءنومىرلى باسپاسىندا، 1915 جىلى جارىق كورگەن. بۇل گازەت، احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ رەداكتورلىعىمەن، ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن باسپا بەتتەرىنە شىققان ەدى.

ماقالانىڭ تاقىرىبى: «قازاق جانە دۋما»، 4 ساۋىردە جاريالاندى. ماقالانىڭ نەگىزگى ماقساتى: سول كەزدەگى دۋما دەپۋتتاتارىنا قۇلاققاعىس رەتىندە، قازاق ۇلتى جانە الاش ازاماتتارى تاراپىنان سىني-پىكىردى جەتكىزۋ ماقساتىندا جازىلعان. ءبىزدىڭ جوبالاۋىمىزشا، ماقالا اۆتورى - مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. ويتكەنى، وسىعان دەيىن، وسىناۋ «قازاق» گازەتىندە دۋما جايلى، دۋماداعى كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن جاعدايلار تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ءسوز قوزعاپ، ماقالالار جاريالاعان ەدى. وسىناۋ ماقالا – سول ماقالالاردىڭ جالعاسى ىسپەتتەس بولىپ وتىر.

54 ءنومىرلى باسپاداعى جاريالانىمدا قازاق جانە دۋما تاقىرىبىندا ءسوز قوزعالعان ەدى. كوپساندى قازاق ازاماتتارى «دۋما» ءسوزىن بىلسە دە، ونىڭ ىشكى جايى مەن ءمان-ماعىناسىن جاقسى ۇعىنا بەرمەيتىن. سول سەبەپتەن دە، ولاردىڭ ويىنشا، ەگەر ولاردىڭ تىلەكتەرى مەن سۇرانىستارى دۋماعا جەتسە، وندا تىلەكتەرى مەن سۇرانىستارى بىردەن ورىندالا قالادى دەپ پايىمدادى. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، دۋمانىڭ جاعدايى ونداي ەمەس بولىپ شىعادى. بۇل جاعدايدىڭ ەكى سەبەبى بار: بىرىنشىدەن، دۋما حاقىندا جازىلعان زاڭنامانىڭ قۋاتى، دۋماعا سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ رولىنە تىكەلەي قاتىستى ەدى. سەبەبى، دۋمانىڭ زاڭناماسىندا جازىلعان نۇسقاۋلىقتار بويىنشا دۋمانىڭ ارەكەتتەرى رەتتەلسە، دۋماعا سايلانعان دەپۋتاتتار دۋماعا كەلگەن تىلەكتەر مەن وتىنىمدەردى قاراستىرادى. قاراپايىم حالىقتىڭ ويى بويىنشا، 17-ءشى قازانداعى مانيفەسكە سايكەس، دۋما قابىلداعان زاڭ تۇتاستاي زاڭ ەمەس، جانە ونىڭ دەڭگەيى بولمايدى دەپ كورسەتىلگەن ەدى. ويتكەنى، زاڭ شىعاراتىن تەك دۋما ەمەس ەدى. بۇل تۋرالى رەسەي (سول كەزدەگى رۋسيا) پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ 86-شى ستاتياسىندا ەشبىر زاڭنامانىڭ دۋما جانە سوۋەتتىڭ ۇناتپايىنشا جانە پاتشانىڭ بەكىتپەيىنشە ىسكە اسپايتىندىعى ايتىلعان ەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: زاڭ شىعاراتىن تەك دۋما عانا ەمەس. ياعني، كەز-كەلگەن زاڭنىڭ شىعۋىن ۇشجاقتى شەشىم ارقىلى دۋما، سوۋەت جانە پاتشا رەتتەيتىنىنە كوزىمىز جەتتى. وسىناۋ پروتسەدۋرانى ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ناقتىلاپ قاراستىرار بولساق، بار زاڭنامانى وزگەرتۋ، جوق زاڭنامانى ەنگىزۋ، قاجەتسىز نەمەسە ەسكىرگەن ءوزاڭداردى الىپ تاستاۋ جونىندەگى ءىس-ارەكەتتەر الدىمەن دۋمانىڭ قاراستىرۋىنا كەلەدى. سودان-سوڭ، بۇل زاڭناما سوۋەتكە كەلىپ تۇسەدى. سوۋەت قاراستىرىپ، ونى ماقۇلداعان سوڭ عانا، بۇل زاڭناما پاتشاعا جىبەرىلەدى. ەڭ سوڭعى نۇكتە پاتشانىڭ قولى ارقىلى قويىلادى.

سونىمەن قاتار، «دۋما» تەرمينى ءارتۇرلى ەلدەردەگى زاڭ شىعارۋشى ورگاندارعا قاتىستى كەڭىنەن قولدانىلادى. ءارتۇرلى تاريحي جانە مادەني كونتەكستتەردە، سونداي-اق ءتۇرلى مەملەكەتتەردە تەرمين ءارتۇرلى ماعىناعا يە بولۋى مۇمكىن. ەڭ تانىمال «دۋما» رەسەيمەن بايلانىستى:

رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماسى: بۇل رەسەي پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسى. ول زاڭ شىعارۋعا قاتىسادى، بيۋدجەتتى جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەردى قاراستىرادى. «دۋما» تەرمينى كوبىنەسە قازىرگى كونتەكستە وسى ورگانمەن بايلانىستى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماسى: بۇل 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن بولعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك جينالىسىنىڭ تومەنگى پالاتاسى بولدى.

كسرو-داعى دۋما: كەڭەس وداعىندا رەسمي تۇردە «دۋما» بولعان جوق، بىراق جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگان جوعارعى كەڭەس رەتىندە بەلگىلى بولدى.

دۋما باسقا ەلدەردە: پولشا نەمەسە قىرعىزستان سياقتى بىرقاتار ەلدەردە «دۋما» تەرمينى ءارتۇرلى زاڭ شىعارۋشى ورگاندارعا قاتىستى قولدانىلۋى مۇمكىن.

ال، سول كەزدەگى زاڭ بەكىتۋشى ورگاندار دۋما، سوۋەت جانە پاتشا بولسا، قازىرگى قازاقستاننىڭ زاڭى — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا بۇل زاڭى ارقىلى رەتتەلەدى. اعىمداعى كونستيتۋتسيا 1995 جىلى 30 تامىز كۇنى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم نەگىزىندە قابىلدانعان ەدى. سونداي-اق، وسىناۋ زاڭناما 5 قىركۇيەك كۇنى ءوز كۇشىنە ەندى. كونستيتۋتسيا 9 تاراۋدان، 98 باپتان تۇرادى. سونىمەن قاتار، قازىرگى قازاقستاننىڭ ەكى پالاتالى پارلامەنتتىك زاڭ شىعارۋشى ورگانى بار، ول مىناداي بولىمدەردەن تۇرادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىسى: بۇل پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى. ءماجىلىس مۇشەلەرىن حالىق بەس جىلدىق مەرزىمگە سايلايدى. دەپۋتاتتاردىڭ سانىن حالىق جانە گەوگرافيالىق ءبولۋ انىقتايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ سەناتى: بۇل پارلامەنتتىڭ جوعارعى پالاتاسى. سەناتورلار ءارتۇرلى وبلىستاردىڭ اتىنان وكىلدىك ەتەدى جانە ولاردى قازاقستان پرەزيدەنتى تاعايىندايدى، سونداي-اق قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ وكىلدەرى سايلايدى. سەناتورلار سەناتتا بەس جىل وتىرادى.

ەكى ورگان دا زاڭداردى قابىلداۋعا، بيۋدجەتتى ازىرلەۋگە جانە باسقا دا ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىسادى. قازاقستاندا پارلامەنتتىك جۇيە شەڭبەرىندە ناقتى ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن ءتۇرلى كوميتەتتەر دە بار.

قورىتىندىلاي كەلسەك، قازىر «دۋما» ءسوزى ەلدەگى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا سىلتەمە جاساۋ ءۇشىن قولدانىلمايدى. قازاقستاندا زاڭ شىعارۋشى ورگان ءماجىلىس دەپ اتالادى.

الايدا، قازاقستان مەن رەسەي جاقىن ديپلوماتيالىق جانە ەكونوميكالىق قاتىناستاردى قولدايدى، ال قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستارعا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە. مىسالى، رەسەي دۋماسىندا قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرەتىن نەمەسە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلعا قاتىستى ماسەلەلەردى تالقىلايتىن دەپۋتاتتار بولۋى مۇمكىن. الايدا، ناقتى قاتىناستار ۋاقىت وتە كەلە ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى - حح عاسىردا رەسەيدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ دۋماعا دەگەن كوزقاراسى تاريحي وقيعالارعا، ساياسي وزگەرىستەر مەن قوعامدىق تەندەنتسيالارعا بايلانىستى سىني پىكىردە بولعان ەدى. قازاق زيالىلارى، باسقا ۇلت زيالىلارى سياقتى، ءارتۇرلى كوزقاراستار مەن ۇستانىمدارعا يە بولا وتىرىپ، قازاقتىڭ قامىن ويلاپ، بولاشاعىنا شىرىلداعان ەدى.

ارۋجان داۋلەنحان،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليسيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

جەتەكشىسى: فيل.ع.ك.، دوتسەنت ر.س جاقسىلىقباەۆا

Abai.kz