قازاق مادەنيەتى مەن  رۋحانياتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆتىڭ اكەسى – ۇلت ادەبيەتىنىڭ الىبى، الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى وتاندىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «مۇحتارتانۋ»، «اۋەزوۆتانۋ» دەپ اتالاتىن تۇتاس عىلىم سالاسى قالىپتاسقان. كەمەڭگەر جازۋشى ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭى، ونىڭ ءاربىر شىعارماسى جايلى الەمنىڭ الۋان تىلىندە جۇزدەگەن، مىڭداعان ماقالالار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن مونوگرافيالار،  «مۇحتار اۋەزوۆ» اتتى ارنايى ەنتسيكلوپەدياعا دەيىن جارىق كوردى. سول سەبەپتى ءبىز اڭگىمەنى مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ اناسى فاتيما عابيتوۆانىڭ  عۇمىرناماسىنان باستاعاندى ءجون كوردىك.

قازاق تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ۇلتىمىزدىڭ ءۇش بىردەي ارىسىنا ادال جار بولىپ، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىن سۇيسىندىرگەن، ەتەگىنەن ۇل مەن قىز بىردەي ساۋلاعان وسى ءبىر عازيز جان تۋرالى كەڭەس زامانىندا تام-تۇمداپ جازىلعانىمەن، ونىڭ جانعا اشپاعان سىرعا تولى جازبالارى تەك تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا تولىقتاي جارىق كوردى.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا، ياعني 1998 جىلى «اتامۇرا» باسپاسى فاتيما عابيتوۆانىڭ ءار جىلدارى جازىلعان كۇندەلىكتەرى، جازبالارى، ولەڭدەرى مەن حاتتارى، ەستەلىكتەرى مەن تولعانىستارى توپتاستىرىلعان «ورتەڭدە ونگەن گۇل» اتتى جيناقتى باسىپ شىعاردى.

كىتاپتىڭ قولجازباسى تۇگەلدەي مەنىڭ قولىمنان ءوتتى: تارتقان ازابى مەن كورگەن مەحناتى، قايعى-قاسىرەتى مەن مۇڭ-زارى ءبىر ادامنىڭ باسىنا جەتىپ ارتىلاتىن شەرلى جۇرەك سۇم زاماننىڭ سۇمدىقتارىن سول قالپىندا بايانداعان. ءبىز قولجازباعا قىلداي قيانات جاساماستان، قاز-قالپىندا شىعاردىق.

قازاقتىڭ ساياسي كۇرەستەردە شىڭدالعان، قۋعىن-سۇرگىن اتاۋلىنىڭ تالايىن كورگەن، كەيبىرى پاتشا تۇرمەسىنە دەيىن وتىرىپ شىققان اپتال ازاماتتارى جانتۇرشىگەرلىك ازاپتارعا شىداماي شارت سىنىپ، مورت كەتىپ جاتقاندا، نازىك جاراتىلىستىلار قاتارىنداعى فاتيما اپامىز ۇنەمى الدىنان شىعا بەرگەن قيساپسىز قيىندىقتارعا مويىماعان، قايتپاعان، قايسار مىنەز تانىتقان.

قايمانا قازاققا قاراقان باسىن اسىراۋ مۇڭ بولعان كەزدە ول ءۇش ارىستان تۋعان التى بالاسىن ءتۇپ-تۇگەلىمەن امان-ەسەن جەتكىزىپ، ءبىلىمدى، ءور مىنەزدى، وتانشىل ازاماتتار قاتارىنا قوسادى.

بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ، جازعان-سىزعاندارىن بىلاي قويعاندا، ەر ازاماتتار قاندى قاساپقا تۇسكەندە، كۇيەۋلەرىنىڭ قالامىنان شىققان ءار تۋىندىنى، قىلاياعى ءبىر جاپىراق قاعازعا شاشىلىپ تۇسكەن جازبالارىنا دەيىن قىزعىشتاي قورىپ، جاقسى كۇندەرگە جەتكىزە ءبىلدى. اسىرەسە، قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى ءىلياس جانسۇگىروۆ اقتالعاندا ونىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا ەنگەن ۇلت ادەبيەتىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءدال وسى فاتيما انامىزدىڭ قۇپيا ساندىعىنان شىعادى.

ءبىلال سۇلەەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى ارقايسىسى تاۋ تۇلعالى ازاماتتارعا جار بولعان فاتيما عابيتوۆا دەگەن قايسار رۋحتى عازيز جان كىم ەدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ونىڭ ءوز جازبالارىنان تابامىز.

فاتيما اپامىز قازاق قوعامى ويانىپ، ونىڭ ويى مەن قىرىندا ساياسي كۇرەستەر بەلەڭ العان شاقتا، جەتىسۋ ولكەسىندەگى قاپال قالاسىندا 1903 جىلى اۋقاتتى تاتار كوپەسى زاينوللا عابيتوۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ءبىر قىزىعى، بابىر مەن دۋلاتي ەڭبەكتەرىندە اتى اتالاتىن ورتاعاسىرلىق الماتىنىڭ ورنىنا 1854 جىلى ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ ىرگەسى قالانعاندا قاپال رەسمي تۇردە قالا مارتەبەسىن يەمدەنگەن، ساۋدا-ساتتىعى دۇركىرەپ تۇرعان شاھار ەدى.

اكەسى زاينوللا مەزگىلسىز قايتىس بولعاندا (كەي دەرەكتەر بويىنشا باقتاسقان اعايىندارى ۋ بەرىپ ولتىرگەن) فاتيما 6 ايلىق بالا ەكەن. وسىلايشا جاسى  24-كە ەندى عانا تولعان اناسى عاينيجامال ءرازيا، ءمارزيا، فاتيما ەسىمدى ءۇش قىزىمەن جەسىر قالىپ، كۇيەۋىنىڭ سوڭىنداعى مول داۋلەتتىڭ شاشاۋىن شىعارماي، قىزدارىن ءوسىرىپ-جەتكىزۋگە جۇمسايدى.

بۇل كەزدەگى قاپال ۇلكەن قالا عانا ەمەس، ايگىلى مامان بي مەن ونىڭ ىسكەر، ۇلتجاندى ۇلدارىنىڭ ارقاسىندا قازاق دالاسىنداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ەلگە تانىلعان ورتالىعى دا ەدى. فاتيما تۋعان 1903 جىلى قاپالدىڭ ماڭىنداعى قاراعاش دەگەن جەردە مامان اقساقالدىڭ ۇرپاقتارى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ ۇلگىسى ءھام وقۋ باعدارلاماسىمەن العاشىندا «مامان» ءجاديت، ياعني جاڭاشا وقۋ مەكتەبىن سالىپ، كەيىن ونى «مامانيا» دەپ اتالاتىن بۇگىنگىنىڭ كوللەدجدەرىمەن يىقتاس ىرگەلى وقۋ ورنىنا اينالدىرادى. تاتار جانە قازاق مۇعالىمدەرى ساباق بەرگەن بۇل مەكتەپتە ءبىلال سۇلەەۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆ تە وقيدى.

فاتيما اپامىزدىڭ جازبالارى بويىنشا ول باستاپقى ءبىلىمدى ءوز ۇيىندە، اناسىنان العان ەكەن. كەيىن اۋەلى قاپالداعى ورىس مەكتەبى مەن «ياكوبيە» قىزدار مەدرەسەسىندە ءبىلىمىن جالعاستىرعان. بۇل تۋرالى ول ءوزىنىڭ «بەل-بەلەستەردە» دەگەن ەستەلىگىندە: «جەتىسۋدا تاتار، قازاق كوپەستەرىنىڭ قاراجاتىمەن اشىلعان الماتىدا «يساقيا»، قاپالدا «ياكوبيە»، قاراعاشتا «مامانيا» مەكتەپتەرى بار ەدى»، – دەپ جازادى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا قاپالعا ورتالىق ازيادان نەمىستەر قونىس اۋدارىپتى. سولاردىڭ ىشىندە كارل كايزەر دەيتىن بانكير فرانكفۋرت ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن يدا دەگەن نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە ەركىن سويلەيتىن ايەلىمەن بىرگە فاتيمانىڭ اكەسى كەڭ-مولىنان سالدىرعان فليگەلدى ۇيدە پاتەر جالداپ تۇرادى. ءدال وسى ايەل ءۇش قىزدى قاز-قاتار وتىرعىزىپ، ولاردى نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىنە جاتىقتىرىپ، ەۋروپا ادەبيەتىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن دارىستەر وقيدى. قىزداردىڭ مۋزىكاعا قابىلەتىن بايقاپ، پيانينودا ويناۋدى ۇيرەتەدى.

بۇل كەزدە ون جاستان ەندى عانا اسقان، ءار نارسەنى بىلمەككە قۇشتار فاتيما فراۋ يدا ۇلگىسىنىڭ ءبارىن قاعىپ الىپ، ەستىگەنىن جادىندا توقىپ وتىرعان. كەيىن تۇرمىسقا شىققاندا ونىڭ ۇيىندە سول زامانداعى قازاق زيالىلارىندا سيرەك كەزدەسەتىن پيانينو بولعان. اپامىز دۇنيەدەن وتكەندە بالالارىنا مۇرا رەتىندە ەكى بىردەي كۇيساندىق قالىپتى جانە ونى كىمگە بەرەتىنىن ءوز قولىمەن جازعان وسيەتىندە كورسەتىپ كەتىپتى.

فاتيمانىڭ ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان الاش ارىستارىن تاڭ-تاماشا قالدىرعان  جان-جاقتى ءبىلىمى مەن بەكزاتتىق بولمىسى وسىلاي قالىپتاسىپتى.

ازامات سوعىسى جىلدارىندا ورىس-قىتاي شەكاراسىنىڭ وتىندە تۇرعان قاپال قالاسى، جالپى جەتىسۋ ءوڭىرى  ءوزارا قىرقىسقان اق پەن قىزىل تاراپىنان كوپ شابىندىعا ۇشىرايدى. اپامىز بۇل تۋرالى دا: «بولشەۆيكتەر قىزداردى ىقتيارسىز الادى ەكەن (تارتىپ الادى ەكەن) دەگەن داقپىرتپەن جەڭگەم ءمارزيا ەكەۋىمىزدى ناعاشى شەشەمىزبەن اقسۋعا اتتاندىرىپ، ءوزى قاپالدا قالدى. ءمارزيا 16-دا، مەن 15-تە ەدىم. بۇل ۇركۋ حالىققا اسا اۋىر بولدى. ۇرىككەن ەلدىڭ جارىمىنان كوبى ءولدى»، – دەپ جازادى باسىنان وتكەن العاشقى بوسۋ تۋرالى.

بولشەۆيكتەر قىزداردى ىقتيارسىز تارتىپ الىپ قانا قويعان جوق، جازىقسىز حالىقتى دا قىناداي قىردى.

قىزىل اسكەرلەردىڭ يۆان مامونتوۆ دەگەن باسكەسەر باسقاراتىن جازالاۋشى وتريادى 1918 جىلدىڭ جازىندا ۆەرنىي مەن قاپالدىڭ اراسىن قانعا بويايدى. قاپالدا ەشبىر سوتسىز، تەرگەۋسىز 12 اۋقاتتى ادامدى جۇرت الدىندا اتىپ تاستايدى.

مامونتوۆ وتريادى بۇدان كەيىن ءۇشارال مەن ءۇرجاردىڭ اراسىن لاڭداپ، ماقانشىدا اقگۆاردياشىل شتابس-كاپيتان ۆ.ن. ۆينوگرادوۆتىڭ وتريادىمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. بۇلاردىڭ جاساعان جاۋىزدىقتارىن جەتىسۋ حالقى ۇزاق جىلدار بويى ۇمىتقان جوق.

كەڭەس زامانىنداعى عىلىمي ادەبيەتتە قىزىلدار ارەكەتىنە ۇنەمى ادىلدىك، تەڭدىك ورناتۋشى رەتىندە باعا بەرىلىپ، اقتار جاعى ىلعي جاماندالىپ، قارالانىپ وتىردى. فاتيما بۇلاردىڭ ەكەۋىن دە وڭدىرماي سىناپ، تۋا بىتكەن تىك مىنەزىمەن بەتپەردەسىن اياۋسىز سىپىرادى.

گەنەرال دۋتوۆ، گەنەرال باكيچ، اتامان اننەنكوۆتىڭ شۇبىرعان اسكەرلەرى دە قىتايعا جەتىسۋدان وتەدى. اقتار دا ويىنا كەلگەنىن ىستەپتى. بۇل تۋرالى فاتيما اپامىز: «اقسۋ اقتىڭ پاناسى بولعالى جەرگىلىكتى ەلگە دە ۇلكەن اپات بولدى. ولەر الدىندا قانداي جىرتقىش بولسا دا، ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ ايبار قىلعانداي، اقتار دا قاراپ جاتپادى. قىرىپ-جويىپ اسكەرى قاپالدى الدى. اقسۋدى الباستىداي باسقان اقتار قانشاما تىستەنسە دە، اسۋدىڭ الدىندا الاسۇرسا دا، تۇراقتاپ تۇرا الماي، الاتاۋدى اسىپ، قىتايعا كەتتى»، – دەپ جازادى الاساپىران زاماننىڭ اقيقات شىندىعىن كانىگى جازۋشىداي كوركەم تىلمەن كەستەلەپ.

وسىنداي اق پەن قىزىل ارپالىسىپ، اڭدىسقان زاماندا اياقاستىنان ارانداپ قالماۋ ءۇشىن فاتيما اناسى عاينيجامالدىڭ باتاسىن الىپ، بۇل كەزدە جەرگىلىكتى بولشەۆيكتەر جاعىندا قىزمەت ىستەپ، ىسكەرلىگىمەن ەلگە تانىلىپ قالعان ءبىلال سۇلەەۆ دەگەن ازاماتقا 1918 جىلى تۇرمىسقا شىعادى.

فاتيما مەن ءبىلال

فاتيما اپامىز العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ، اقىر اياعىندا رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان، وتاندىق وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى تۋرالى «ءبىلال سۇلەەۆ كىم؟» دەگەن ومىرباياندىق دەرەكتەرگە تولى ەستەلىك قالدىردى. وندا: «ب. سۇلەەۆ 1917–18 جىلدارداعى وقۋ جىلىندا قاپال قالاسىنداعى تاتار مەكتەبىندە مۇعالىم جانە وقۋ ءىسىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. مەنىمەن ءبىلال سول مەكتەپتە تانىستى. ءبىلال – اسقان اقىلدى، كەلەشەكتى تەرەڭ بولجاي الاتىن ارداقتى ازامات بولاتىن»، – دەپ ەكەۋىنىڭ العاشقى تانىستىعى مەن كۇيەۋىنىڭ بويىنداعى ابزال قاسيەتتەر جايىنان حابار بەرەدى.

سول جىلدارى ءاردايىم جارىنىڭ جانىنان تابىلعان فاتيما اپامىزدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، ب. سۇلەەۆ ازامات سوعىسى كەزەڭىندە جەتىسۋ وڭىرىندە مەكتەپ اشۋ، وقۋ-اعارتۋ جايى جانە كەدەيلىكپەن كۇرەس شارالارىن ۇيىمداستىرۋمەن اينالىسقان ەكەن.

جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءبىلال جەتىسۋ وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى. 1928 جىلى 1 قىركۇيەكتە مۇنىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولىپ ىستەگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ بەلسەنە ارالاسۋىمەن الماتىدا تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنى – قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى اشىلىپ، ونىڭ العاشقى رەكتورلىعىنا سانجار اسفەندياروۆ تاعايىندالادى. فاتيما وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، ءبىر كەزدەگى «ياكوبيە» قىزدار مەدرەسەسىندە العان ءبىلىمىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جاڭادان اشىلعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ سياقتى عۇلامانىڭ وزىنەن ءدارىس تىڭدايدى.

ءبىلال 1928 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن الماتىدا بولىپ، وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ، عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەت مەكەمەلەرىنە باسشىلىق جاسايدى. كەيىن قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرىندە ءتۇرلى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپتى. فاتيما اپامىز بۇل تۋرالى: «1928–29 وقۋ جىلدارىندا ءبىلال اقتوبەگە وبلىستىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالادى»، –دەگەن  ناقتى ماعلۇمات قالدىرادى.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى 20-جىلدارى ورىن العان اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا استاناسى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىرىلگەندە ورىنبورداعى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن – ورالعا، ال تاشكەنتتەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن  سەمەيگە ورنالاستىرۋ سياقتى اسا جاۋاپتى دا ساۋاپتى ىسپەن بۇل سالادا تاجىريبەسى مول ب. سۇلەەۆ اينالىسادى. ونى دا فاتيما اپامىزدىڭ ەستەلىگىنەن تابامىز.

سەمەيگە كوشىرىلگەن پەدينستيتۋتتىڭ العاشقى رەكتورى بولىپ ب. سۇلەەۆ تاعايىندالادى. ول زاماندا جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىر رەسپۋبليكادان ەكىنشىسىنە كوشىرۋدىڭ ماشاقاتى وتە قيىن ەدى. كوپتەگەن ماسەلەلەر جەرگىلىكتى جەردە وسىعان تىكەلەي جاۋاپتى ادامداردىڭ قاتىسۋىمەن شەشىلەتىن. وسىنداي قات-قابات شارۋالاردىڭ ءبارىنىڭ بەل ورتاسىندا كۇيەۋىنە سەرىك بولىپ، بىلگەنىنشە اقىل قوسىپ، ورىسشا جازۋ-سىزۋعا جۇيرىك فاتيما جۇرەدى. بۇل تۋرالى ول: «30-جىلدىڭ جاز ايلارىندا قۇيىن قۋعان قاڭباقتاي تۇراقتاپ ءبىر قالادا تۇرا الماي، اقتوبەدەن ورىنبورعا، ورىنبوردان ورالعا، ورالدان تاشكەنتكە، تاشكەنتتەن سەمەيگە ساپار شەككەمىز»، – دەپ جازادى.

وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا زور قايرات كورسەتكەن ءبىلال سۇلەەۆتى وگپۋ                  1930 جىلى تامىزدا قاماۋعا الىپ، 1932 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىنە دەيىن الماتى اباقتىسىندا ۇستايدى. ءدال وسى كەزدە سۇلەەۆ وتباسىمەن جاقىن ارالاسقان، ونىڭ ۇيىندە تالاي مارتە قوناقتا بولىپ، فاتيمانىڭ قولىنان ءدام تاتقان مۇحتار اۋەزوۆ پەن الاشوردا ۇكىمەتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ءالىمحان ەرمەكوۆ تە الماتىداعى وگپۋ تۇرمەسىنە وتىرعان ەدى.

قاپاستان بوساپ شىققان ءبىلال ەندىگى جەردە سوڭىنا شام الىپ تۇسكەندەر قازاقستاندا تىنىش تاپتىرماسىنا كوزى انىق جەتكەن سوڭ بويتاسالاپ رەسەي جاعىنا كەتەدى. كەيىن ماسكەۋدىڭ ۇيعارىمىمەن 1934–37 جىلدارى قاراقالپاق اكسر-ءىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى قىزمەتىن اتقارادى. وسى كەزدە ول ەكىنشى رەت قاماۋعا الىنىپ، اقىر سوڭىندا رەپرەسسيا قۇربانى بولادى.

فاتيما مەن ءبىلالدىڭ اراسى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي سۋي  باستاعان سياقتى. وعان فاتيمانىڭ 1927 جىلدىڭ 21 قاڭتارى كۇنى جازعان:

«قورقىتاسىڭ مەنى ءاردايىم، ۇرەيىمدى الاسىڭ. جوق، ءبىلالجان، ويلاپ قارا، مەن دە ادام بالاسى. قورلاۋىڭا، كىرلەۋىڭە، سونشا كونە قويماسپىن»، – دەگەن جىر جولدارى كۋا.

ءبىلال رەسەيگە كەتىپ، قازاقستانعا قايتىپ ورالمايتىن سىڭاي تانىتقان سوڭ، فاتيما 1932 جىلى ونىمەن رەسمي تۇردە اجىراسادى. ءبىلالدىڭ بۇدان كەيىنگى وتباسىلىق تاعدىرى بىزگە بەيمالىم.

فاتيما ءبىلالدان فاريدا ەسىمدى قىز، جانىبەك پەن ازات ەسىمدى ەكى ۇل سۇيگەن. ۇلكەن قىزدارى 1930 جىلى 15 قاڭتاردا قايتىس بولىپ، اناسى زور قايعىعا ۇشىرايدى. وزەگىن ورتەگەن مۇڭ-زاردى: «ونعا تولىپ، 15 كۇن اسقان شاقتا، تاتەڭدى زار ەڭىرەتىپ تاستاپ كەتتىڭ»، – دەگەن جىر جولدارىنا توگەدى.

فاتيما ءبىلالدان كورگەن ارىستاي ەكى ۇلىن اكەسىنىڭ كومەگىنسىز-اق ەر مىنەزدى، نامىسكەر ازاماتتار ەتىپ وسىرەدى.

انالىق مەيىرمەن كوپتەگەن جىر جولدارىن ارناعان جانىبەگى ءوزى سۇرانىپ مايدانعا اتتانىپ، 1943 جىلى ەرلىكپەن قازا تابادى.

اكەسىنىڭ ەش جازىقسىز «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن اتىلىپ كەتكەنىنە قاتتى كۇيزەلىپ، بويىن ىزا-كەك بۋىپ، نامىسقا  شاپقان جانىبەك مايدانعا كىرگەن العاشقى كۇننەن باستاپ-اق قاھارماندىقپەن سوعىسادى.

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ل. احمەتوۆانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قىزىل اسكەر ج. سۇلەەۆ سمولەنسك تۇبىندە بولعان شايقاستا نەمىس مەرگەنىن اتىپ ءتۇسىرىپ، قارۋلاستارىنىڭ شابۋىلعا شىعۋىنا جول اشادى. سوعىسقا كىرگەن 4 اي ىشىندە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەكى رەت اسكەري ماراپاتقا ۇسىنىلادى. ەسىل ەر ءوزى يە بولعان «ەرلىگى ءۇشىن»، «جاۋىنگەرلىك قىزمەتى ءۇشىن» دەپ اتالاتىن قوس بىردەي مەدالدى قولىنا ۇستاپ ۇلگەرمەستەن، 1943 جىلى مايداندا العان اۋىر جاراقاتتان نەبارى 20 جاسىندا كوز جۇمادى.

تۇلا بويى تۇڭعىش قىزى فاريدادان جاستايىنان ايىرىلىپ، قايعى جۇتقان فاتيماعا بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتكەن ەر ۇلىنىڭ قىرشىنىنان قيىلۋى قاتتى باتادى. ول اھ ۇرعان  اششى زارىن قازاقتىڭ جوقتاۋ ۇلگىسىندەگى جىر جولدارىمەن جەتكىزەدى. ماحامبەتتىڭ «مۇنار كۇنىنە» ۇقساس ولەڭ فاتيمانىڭ اقىندىق تالانتىنىڭ دا وسال ەمەستىگىن ايقىن تانىتادى. ونىڭ: «تۇمان-تۇمان، تۇمان كۇن، تۇماندانعان بۇل قاي كۇن... تۇيعىنداي قىرعي تۇيىلگەن، تۇمان كۇنگى قىران كىم؟.. قاباعىنان قار جاۋعان، قارسى الدىنان وق جاۋعان، ەل جاۋىنا اتتانعان، تۋ كوتەرگەن ۇلان كىم؟..» – دەگەن جوقتاۋى كىمدى دە بولسىن تەبىرەنتپەي قويمايدى.

قاھارمان ۇلىنىڭ مەزگىلسىز كەلگەن قازاسىن قايسارلىقپەن كوتەرە بىلگەن فاتيما بار كۇشىن ءبىلالدان قالعان سوڭعى تۇياق – ازاتتىڭ تاربيەسىنە جۇمسايدى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ، تۇركولوگ ماماندىعىن تاڭداعان ازات سۇلەەۆ ۇزاق جىلدار عىلىم سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ، بەرتىندە – 1997 جىلى قايتىس بولدى. ازاتتىڭ ۇلى بىزبەن دوس-جار قاتىناستاعى جانىبەك ازاتۇلى سۇلەەۆ – بۇگىندە قازاقستانداعى تانىمال جۋرناليستەردىڭ ءبىرى.

ارالارى ەرتەرەك سۋىپ، ءومىرىنىڭ كەيىنگى كەزەڭىندە حابار-وشارسىز كەتكەن العاشقى جارى بىلالعا دەگەن قۇرمەتىنەن جازباعان فاتيما ونىڭ اقتالۋىنا دا زور ۇلەس قوستى. سۇلەەۆكە تاعىلعان جالعان ايىپتار الىنىپ، ەسىمى حالقىمەن قايتا تابىسقان سوڭ ءبىلالدىڭ ءومىرى، قىزمەتى، شىعارماشىلىعى تۋرالى مول ماعلۇماتتار بەرەتىن ەستەلىگىنە «مەن بىلەتىن ءبىلال سۇلەەۆتىڭ شىعارمالارى» دەگەن ءتىزىم قوسىپ، بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە باعىت-باعدار بولسىن دەپ ونىڭ «قاپتاعاي»، «بۇيراس» جانە «ماتاي» (بۇل لاقاپتى اپامىزدىڭ جازۋىنشا 20-جىلداردا ءبىلال ويلاپ تاۋىپ، ءوزى پايدالانعان ەكەن، كەيىن تالانت كۇشى زور اقىن ءىنىسى ىلياسقا سىيلاپتى)  دەگەن بۇركەنشىك اتتارىنا دەيىن اتاپ كورسەتەدى.

فاتيما بىلالعا تىم ەرتەلەۋ، ءالى وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن 15-تەن 16-عا قاراعان شاعىندا شىققان. بۇل – قاپالعا سىبىردەن تالقاندالىپ، توز-توزى شىققان اقتاردىڭ  جوڭكىلە اعىپ، ەلدىڭ استان-كەستەنىن شىعارا ويرانداپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتقان كەز. سۇيكىمدى، سۇلۋ ءارى ءبىلىمدى فاتيماعا قازاق، تاتاردىڭ ەڭ مىقتى ازاماتتارى كوز سالىپ، سەزىمىن بىلدىرە باستاعان. ارينە، ورىسشا سايراپ تۇرعان قىزعا اقتىڭ وفيتسەرلەرى  دە سۇعاناقتانا كوز تاستايدى. بۇل تۋرالى فاتيما ەستەلىگىندە: «كوشەدە كورىنسەم-اق  توڭىرەگىمە تولىپ كەتەتىن  وفيتسەرلەردەن  قورقىپ مەن دە ۇيدەن شىقپايتىنمىن»، – دەپ جازادى.

مىنە، وسىنداي الاساپىران زاماندا بويجەتىپ، ۇلبىرەپ وتىرعان قىزىن تەزدەتىپ قۇتتى ورنىنا قوندىرۋعا اناسى دا، تەڭىن تابۋعا فاتيمانىڭ ءوزى دە مۇددەلى بولعان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە اناسى ەكەۋى كۇن سايىن ەل ىشىندە بەدەلى ارتىپ كەلە جاتقان ءبىلالدىڭ جاي-كۇيىنەن، ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىنەن جاقسى حاباردار ەدى.

فاتيمانىڭ العاشقى ماحابباتىنىڭ ءساتسىز اياقتالۋىنا سۇم زامان كىنالى بولدى. ۇنەمى تاسى ورگە دومالاپ، تەك ماقتاۋ عانا ەستىپ ۇيرەنگەن، جاسى ءالى 30-عا تولماعان ازاماتتىڭ اياقاستىنان اباقتىعا جابىلىپ، تۇرمە ازابىن تارتۋى ءبىلالدى قاتتى ەسەڭگىرەتىپ،  ەسىن شىعارىپ جىبەرسە كەرەك. ول قاماۋدان بوساعاندا قازاقستاندى زۇلمات اشتىق جايلاپ، ونىڭ سوڭى ەلدىڭ ءار تۇسىنان ەرەۋىلدەگەن قارۋلى كوتەرىلىستەرگە، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باس كوتەرۋلەرگە  ۇلاسادى.

وسىنى پايدالانىپ قالعان گولوششەكين بيلىگى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىندى باستاپ جىبەرەدى. وزىنەن زور ازاماتتاردىڭ تۇرمەگە توعىتىلىپ، ج. ايماۋىتوۆ سياقتى سول زاماننىڭ وزىندە قازاق ادەبيەتىندەگى اسقان تالانت رەتىندە مويىندالىپ ۇلگەرگەن قايراتكەر جازۋشىنىڭ اتۋ جازاسىنا كەسىلۋى  ءبىلالدى قاتتى شوشىندىرادى. قازاقستانعا كەلە قالعان جاعدايدا ءوزىن تەك ءولىم عانا كۇتىپ تۇرعانىن سەزگەن ول رەسەيگە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. وندا دا ساياساتقا ارالاسپاي، ءوندىرىس ورىندارىن جاعالايدى.

ءۇش بالاسىمەن جالعىز قالۋ فاتيماعا  وڭاي تۇسپەيدى. ەكەۋارا جازىسقان حاتتارىنا قاراعاندا ءبىلال الىستا قالعان جارىنا قارايلاسىپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرعان. ارينە، بۇل جاس كەلىنشەكتى تۇرمىس جاعىنان دەمەگەنىمەن، الابۇرتقان كوڭىلىن دەمدەي الماعان. فاتيمانىڭ بىلالعا                       1930 جىلدىڭ 8 ناۋرىزىندا جازعان سوڭعى حاتتارىنىڭ بىرىندە باسىنداعى ءحالىن قۇددى ءبىر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋىنىڭ» كەيىپكەرلەرىندەي: «كۇن سايىن جۇدەۋدەمىن. قانشا كوڭىلىمدى كوتەرىپ، ۇمىتايىن دەسەم دە ۇمىتا المايمىن. كۇندىز ەشتەڭە دە ەمەس، تۇنگە كىرسەم ءبىر پالە، تۇك ۇيىقتاي الماي شىعامىن»، – دەپ جازادى.

ءيا، مۇنىڭ اياعى اجىراسۋمەن تىنادى.

فاتيما مەن ءىلياس

ءىلياس فاتيماعا 1932 جىلى ۇيلەنگەن، بىراق ەكەۋارا تانىس-بىلىستىك ەرتەدەن – سول باياعى «مامانيا» مەكتەبىنەن، اقسۋ مەن قاپال ارالىعىندا وتكەن جاستىق شاقتارىندا باستالعان سياقتى.

بۇل تۋرالى فاتيما اپامىز ەستەلىگىندە: «ءىلياستىڭ 1919–1938 جىلدار ارالىعىنداعى ون سەگىز جىل ءومىرى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى»، – دەپ ەكەۋىنىڭ ەرتەدەن-اق تانىس-ءبىلىس بولعاندىعىن ناقپا-ناق كورسەتەدى.

فاتيمانىڭ  بىلالعا  جازعان حاتتارىندا ۇنەمى ءىلياستىڭ دا ەسىمى اتالادى. ول 1928 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا: «قىزىلوردادان جۇمات ارقىلى ءىلياس حات جازىپتى»، – دەسە، ارادا ەكى كۇن وتپەي جولدانعان حاتتا: «ءىلياس الماتىداعى بۇكىل ەلگە حات جازىپ، سەنىڭ جازۋشى بولعانىڭدى جاريالاپ وتىر»، – دەپ جازادى.

اقتوبەدەن  1930 جىلى  بىلالعا جولدانعان حاتتا: «زاكازنوي قىلىپ بۇگىن ءىلياستان حات الدىم. مەنىڭ تاپسىرمامدى ورىنداپ «بىردەڭە جازارمىن» دەپتى. پاتيماسى بوسانىپ، ۇل تۋىپتى. اتىن  سايات  قويسا كەرەك»، –  دەگەن جولدار بار.

سوعان قاراعاندا، ءبىلال مەن ءىلياس  اعايىندى جىگىتتەردەي ارالاسىپ، ءبىر-بىرىنە تىلەۋقور بولىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى ءىلياستىڭ ومىرىندەگى بار جاڭالىقتان فاتيما دا ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىرعان.  جوعارىدا «ءومىرى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى»  دەپ جازۋى وسىدان بولسا كەرەك.

ىلياسقا  كۇيەۋگە شىعاتىن 1932 جىلى فاتيما الماتىدا ف. گولوششەكين اتىنداعى (سولاي اتالعان) ولكەلىك كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپ ءجۇرىپتى.  تۇرمىس قۇرعان سوڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ ادەبيەت پەن ونەر بولىمىنە قىزمەتكە اۋىسادى.

بۇل جىلدارى اعارتۋ، وقۋ-ءبىلىم سالاسىندا ەسىمى زيالى قاۋىم اراسىنا كەڭىنەن تانىلىپ، زور بەدەل جيناعان ءبىلالدىڭ ارقاسىندا فاتيما دا قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى الدىندا سىمباتتى كوركى، تاربيەلى قالپى، اقىل-پاراساتىمەن كوزگە ءتۇسىپ ۇلگەرەدى.

ءىلياستىڭ فاتيماعا جازعان حاتتارىنان اقىننىڭ وعان دەگەن ىنتىزار-ىنتىقتىعى بۇرىنىراقتا باستالعانى اڭعارىلادى. بىراق ول كەزدەردە ەكەۋى دە سەزىمدى اقىلعا جەڭدىرىپ، سابىرلىق ساقتاعانعا ۇقسايدى.

فاتيماعا دەيىن  ءىلياس 3 رەت ۇيلەنگەن ەكەن. العاشقى ايەلى جاميعا كۇيەۋىنەن ەرتەرەك جەسىر قالىپتى. جاميعانىڭ كۇيەۋى ىلياسقا ناعاشى بولىپ كەلەتىندىكتەن، ەكەۋىن قازاقى ءداستۇر – امەڭگەرلىك جولىمەن اعايىندارى قوسىپتى. بۇدان كەيىنگى ءوزى قالاپ العان جارى امانشا ءىلياس ماسكەۋدە كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە – 1925 جىلى تولعاق  ۇستىندە قايتىس بولىپتى.

ءىلياس ءۇشىنشى ايەلى ەسىمى ءبىزدىڭ كەيىپكەرمەن اتتاس فاتيما تورەباەۆادان سايات جانە سايرا دەگەن ەكى پەرزەنت سۇيەدى. كوڭىلدەرى جاراسپاعان سوڭ ونىمەن 1931 جىلى رەسمي تۇردە اجىراسادى. كەيىن فاتيما تورەباەۆا يبادي تاۋكەنوۆ دەگەن  ازاماتقا تۇرمىسقا شىعادى. ءدال وسى كەزدە ءىلياس فاتيما عابيتوۆامەن كوڭىل قوسىپ، ونىڭ سوڭى ەكەۋىنىڭ وتباسى قۇرۋىمەن اياقتالادى.

ءىلياس فاتيما زاينوللاقىزىمەن وتاسقاندا وردا بۇزار وتىزدىڭ بيىگىندە، تۇپ-تۋرا 38 جاستا ەكەن. كۇش-قايراتى مەن تالانتى تاسقىنداپ، اتاق-داڭقى شارىقتاپ شىعا باستاعان كەزى.

ءىلياس فاتيماعا كۇيىپ-جانىپ، ءولىپ-ءوشىپ عاشىق بولعان، بۇكىل جان-جۇرەگىمەن قۇلاي سۇيگەن. ول اقىننىڭ سول جىلدارى فاتيماعا جازعان حاتتارىنان سەزىلىپ تۇرادى.

سونىڭ بىرنەشەۋىنە كەزەك بەرىپ كورەيىك:

«سەنى ويلاۋ – سونشالىق ءتاتتى، سونشالىق ىستىق. تەك جاقىن جۇرگەندە، جۋىق جاتقاندا – ىستىق قۇشاقتاپ ۇيرەنىسكەن سۇيىستەن ەش نارسەنى ەلەمەيتىن كورىنەم. سەنىڭ سۋرەتىڭ. سەنىڭ كوزىڭ، قارالا كوزىڭ، ءتاتتى ءتىلىڭ، بالاشا ەركەلەپ، اۋزىڭدى بۇرتىڭداپ  سويلەگەن ءسوزىڭ – بار قيالىم، بار قىزىعىم قازىر وسى. سەنى ويلاۋ – ماعان ەڭ ءتاتتى. جانىم، ساعىندىم! سۋرەتىڭدى ەلەستەتىپ سۇيەمىن. سۇيە، سۇيە وتىرمىن». بۇل حات ەكەۋىنىڭ قوسىلعانىنا تۋرا 1 جىل وتكەن سوڭ – 1933 جىلى جازىلعان.

تاعى سول 1933 جىلى جازعان حاتتاردىڭ بىرىنەن: «مەن كىتاپ وقىپ جاتىرمىن. كىتاپ قانداي كوڭىلدى! مازمۇنى قانداي كۇشتى! ءتىلى قانداي ءتاتتى!.. قانىمدى، جانىمدى – ءبارىن وسى كىتابىم بيلەپ العان. قولىمداعى كىتابىمنىڭ قۇشاعىنا تولىق كىرگەنمىن. قايراتىمدى قوزدىرىپ، جىگەرىمدى كوتەرگەندەي. كىتابىمنىڭ اتى «فاتيما» ەدى»، – دەگەن جولدار ءىلياستىڭ ونى جۇرەك وتىنىڭ بار قىزۋ-قۋاتىمەن، جالىنداپ، لاپىلداپ سۇيگەنىن كورسەتەدى.

«جانىم، ساعىندىم. ءوزىڭدى ءسۇيدىم، قۇشتىم!» 1934 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىنداعى حاتتان.

«كەشە ماسكەۋگە كەلدىم. سەنسىز جەر ارالاۋ ماعان كوڭىلسىز، تۇك قىزىعى جوق سياقتى. تەك كوڭىلسىز، ءمۇساپىر بولىپ قالامىن. قوش، جانىم، ءسۇيدىم». بۇل حات 1934 جىلى ماسكەۋدەن جولدانعان.

«سەن پوەزىڭدى، ۆاگون ءنومىرىن ايتىپ وسى ادرەسپەن ماعان شىعاردا تەلەگرامما بەر. مەن ۆوكزالدان كۇتىپ الام. تۇسكەن جەردە ۆاگوننىڭ الدىنا شىعىپ، ءتۇسىپ كۇت. بولاتحان، ءابدىلدالاردى بيلەتكە وتىرعىزۋعا جەك.  ءپاتيمام، جانىم، ءسۇيدىم سەنى!» سۇيگەن جارىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بولعان قامقورلىققا تولى بۇل حات تا 1934 جىلى ماسكەۋدەن جىبەرىلگەن. سول جولى فاتيمانى قارسى الۋعا ۆوكزالعا ىلياسپەن بىرگە بەيىمبەت تە كەلىپتى.

فاتيمانىڭ وتباسىلىق مۇراعاتىندا ساقتالعان ءىلياستىڭ سوڭعى حاتى اباقتىعا جابىلعان سوڭ جولدانعانعا ۇقسايدى. وندا: «قوش، قۇلاعىڭنىڭ استىنان ءسۇيدىم. سەن دە ازاتتى ەركەلەتىپ، بوپانى سىيپاپ قوي. قوش، تاعى دا ءسۇيدىم. كەشكە سۋىقتاۋ بولادى. كورپەم راقات بولدى. جىپ-جىلى بولىپ، سەنى قۇشاقتاپ جاتام، قۇشىپ ءسۇيىپ...» – دەپ جازىلعان. مۇنداعى «بوپا» دەپ وتىرعانى ءوزى نكۆد تۇرمەسىنە تۇسكەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن كەنجەسى بولات دەپ شامالايمىز.

ەشبىر تۇسىندىرمەسىز-اق وزدەرى سويلەپ تۇرعان بۇل حاتتاردى ارعى-بەرگى قازاق ادەبيەتىندە بىردەي مويىندالعان، قازاق پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى رەتىندە تانىلعان اقىننىڭ شىن سۇيگەن جۇرەكتەن شىققان جان سىرى، وتتاي ىستىق ماحاببات يەلەرىنىڭ ءۇنسىز ءۇن قاتىسۋى دەپ قابىلداعان ءجون.

ءىلياس فاتيمانى الاقانىنا سالىپ ايالاپ قانا قويعان جوق، ونى ەشبىر اسىرەلەۋسىز  الەمدەگى ەڭ باقىتتى ايەلدەردىڭ قاتارىنا قوستى. ءومىردىڭ بار قىزىعىن كورسەتىپ، بال ءشارباتىن ىشكىزدى.

شەكسىز، قۇلاي بەرىلىپ سۇيگەن جارمەن وتكىزگەن باقىتتى جىلدار ءىلياستىڭ تالانتىن دا، قايراتكەرلىگىن دە جارقىراتا اشتى.

ول 1932 جىلى قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت قۇرىلعالى تۇرعان جازۋشىلار وداعىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى كوميسسياعا باسشىلىق جاساپ، 1934 جىلى ونىڭ العاشقى توراعاسى بولىپ سايلاندى.

فاتيمامەن جۇپتىق ءومىر سۇرگەن 1932–37 جىلداردا ءىلياستىڭ تالانتى جانارتاۋداي اتقىلاپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجانىنا اينالعان عاجايىپ شىعارمالارىن دۇنيەگە اكەلدى.

جاستايىنان ارمانداعان جانمەن تابىسۋ ءىلياستىڭ شابىتىنا شابىت قوسادى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ شىڭى سانالاتىن «قۇلاگەر» مەن «كۇيشى» پوەماسى، «كەك» جانە «يساتاي–ماحامبەت» پەسالارى، اۋەل باستا تريلوگيا رەتىندە جوسپارلانعان «جولداستار» رومانىنىڭ العاشقى كىتابى اقىننىڭ بابى مەن باعى قاتار شاپقان وسى بەرەكەلى جىلداردا جازىلدى.

وتىزىنشى جىلداردا قازاقستان سياقتى الىپ رەسپۋبليكانىڭ جازۋشىلار وداعىن باسقارعان ءىلياستىڭ شىعارمالارى ورىس جانە وداقتاس رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ونىڭ داڭقى بۇكىل كەڭەس وداعىن شارلاپ كەتتى. وسى تۇستا فاتيمانىڭ بىرگە تۋعان ۇلكەن اپكەسى ءمارزيا يلداروۆانىڭ ەستەلىگىندەگى مىنا ءبىر جولداردى كەلتىرە كەتسەك ارتىق بولماس.

«1937 جىلى قاڭتاردا ءىلياس تاجىكستانداعى وردجونيكيدزەاباد اۋدانىنا كەلدى. مەن ول اۋداندا ءبىرىنشى حاتشى ەدىم. ۆوكزالدان قارسى الدىم. جەڭىل ماشينامەن اۋدانعا كەلە جاتىرمىن. ويلاپ كەلەمىن، مەن كىمدى ماشينامەن الىپ كەلە جاتىرمىن؟ عاجايىپ تالانت يەسى، قازاقستاننىڭ قۇمىنان ءيا تاۋىنان تابىلعان ساف التىن – سامورودوك! نە دەگەن قادىرلى، نە دەگەن اياۋلى جان ەدى مۇنىڭ ءوزى! بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە ۇران بولعانداي «گيمالايدى» جازار ما ەدى، بۇل؟» – دەپ تەبىرەنە تولعايدى. ءمارزيانىڭ «گيمالاي» تۋرالى «بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە ۇران بولعانداي» دەگەن تەڭەۋى قانداي شىنشىل، قانداي اسەم!

فاتيما ءوزىنىڭ ءىلياس تۋرالى «ۇمىتىلماس كۇندەر» اتتى ەستەلىگىندە: «مەن ءىلياستى قاي مەزگىلدە، قانداي جاعدايدا كورسەم دە، تەك ءوسۋ ۇستىندە عانا كوردىم. ول ماعان جىل ەمەس، اي ەمەس، كۇن ساناپ وسكەندەي، كۇننەن كۇنگە مادەنيەتتى بولىپ كورىنەتىن ەدى. ءىلياستان شارشاۋ، قينالۋ دەگەندى مەن سەزبەدىم»، – دەپ اسىل جارىنا ريزالىق كوڭىل-حوشىن بىلدىرەدى.

ءىلياس فاتيماعا سول كەزدەرى ءاربىر كەڭەس ادامىنا ءبىر كورۋگە ارمان بولعان ماسكەۋ، لەنينگراد سياقتى الىپ قالالاردى ارالاتىپ، كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ كوسەمى سانالاتىن ماكسيم گوركيدىڭ وزىمەن تانىستىرادى.

كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش باس قوسۋى 1934 جىلدىڭ 17 تامىز بەن 1 قىركۇيەگى اراسىندا ماسكەۋدىڭ ەڭ سالتاناتتى سارايلارىنىڭ ءبىرى – كەڭەستەر ءۇيىنىڭ كولوننالى زالىندا وتكەن ءبىرىنشى سەزگە ءىلياس باستاعان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى قاتىسادى. قىزىل يمپەريانىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنان 600-گە جۋىق قالامگەرلەر جينالعان ادەبي عانا ەمەس، ساياسي ماڭىزى زور بۇل شاراعا ستالين ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋدى ا. جدانوۆقا تاپسىرادى.

سەزد وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن اقىن-جازۋشىلارعا كەڭەس وداعىنىڭ كۇش-قۋاتىن، ءوسىپ-ونگەن الەۋەتىن، مادەني جەتىستىكتەرىن كورسەتۋگە ءتيىس بولدى. سوندىقتان ول 2 اپتاعا سوزىلىپ، الۋان ءتۇرلى ساياسي، مادەني شارالاردى قامتىدى جانە سەزد دەلەگاتتارى مەن قوناقتارىنا بارلىق جاعداي جاسالدى.

ءىلياس باستاعان قازاق قالامگەرلەرى ماسكەۋ مەن لەنينگراد، وزگە رەسپۋبليكالاردان كەلگەن بۇرىن اتىن عانا ەستىپ، شىعارمالارىمەن تانىس بولعان جازۋشىلارمەن جاقىن ارالاسىپ، شىعارماشىلىق بايلانىستار ورناتتى. اقيقاتىن ايتار بولساق، سول جىلداردا اسىرا ماقتالىپ جۇرگەن دەميان بەدنىي سياقتى ورىستىڭ پرولەتاريات اقىندارى ءىلياستاي ءدۇلدىلدىڭ شالىمىنا دا كەلمەيتىن.

ەڭ وكىنىشتىسى، ءدال وسى سەزگە قاتىسقان 590 دەلەگاتتىڭ كەيىن 220-سى ستاليندىك قاندى رەپرەسسياعا ىلىكتى. سولاردىڭ قاتارىندا جاستارى قىننان شىققان قىلىشتاي – قىرىقتىڭ قىرقاسىنداعى ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت سياقتى قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عاجايىپ تالانت يەلەرى بولدى.

ءىلياس پەن ساكەن وسى سەزدە م. گوركي، ل. لەونوۆ، ب. پاستەرناك، م. شولوحوۆ، ا. فادەەۆ ت.ب. قاتار كسرو جازۋشىلارى ۇيىمىنىڭ تورالقاسىنا سايلانىپ، توردەن ورىن الادى.

قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ توراعاسى رەتىندە ماسكەۋدىڭ تورىندەگى «گراند وتەلگە» ورىس ادەبيەتىنىڭ كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلارىن شاقىرعاندا جانىندا تولعان ايداي تولىقسىعان فاتيماسى وتىرادى.

فاتيما ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەيىن ءوزى جاس كەزىنەن ءبىر كورۋدى ارمانداعان، تاتار حالقىنىڭ مۇڭلى دا، سىرلى قالاسى – قازانعا بارعىسى كەلەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ سەزىنە اتتاناردا يساتاي مەن ماحامبەتكە قاتىستى ماتەريالدار جيناۋ ءۇشىن ورىنبور، سامارا، ساراتوۆ قالالارىنداعى مۇراعاتتاردى اقتارىپ، ۇزاق جۇرىستەن ابدەن شارشاعان ءىلياس فاتيمانىڭ كوڭىلىن قيماي عانا كەلىسەدى. بۇل تۋرالى فاتيما: «ءىلياس قازانعا بارۋعا العاشقىدا ريزا بولمادى. مەن ءىلياستىڭ وسىنداي جايىن جاقسى تۇسىنسەم دە، قازانعا بارۋدى قولدادىم. قازان كىتاپحاناسىن ماقتادىم. قازان كىتاپحاناسىنان وتە قۇندى ادەبي مۇرالاردى كورۋگە بولاتىنىن ايتىپ باقتىم»، – دەپ جازادى.

قازاقتىڭ ارقالى اقىنىن قازان حالقى زور قۇرمەتپەن قارسى الىپ، ۇلكەن قوناقجايلىق كورسەتەدى. وسى ساپاردا ءىلياس تاتار قالامگەرلەرى اراسىنان جاڭا دوستار تاۋىپ، ولارمەن شىعارماشىلىق بايلانىستا بولادى.

فاتيما ءىلياستى ەرەكشە ۇناتىپ قويماي، ۇنەمى ونىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىنە بارىنشا جاعداي جاساعان.

ءىلياس پەن فاتيمانىڭ التى بالاسىنا ءارى كۇتۋشى، ءارى انا بولعان شەشەسى عاينيجامالدىڭ تۋعان ءسىڭلىسى حۇپپيجامال: «ءىلياس تاماقتى وتە تالعاپ ىشەتىن. تۇندە جازاتىن. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا وعان ءبىر ىستىق تاماق بەرۋ كەرەك بولاتىن (كوبىنەسە ىستىق كاكاو ىشەتىن). سول ىستىق تاماقتى بەرگەنشە مەن دە ۇيىقتامايتىنمىن. تۇندە 3–4 ساعاتتان ارتىق ۇيىقتاماعان ءىلياس بالالار ويانعاندا بىرگە ويانىپ: «بالالارىم-اي!» دەپ داۋىستاپ، ءوز جانىنا شاقىراتىن. اعا-اعالاپ ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تومپاڭداپ جۇگىرەتىن. ازات، ءۇمىت، يلفا جىعىلا-سۇرىنە جەتەتىن وعان»، – دەپ جازادى سۇتتەي ۇيىعان باقىتتى وتباسىنىڭ بەرەكەلى تىرلىگى جايلى.

«ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى، مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى»، – دەيدى دانىشپان اباي. ءىلياس باستاعان قازاق قالامگەرلەرى قازان توڭكەرىسىن شىن جۇرەگىمەن قابىلداپ، «زامان بىزدىكى»، «جاسايمىز جاڭا دۇنيە»  دەپ شابىتتانا جىرعا قوسىپ جۇرگەندە دۇنيە شىر اينالىپ، زامان بەتىن تەرىس بۇرادى.

سۇرقيا ساياسات اۋەلى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتاسىنا «الاشورداشىلار» مەن «رەۆوليۋتسياشىلدار» دەپ جىك تاستاپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سياقتى الاش قالامگەرلەرىن قوعامنان الىستاتىپ، اباقتىعا جاۋىپ، جەر اۋدارىپ، اقىر سوڭىندا ءولتىرىپ تىنادى.

رەۆوليۋتسيا ەكىنشى كەزەكتە ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سياقتى ءوز پەرزەنتتەرىن جالماۋعا كىرىسىپ، «قىزىل سۇڭقارلاردى» اتىپ، «قىزىل اتتاردى» ورعا جىعادى.

فاتيما اپامىزدىڭ جازبالارى بويىنشا ءىلياستى 1937 جىلدىڭ 13 تامىزىندا الماتىنىڭ  ىرگەسىندەگى  دەگەرەس  جايلاۋىندا دەمالىپ، ۇيلەرىنە قايتقان كۇنى ۇستاعان. بۇل كەزدە فاتيمانىڭ اياعى كەنجەسى بولاتقا اۋىر بولاتىن.

بەس جىل باقىت قۇشاعىنا بولەنىپ، ءبىر-ءبىرىن ءاز تۇتىپ، تازا كوڭىلدەن سىيلاسقان  جانداردىڭ ەڭ سوڭعى كەزدەسۋى 1938 جىلدىڭ اقپان ايىندا نكۆد تۇرمەسىندە ءوتىپتى. بۇل تۋرالى دەرەكتى دە ءبىز فاتيمانىڭ ەستەلىگىنەن تابامىز. كەزدەسۋگە فاتيما ءىلياس ءالى كورمەگەن ەمشەكتەگى ءسابيى بولاتتى دا الا بارىپتى:

«كۇنۇزاققا اشىققان جاس نارەستە قوماعايلانا ەمە باستادى. ءىلياس مەن وتىرعان ورىندىقتىڭ ارتىنا كەلىپ، بولاتتىڭ شاشالىپ، قوماعايلانىپ ەمگەن تۇرىنە قاراپ تۇرىپ:

– بۇل ۇلىمىز ەتىكشى بولسىن، ەتىك تىگۋگە ۇيرەت بۇل ۇلدى، – دەدى. تەرگەۋشىنىڭ: «وزىڭىزدەي جازۋشى بولار»، – دەگەنىنە ءىلياس: «جازۋشى بولىپ جازىقسىز جازا تارتقانشا، ەتىكشى بولىپ ەركىن ءومىر ءسۇرسىن»، – دەدى.

مۇڭلى جۇرەكتەن شىققان ەستەلىك وسىلاي سويلەيدى. ءىلياستىڭ اۋزىنان تۇسە قالعانداي بولىپ تۋعان بولات داڭقتى اكەنىڭ جولىن لايىقتى جالعادى. تار زاماندا تارىقتىرماي وسىرگەن اناسىنىڭ قۇرمەتىنە «عابيتوۆ-جانسۇگىروۆ»  دەگەن قوسارلى فاميليا الدى وزىنە.

ەتىكشى بولمادى. اۋەلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەولوگيا-گەوگرافيا فاكۋلتەتىن ءتامامدادى. «گيمالاي –  كوكتىڭ كىندىگىن» جازعان اقىننىڭ ۇلى تاۋ-تاستى كەزىپ، الپينيزممەن اينالىستى. الاتاۋدىڭ بيىك-بيىك شىڭدارىن باعىندىرادى. كەيىن دوسى ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن بىرگە ماسكەۋدەگى م. گوركي اتىنداعى ادەبي ينستيتۋتتا وقىپ، «جولداستار» رومانىن ورىس تىلىنە اۋداردى.

تەگىنە  تارتىپ تۋعان ۇل ادەبيەت پەن كينو ونەرىن قاتار اۋىزدىقتادى. اكەسىنىڭ ەڭبەكتەگى جولىن قايتالاپ، 1981 جىلى جاڭادان قۇرىلعان شىعارماشىلىق وداق – قازاقستان كينەماتوگرافيستەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى بولدى.

فاتيما عابيتوۆانىڭ ءومىربايان دەرەكتەرىن زەردەلەي وتىرىپ، وسى ءبىر ايەل دەيتىن قىرىق شىراقتى نازىك جاراتىلىس يەسىنىڭ تاۋسىلمايتىن تاۋقىمەتتەردى جەڭۋگە كۇش-قۋاتتى قايدان الا بەرەتىنىنە تاڭعالاسىڭ.

وسىندايدا ويىڭا ءىلياستىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى، جىر سۇڭقارى، جىگىت سۇلتانى ساكەن سەيفۋللين اعامىزدىڭ جارى گۇلباھرام اپايدىڭ ايانىشتى تاعدىرى تۇسەدى.

ساكەن ءوزى جىرعا قوسقان رەۆوليۋتسيا توڭىرەگىن تۇگەل جالماپ جاتقاندا ۇستالار ۋاقىتتىڭ جاقىن قالعانىن سەزىپ، وعان تاس-ءتۇيىن دايىندالا باستايدى. توم-تومداپ شىققان كىتاپتارىنا العان مول قاراجاتتى ءىنىسى ءماجيت پەن گۇلباھرامعا عانا كورسەتىپ، قۇپيا جەرگە جاسىرادى.

ساكەن اتىلىپ كەتكەن سوڭ گۇلباھرام قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتىنان قالعان جالعىز تۇياق – ۇلى اياندى باۋىرىنا باسىپ، پوەزبەن كوكشەگە، كۇيەۋىنىڭ اعايىن-تۋىستارىنىڭ ورتاسىنا قاراي اتتانادى. ول زاماندا قازاقستاننىڭ ءوز ىشىنەن تىكەلەي تارتىلعان تەمىرجول بولماعاندىقتان، سەمەي، بارناۋىل، ءنوۆوسىبىر، ومبىلاتىپ جەتەم دەگەنشە ايانىنا جوق-جىتىك، اۋرۋ-سىرقاۋ جولاۋشىلارى قايشىلاسقان  ۆوكزالداردان ديزەنتەريا جۇقتىرىپ، كوكشەگە قالاقتاي عانا ۇلىنىڭ جانسىز مۇردەسىن جەتكىزەدى.

«اپىر-اي» دەيسىڭ وسىندايدا. گۇلباھرامداي ومىرلىك تاجىريبەسى ازداۋ جاس كەلىنشەكتى يت ارقاسى قيانعا جىبەرمەي-اق، قازاعى قالىڭ وڭتۇستىككە قاراي جول سىلتەيتىن ءبىر ادام شىعا قالعان جاعدايدا ەل ىشىندەگى ساكەننىڭ شىعارمالارىن مەكتەپ قابىرعاسىنان جاتتاپ، ءان-جىرىن سۇيسىنە ايتىپ وسكەندەر اراسىنان ونىڭ ۇرپاعىنا قامقورلىق جاسايتىن ءبىر پەندە تابىلار ەدى عوي. قايتەسىڭ، مۇندايدا «جازمىشتان وزمىش جوق» دەگەن ۇكىم سياقتى قاتقىلداۋ، قاتالداۋ سوزدەن باسقا ەشتەڭە اۋزىڭا تۇسپەيدى...

فاتيما ءىلياستان تۋعان ەكى قىزى ءۇمىت پەن يلفانى دا امان-ەسەن جەتكىزەدى.

ءۇمىت ىلياسقىزى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، دارىگەرلىك ماماندىقتى تاڭدايدى. قازاقتىڭ كورنەكتى رەجيسسەرى ابدوللا قارساقباەۆقا تۇرمىسقا شىعىپ، ودان نۇرلان ەسىمدى ۇلدى دۇنيەگە اكەلدى.

بالا كۇنىندە سۋرەت ونەرىنە قۇشتار بولعان يلفا الماتى شەتەل تىلدەرى ينستيتۋتىن نەمىس ءتىلى ماماندىعى بويىنشا ءتامامداپ، ۇستازدىق قىزمەت اتقارادى. ول قازاقتىڭ قايراتكەر ازاماتى وراز جاندوسوۆتىڭ ۇلى، مينيستر دەڭگەيىندە قىزمەت اتقارعان سانجار ورازۇلى جاندوسوۆقا تۇرمىسقا شىعىپ، ودان 4 قىز، ءبىر ۇل سۇيەدى.

فاتيما ءىلياستىڭ وزىمەن اتتاس بۇرىنعى ايەلىنەن تۋعان ۇلى ساياتتى دا قامقورلىعىنا الادى.

ساياتتىڭ اناسى، مۋزىكادان حابارى  بار  فاتيما تورەباەۆا 1935 جىلى ءىلياستىڭ كومەگىمەن الماتىعا كەلىپ، فيلارمونياعا ورنالاسادى. كەيىن ونىڭ كۇيەۋى دە رەپرەسسياعا ۇشىراپ، فاتيمانىڭ ءوزى 1943 جىلى دۇنيە سالىپتى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە قامكوڭىل سايات مەيىربان فاتيمانىڭ پاناسىندا بولادى.

سايات ماسكەۋ ءتۇستى مەتالدار ينستيتۋتىن ءتامامداپ، تاۋ-كەن ينجەنەرى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى اتانادى. ول اكەسى دە، شەشەسى دە باسقا ازات سۇلەەۆپەن ەرەكشە دوس بولىپ، عۇمىر بويى سىيلاستىقپەن وتەدى. بۇل بالالارىن باۋىرمال بولۋعا ۇيرەتكەن فاتيما تاربيەسىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىز. كەيىن بۇل ەكەۋىنە مۇرات اۋەزوۆ پەن بولات جانسۇگىروۆتەر قوسىلىپ، اعايىندىلار ءبىر-بىرىنە دوس، تۋىس تىلەكتەس بولىپ ءوتتى.

ءىلياس ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق جاساعانى سايات اعامىز بولدى. تاۋ-كەن ينجەنەرى بولعانىنا قاراماستان، ول دا ادەبيەت ايدىنىنا جەلكەن كەرىپ، اكەسىنىڭ بىرقاتار شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارادى.

فاتيما جاس شاعى قارايلاس ازات پەن ساياتتى بىردەي كورگەن. ەستەلىكتەرىندە ەكەۋىنىڭ ەسىمىن ۇنەمى قاتار اتاپ وتىرادى. بالالارىنىڭ بارىنە كەمشىلىكتەرىن تىزە وتىرىپ مىنەزدەمە بەرگەندە: «ازات، سايات – بۇل ەكەۋى ماقتاناتىن ماقتانىشىم دا ەمەس، رەنجيتىن، ەشكىمنەن كەم، ولقى بالالارىم دا ەمەس. بولىمسىز، بۇلارعا دەگەن كوڭىل كىربەڭىم بولسا، انامىن عوي، ونى كەشەمىن...» – دەپ انالىق جۇرەكپەن اعىنان جارىلادى.

سايات  ءىلياسۇلى  جانسۇگىروۆ  91 جاس ءومىر ءسۇرىپ، بەرتىندە – 2021 جىلى دۇنيە سالدى. ول ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرى مەن سۇحباتتارىندا اناسىنداي بولعان فاتيما تاتەسىن (سولاي دەپ اتاعان) ءاردايىم زور قۇرمەتپەن ەسكە الىپ وتىرادى.

فاتيما مەن مۇحتار

فاتيما مەن مۇحتار 1927 جىلدىڭ جازىندا، الماتىدا تانىسقان ەكەن. جازۋ-سىزۋعا تياناقتى فاتيما العاشقى جۇزدەسۋىنىڭ ءار ساتىنە دەيىن جادىنا ساقتاپ، «مۇحتارمەن العاشقى كەزدەسۋىم» اتتى شاعىن ەستەلىك جازىپ قالدىرىپتى.

قازاقستان استاناسىن قىزىلوردادان الماتىعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم 1927 جىلدىڭ 3 ساۋىرىندە وتكەن بۇكىلقازاقتىق VI سەزدە قابىلداندى. فاتيما مەن مۇحتاردىڭ كەزدەسۋى الماتى استانا بولعاننان كەيىن – 1927 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ءوتىپتى.

بۇل كەزدەگى الماتى قازاقستانداعى كوپ ۋەزدىك شاھارلاردىڭ ءبىرى عانا. ول استانالىق مارتەبە السا دا، قالادا ءجىبى ءتۇزۋ قوناقۇي بولا قويماعان سياقتى. قوناقۇي بىلاي تۇرسىن، رەسپۋبليكالىق ورتالىق باسقارۋ ورگاندارى مەن مينيسترلىكتەرگە لايىقتى عيماراتتار دا مۇلدە جوق ەدى. سول سەبەپتى رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەر ءالى قىزىلوردادا بولاتىن. دەگەنمەن كوشتىڭ الدى بىرتىندەپ جىلجىپ، مادەني مەكەمەلەر ورنىعا باستاعان شاق.

بۇل ۋاقىتتا ءبىلال سۇلەەۆ – وبلىستىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ال فاتيما – قازاق ورتا تاجىريبە مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى. ەرلى-زايىپتىلار كىشى الماتى وزەنى اعىپ جاتقان سايدا، شامامەن وسى كۇنگى دوستىق داڭعىلىنىڭ اسكەري ۋچيليششە ورنالاسقان تۇسىنداعى «مۇعالىمدەر قالاشىعىندا» تۇرىپ جاتقان ەكەن.

مۇحتار 1927 جىلدىڭ جازىندا 16-جىلعى البان كوتەرىلىسىنە قاتىستى جاڭا شىعارما جازۋ جوسپارىمەن اۋەلى لەنينگرادتان قىزىلورداعا كەلەدى. وندا ءوزىنىڭ ەجەتتەس دوسى قازاقستان وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن جولىعىپ، شىعارماشىلىق جوسپارىمەن بولىسەدى. ول مۇحتارعا الماتىدا ءبىلال سۇلەەۆ دەگەن ىسكەر، ءبىلىمدى ازامات قىزمەت ىستەيتىنىن جانە ونىڭ ۇقىپتى، ءۇي-ءىشىن تازا ۇستايتىن فاتيما دەيتىن كورىكتى ءارى پىسىق ايەلى بارىن ايتىپ، سونىڭ ۇيىنە تۇسۋگە كەڭەس بەرەدى.

مۇحتاردىڭ قىزىلوردادان ءدال قاشان شىققانى بەلگىسىز. ول الدىمەن بۇگىنگى بىشكەككە كەلىپتى. ول كەزدە بىشكەكتەن الماتىعا تارتىلعان تەمىرجول جوق. ات اربامەن اۋپىرىمدەپ الماتىعا ازەر جەتكەن مۇحتار اۋەلى «ءتىلشى» گازەتىنە سوعىپ، سودان ءبىر ازاماتتى قاسىنا ەرتىپ، ءبىلالدىڭ ۇيىنە ءوزى كەلىپتى.

فاتيما جولدان شارشاپ كەلگەن قوناقتى جايعاستىرىپ، اس-سۋ قامداعانشا ءبىلالدىڭ ءوزى دە قىزمەتىنەن ورالادى. مۇحتار مەن ءبىلال ءبىر-ءبىرىن سىرتىنان بىلسە دە العاش رەت ءدال وسى جەردە جاقىنىراق تانىسادى. فاتيما دا مۇحتاردى ءبىرىنشى رەت وسى جولى كورىپتى. ول تۋرالى ءوز ەستەلىگىندە: «مۇحتاردى بۇرىن كورمەسەم دە، اتىنا ابدەن قانىق ەدىم. اسىرەسە، 1925 جىلى اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ پەسالارعا جاريالاعان ءبىرىنشى بايگەسىن العان «قاراگوزدى» كورگەلى مۇحتاردىڭ تالانتىن قۇرمەتتەپ، قادىر تۇتاتىن ەدىم»، – دەپ جازادى.

قادىرلى قوناققا ارنالىپ قازى-قارتا، جال-جايا، ءسۇر ەت قوسىلىپ اسىلعان ءداۋ تاباق ەت جەلىنىپ، شاي ءىشىلىپ، اڭگىمە تيەگى اعىتىلعان سوڭ جاتار الدىندا ءبىلال:

– قانشاما شارشاساڭىز دا، قوناقتى مونشاسىز جاتقىزۋعا، بايبىشە، بولماس، – دەيدى.

فاتيما كۇيەۋىنىڭ ءسوزىن قۇبا-قۇپ الىپ، مونشانى بىرلەسىپ دايىنداۋدى، ول ءۇشىن ەركەكتەر وزەننەن سۋ تاسۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، «سۋدى قايدان تاسۋشى ەدىڭىز؟» دەگەن مۇحتاردىڭ سۇراعىنا: «الماتى وزەنىنەن، ول وزەن بىزدەن بەس كۆارتال»، – دەگەندى قوسىپ قويادى. ۇندەمەي قالعان مۇحتارعا ءبىلال: «ءبىزدىڭ بايبىشە قانداي شارۋانىڭ بولسا دا الدىن اۋىرلاتا ايتادى. سۋ مونشانىڭ الدىندا اعىپ جاتىر»، – دەيدى. وسىدان كەيىن ەكەۋى كوڭىلدەنىپ، مونشا قامىنا كىرىسەدى.

الىس جولدان ابدەن شارشاپ كەلگەن مۇحتاردىڭ قارنى تويىپ، دەنەسى بۋسانىپ، شىتىرلاعان اپپاق توسەكتە راحاتتانىپ دەمالادى. ەرتەسىندە فاتيما قوراداعى الما باعىنىڭ گۇلزارلى، كولەڭكەلى تۇسىنا داستارحان جايىپ، مۇحتارعا تاڭعى اس ۇسىنادى.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە تاپىشتەپ جازىپ وتىرمىز. قوناق كۇتۋ دە – ۇلكەن ونەر، ءۇي يەسىنىڭ بيىك مادەنيەتىنەن حابار بەرەتىن جوسىق. فاتيما العاش كورگەن قوناعى مۇحتاردى وسىنداي ايرىقشا كۇتىم، مول داستارحان، ادەپتى، يناباتتى مىنەز جانە بەكزات بولمىسىمەن بىردەن باۋراپ العان.

جازۋشى، دراماتۋرگ رەتىندە اتاعى شىعىپ، تالانتى تانىلىپ ۇلگەرگەن مۇحتارعا 16-جىلعى البان كوتەرىلىسى تۋرالى رومان جازۋ يدەياسىن سماعۇل سادۋاقاسوۆ بەرىپتى. ول 1925 جىلى رەسپۋبليكالىق جاڭادان تاعايىندالعان وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەتىندە الماتىعا كەلىپ، سول باياعى قوناقۇي تاپشىلىعىنان ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستاننىڭ ءار تۇسىندا 1916 جىلعى پاتشا جارلىعىنا سايكەس كۇنى كەشە عانا وزدەرى بۇراتانا، تۇزەم دەپ كەلگەن حالىقتاردان جۇمىس كۇشى رەتىندە مايدانعا اسكەر الۋىنا قارسى باعىتتالعان كوتەرىلىستەر تاريحىنا ەرەكشە دەن قويىلىپ، وعان سامودەرجاۆيەگە قارسى رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە باعا بەرىلدى.

بيلىكتىڭ ءوزى عالىمدار، جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارىن بۇل تاقىرىپقا  جاڭا شىعارمالار جازۋعا ىنتالاندىرادى. جەر-جەرلەرگە ەكسپەديتسيالار شىعارىلىپ، ماتەريالدار جيناقتالادى.

الماتىعا كەلگەن ساپارىندا سماعۇل سادۋاقاسوۆ سول ماتەريالداردىڭ ءبىر پاراسىمەن ءبىلالدىڭ ۇيىندە بولعاندا تانىسادى. بۇل تۋرالى فاتيما انامىزدىڭ ەستەلىگىندە: «1921 جىلى «سرەدازبيۋرو» 16-جىلعى كوتەرىلىس بولعان جەتىسۋدىڭ جەر-جەرىنە كوميسسيا شىعارىپ، كوتەرىلىس جايلى ماتەريال جيناتقان. سول كوميسسيانىڭ حاتشىسى ءىلياس بولىپ، جيناعان ماتەريالداردان وزىنە كوشىرمە قالدىرعان ەكەن. ءبىزدىڭ ءۇي كوشى-قون ۇستىندە بولعاندىقتان كىتاپتار دا، باسقا زاتتار دا ءاربىر جەردە ءۇيىلىپ-ءۇيىلىپ جاتاتىن. سول ۇيىلگەن زاتتاردىڭ ىشىنەن سماعۇل ءىلياستىڭ 16-جىل جايلى جيناعاندارىن تاۋىپ الىپ، قولى بوس ۋاعىندا، اسىرەسە، تۇندە ۇزاق قاراستىرىپ وتىراتىن»، – دەپ جازادى. ەستەلىكتە ايتىلعانداردى تۇيىندەپ وتەر بولساق: جەتىسۋداعى 16-جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى ماتەريالدار جيناۋعا تاپسىرمانى «سرەدازبيۋرو» بەرگەن، ونى اتقاراتىن كوميسسيانى ءىلياس جانسۇگىروۆ باسقارعان جانە جينالعان قۇجاتتاردىڭ ماڭىزدىلارىنان كوشىرمە جاساتىپ، اعاسى ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ۇيىنە اكەلگەن; بۇل ماتەريالدارمەن 1925 جىلى الماتىعا كەلگەن ساپارىندا س. سادۋاقاسوۆ تانىسقان.

سماعۇل قۇجاتتارمەن تانىسۋ بارىسىندا ونىڭ كەيبىرىنىڭ تۇسىنا ءىلياستىڭ قولىمەن جازىلعان ولەڭ شۋماقتارىن دا بايقايدى. ءدال سول جولى ول ۇلكەن ادەبي شىعارماعا سۇرانىپ تۇرعان ماتەريالدارعا زور ىقىلاس تانىتىپ، فاتيماعا: «بۇل باي ماتەريالدار اتتەڭ ءبىر جاقسى جازۋشىنىڭ قولىنا تۇسسە، سونشاما قۇندى تاريحي رومان شىعار ەدى»، – دەيدى.

مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ «ۇلت مۇددەسى» دەگەن ۇلى ماقسات جولىندا ۇنەمى ءبىر-ءبىرىنىڭ قولتىعىنان دەمەپ، ءاردايىم سەپتەسىپ، سەلبەسىپ وتىرعاندارىنا تاڭ-تاماشا قالۋمەن كەلەمىن. بۇل جولى دا سولاي بولىپتى.

ۇزاق جۇرىستەن جولسوقتى بولىپ كەلگەن مۇحتار تىڭايىپ ويانىپ، ەرتەڭگىلىك شاي ءىشىلىپ بولعان سوڭ فاتيماعا ءوزى مەن سماعۇلدىڭ اراسىنداعى 16-جىلعى كوتەرىلىستىڭ جايى تۋرالى اڭگىمەدەن حابار بەرىپ، «ەستۋىمشە، ءسىزدىڭ قولىڭىزدا دا 16-جىل تۋرالى قىمبات ماتەريالدار ساقتالعان كورىنەدى. مۇمكىن بولسا سولاردى كورۋگە بولار ما ەكەن؟» – دەپ سۇرايدى.

فاتيما ەكى جىل بويى شاشاۋ شىعارماي جينالعان قۇجاتتار مەن جازبالاردى ءتۇپ-تۇگەلىمەن مۇحتاردىڭ قولىنا ۇستاتادى.

مول قازىناعا كەزىككەن مۇحتار ولاردى اسىقپاي، رەت-رەتىمەن وقىپ شىعادى. بۇل كەزدە ءىلياس ءدال وسى كوتەرىلىستىڭ قاندى وقيعالارى وتكەن قارقارا جايلاۋىندا، ەل ىشىندە جۇرگەن ەدى. مۇحتار دا ىلە-شالا سوندا اتتانىپ، ىلياسپەن بىرگە قارقارا جايلاۋىنداعى قالىڭ الباننىڭ اراسىندا 10–15 كۇن بولىپ، تامىزدىڭ باس كەزىندە الماتىعا ورالادى.

ەكەۋى دە سول باياعى ءبىلالدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، كورگەن-بىلگەن، كوكەيگە تۇيگەندەرى جايلى ەمىن-ەركىن سۇحبات قۇرادى. بۇل تۋرالى فاتيما: «ءىلياس پەن مۇحتار ۇيىقتاردا عانا ايىرىلماسا، بىرگە بولدى. الماتى توڭىرەگىندەگى جايلاۋلاردى تۇگەل ارالادى. ول ىرزا بولىپ اۆگۋستىڭ اياعىندا الماتىدان اتتاندى»، – دەپ جازادى.

ءيا، اۋەزوۆ جاڭا شىعارما جازۋعا يدەيا بەرىپ، جول سىلتەگەن قايراتكەر س. سادۋاقاسوۆقا، تاريحي رومانعا مولىنان جەتەتىن ماتەريال جيناۋعا كومەكتەسكەن اقىن ءىلياس دوسىنا، الاڭسىز جۇمىس ىستەۋگە جاعداي تۋعىزىپ، ايرىقشا كۇتكەن فاتيما جەڭگەسىنە ىرزا بولعاندىعى سونشالىق لەنينگرادقا ورالىسىمەن بىردەن ىسكە كىرىسىپ، ازعانا ۋاقىت ىشىندە قازاق پروزاسىنداعى ەڭ جوتالى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى سانالاتىن «قيلى زامان» تاريحي رومانىن دۇنيەگە اكەلەدى. وقيعاعا تىكەلەي ارالاسقان ادامدارمەن بولعان كەزدەسۋدىڭ ءىزى سۋىماي تۇرىپ جازىلعان رومان 1928 جىلى باسىلىپ شىعىپ، قالىڭ وقىرمانعا جەتەدى.

«قيلى زاماننىڭ» كەيىنگى تاعدىرى وڭاي بولعان جوق. ول اۋەلى تۇرپايى سوتسيولوگيالىق سىننىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. ءومىردىڭ وزىنەن الىنىپ، اۆتوردىڭ كوركەمدىك ەلەگىنەن وتكىزىلگەن تاريحي روماندا كوتەرىلىستى قاراتابان كەدەي، شوقپىت كيگەن باتىراق ەمەس، جامەڭكە، ۇزاق، سەرىكباي سياقتى ايتقان سوزدەرىنە حالىق ۇيىعان ەل اعالارى، اۋباكىردەي قيلى زاماندا قالىڭ ەلىمەن بىرگە بولۋدى قالاعان بولىستار باسقارادى. مۇندا قازاققا اقىل ايتىپ، رەۆوليۋتسيالىق كۇرەسكە ۇندەيتىن ورىس پرولەتارياتى مۇلدە جوق. «بوستاندىق، تەڭدىك، ازاتتىق» دەپ ۇراندايتىن قىزىل باتىرلار دا كەزدەسپەيدى. «قيلى زامان» ورىسقا وتار بولعاننان كەيىنگى كەزەڭدەگى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن زار زامان، قاسىرەتتى كەزەڭ، كورگەن قورلىق پەن تارتقان ازابى جايلى ءداۋىردىڭ اششى شىندىعىن جايىپ سالعان، ومىردە بولعان تاريحي وقيعالار نەگىزىندە جازىلعان كەسەك تۋىندى ەدى.

روماندى تالداۋ ءبىزدىڭ ماقساتقا جاتپايدى. ايتسە دە «قيلى زامان» – اۋەزوۆتى «اباي جولى» سياقتى الىپ ەپوپەياعا جەتەلەگەن جويدالى شىعارما. ول: «بازار ورتاسىندا ۇزىن، بيىك اعاشقا اسپانداتىپ كوتەرگەن اق جالاۋدا ەكى باستى سامۇرىقتىڭ سۋرەتى جەلپىلدەيتىن. بۇل قوماعاي قارىندى، جالماۋىز تىلەكتى ەرتەگى وبىرىنىڭ ايقىن تۇرعان بەلگىسى ەدى»، – دەگەن الدا ءبىر سويقاننىڭ ءتونىپ تۇرعانىن اڭعارتاتىن سۋرەتتەن باستالادى. ءبىر-اق سويلەم ارقىلى 30-عا ەندى عانا تولعان جاس رومانيست «قوماعاي قارىندى»، «جالماۋىز تىلەكتى»، «ەرتەگى وبىرى» سياقتى تەرەڭ وبرازدارمەن ورىس وتارشىلدىعىنىڭ بۇكىل سىقپىتىن اسقان شەبەرلىكپەن سۋرەتتەپ بەرگەن.

روماننىڭ سوڭىندا مۇحتارداي اسىل تالانتتىڭ قالامىنان ادامنىڭ جان-جۇرەگىن سىزداتاتىن سۇمدىق كارتينا جاسالادى. ول: «...قالىڭ الباننىڭ ەلى دە ۇدەرە كوشتى. سالقار-سالقار بولىپ، قايتقان قازداي ءتىزىلىپ، اۋا كوشىپ تارتا بەردى. ارتىندا قارا ءتۇتىن بولىپ جارمەڭكە قالدى. يەسىز بولىپ قاڭىراپ الاتاۋدىڭ جايلاۋى قالدى. قۇلازىپ قىستاۋ، قوڭىرسىپ جۇرت قالدى. كىندىگىن كەسكىزىپ، كىرىن جۋعان مومىندىق كۇنى قالدى. البان البان بولعالى قىستىڭ جۇتىن، جازدىڭ ىندەتىن كورسەتپەگەن، جەر كىندىگى – اتا قونىس مەكەن قالدى»، – دەپ جازادى ەلمەن بىرگە ەڭىرەگەن جازۋشى.

ءيا، مۇندا تىراعايلاپ قاشقان اق، تىراڭداپ قۋعان بالشەبەك باتىر، جەلبىرەگەن قىزىل تۋ، تۋ كوتەرگەن قىزىل ەردىڭ بىرەۋى دە جوق. قىناداي قىرىلعان حالىق، تونالعان ەل، توزعان جۇرت، ويراندالعان قۇتتى  قونىس، يەسىز قالعان كيەلى مەكەن بار. سول زاماننىڭ اششى شىندىعى ءدال وسىنداي ەدى.

اۋەلى عابباس توعجانوۆ باستاعان سولاقاي سىن وكىلدەرى شىعارمانى وتكىر سىنعا الىپ، كەيىن ولارعا ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان «اۋىر ارتيللەريا» وكىلدەرى قوسىلادى. س. مۇقانوۆ ءوزىنىڭ 1932 جىلى جارىق كورگەن «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى» دەيتىن ەڭبەگىندە «قيلى زامانعا» ج. ايماۋىتوۆتىڭ «قارتقوجاسىن» قوساقتاي وتىرىپ: «ولار 16-جىلدى بەرتىندە جازعاندا سول جىلدى بايلاردىڭ كەدەي مەن باتىراقتارعا زورلىعىن تاپشىلدىق تۇردە ايقىن كورسەتكەن جوق، بايشىلدىق تۇردە جازدى. ولاردىڭ بۇل جازعاندارىنان ماقسات 16-جىلداعى اۋىلدا اشىلعان جىكتى كورسەتۋ ەمەس، پاتشا ۇكىمەتىن پەردە قىلعانسىپ قازىرگى قازاق جۇرتشىلىعىندا وتىرعان قازاق ەڭبەكشىلەرىنە 16-جىلدى سۋرەتتەپ، ورىستى جامان كورسەتىپ، ۇلتشىلدىق تۋعىزۋ، قازاققا ورىستى اتا جاۋى قىپ كورسەتۋ ەدى»، – دەپ جازادى.

مۇنداي سوراقى سىندى تالداپ، ءسوز شىعىنداۋدىڭ ءوزى ارتىق.

سابەڭنىڭ سىنى نىساناعا «ءدوپ» تيگەنى سونشالىق مۇحاڭ كەڭەس وداعى سياقتى الىپ يمپەريانىڭ ەڭ مارتەبەلى ماراپاتى – لەنيندىك سىيلىقتى الىپ، اتاق-داڭقى جەردىڭ ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن كەزدە دە قازاق ادەبيەتىندەگى ۇزدىك تاريحي روماندارىنىڭ قاتارىنداعى «قيلى زاماندى» قايىرا باستىرۋعا باتىلى بارمايدى. تەك 1952 جىلى ا. پانتەلەەۆكە روماندى ورىس تىلىنە اۋدارتىپ، كەلەر كۇندەرگە ءۇمىت ارتادى.

قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين ماسكەۋگە، وپەراتسيا جاساتۋعا اتتانار الدىندا ۇلى مۇحاڭ وسى شىعارماسىنىڭ تاعدىرىن سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ءادي شارىپوۆكە اماناتتاعانىن جازادى.

ۇلت ادەبيەتىنىڭ الىبى مۇحتار اۋەزوۆ دۇنيە سالعان سوڭ ارادا اتتاي 11 جىل وتكەندە «قيلى زاماننىڭ» ورىسشا نۇسقاسى «ليحايا گودينا» دەگەن اتپەن «نوۆىي مير» جۋرنالىندا 1972 جىلى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ العى سوزىمەن جارىق كوردى.

ءبىزدىڭ ماقسات ۇلى جازۋشىنىڭ ايگىلى شىعارماسىنىڭ تاريحىن تارقاتۋ ەمەس، انىق جازىلۋ تاريحىنىڭ فاتيما ەستەلىگىندە قالاي كورىنىس تاپقانىنا نازار اۋدارۋ.

قۋعىن-سۇرگىندى كوپ كورگەن فاتيما ءوز ەستەلىگىندە مۇحتاردىڭ قاي رومانعا ماتەريال جيناۋعا كەلگەنىن جاقسى ءبىلىپ وتىرسا دا، ول كەزدە ءالى قايىرا باسىلماعان شىعارمانىڭ اتى جايلى جاق اشپايدى.

ءيا، كىلتىن تابا بىلگەن ادامعا فاتيما اپامىز «سىر ساندىعىنىڭ» قازاقتىڭ ىرىلەرى جايلى ايتار سىرى مەن اشار قۇپياسى از ەمەس.

قازاقستاندى ەركىن ارالاپ، ەسكى دوستارمەن ارمانسىز سۇحبات قۇرىپ، جاڭا تانىستارمەن بەرىك بايلانىس ورناتىپ، ەڭ باستىسى ىرگەلى تاريحي رومانعا جەتىپ ارتىلاتىن باعا جەتپەس بايلىقپەن لەنينگرادقا ورالعان مۇحتار الماتىداعى كوز كورگەندەرگە ريزالىق حاتىن جولدايدى. فاتيمانىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالىپ، م.اۋەزوۆتىڭ كوپتومدىق شىعارمالارىنا ەنگەن تاماشا ەپيستوليارلىق مۇراعا دا كوز جىبەرىپ كورەيىك.

«قادىرلى فاتيما جەڭگەي، ءبىلال!» – دەپ باستالاتىن حاتتا ءوزىنىڭ 17–18 كۇندەي جول ءجۇرىپ، لەنينگرادقا جەتكەنى جايلى جان-جاقتى ماعلۇمات بەرە كەلىپ، «بۇدان بىلاي قۇر عانا ۇيلەرىڭىزدە جاتىپ كەتكەن ءبىر سوقپا قوناق رەتىندە ەمەس، سىزدەردى ارقاشان ۇدايى قۇرمەتپەن ەسىنە الاتىن دوستارىڭىز، تىلەۋلەس جولداسىڭىز ەسەبىندە بولىپ، ۇنەمى حات جازىسىپ، جاي-كۇي ءبىلىسىپ تۇرماق نيەتتەمىن»، – دەپ جازادى.

ارينە، بۇل حاتتاعى «دوستىق، تىلەۋلەس جولداستىقتى» قالاعان رياسىز كوڭىلدىڭ بىرتىندەپ ۇلكەن سىيلاستىققا، سۇيىسپەنشىلىككە ۇلاساتىنىن ەكەۋى دە بىلگەن جوق جانە بۇل الداعى جىلداردىڭ ەنشىسىندە ەدى.

بىلالمەن رەسمي تۇردە اجىراسقان فاتيما 1932 جىلى ىلياسپەن وتاسادى. ولار وتباسىن قۇرعان جىلداردا مۇحتارمەن ءتۇرلى جيىندار مەن باسقوسۋلاردا سان مارتە كەزدەسكەندەرى انىق. بىراق بۇل جىلدارداعى ەكەۋارا قارىم-قاتىناس سىيلاستىق پەن ءوزارا تىلەۋلەستىكتەن اسپاعان سياقتى.

ءىلياس «حالىق جاۋى» دەپ اتىلعاننان كەيىن نكۆد 1938 جىلدىڭ                      10 تامىزىندا فاتيما عابيتوۆاعا 24 ساعات ىشىندە الماتىدان كەتۋدى تالاپ ەتەدى. ول جاقىن-جۋىعىمەن اقىلداسا كەلىپ، ءوزى ەجەلدەن جاقسى بىلەتىن، تاتار ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قالىڭداۋ ورنالاسقان سەمەيگە جول تارتادى. ماسكەۋگە قايتا-قايتا حات جازا ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە سەمەيدەگى پەدتەحنيكۋمعا ورنالاسادى. زاماننىڭ قيىندىعى، تۇرمىستىڭ تارشىلىعىنا قاراماستان ءتورت بالاسى – ازات، ءۇمىت، يلفا مەن بولاتتى حۇپپي تاتەسىمەن بىرگە جانىنا الدىرىپ، بارلىعىن جالعىز ءوزى اسىرايدى.

سەمەيدەگى 2 جىلدىق جەر اۋدارۋدان سوڭ 1940 جىلى تامىزدا مۇحتاردىڭ كومەگىمەن الماتىعا قايتىپ ورالادى. بۇل كەزدە دۋشانبەدە تۇراتىن اپايى ءمارزيانىڭ قولىنداعى جانىبەگىن دە وزىنە الدىرادى. وسى شاماداعى ءوزىنىڭ ابدەن ارىپ-اشىپ، تارىققان ءحالىن فاتيما: «بىزگە جان باسىنا 220 گ قارا ناننان باسقا ەشتەڭە جوق. فيزكۋلتۋرا تەحنيكۋمىندا بولىمسىز ساباق بەرەمىن. تەحنيكۋم كۇنىنە ءبىر رەت مۇعالىمدەرگە وماش كوجە بەرەدى، مەن سول كوجەنى ىشپەي، ۇيگە اكەلىپ بالالارعا ىشكىزەمىن»، – دەپ جازادى.

وسىنداي ابدەن قاجىعان، قالجىراعان كەزدە فاتيماعا مۇحتار اۋەزوۆ  ءدال ءبىر عايىپتان پايدا بولعان قىزىر اتانىڭ وزىندەي كومەك قولىن سوزادى. مۇحتار فاتيمانىڭ جانى جۇدەۋ تارتىپ، تارىعىپ جۇرگەندە 1939 جىلى سەمەيگە ارنايى كەلەدى. بۇل تۋرالى فاتيمانىڭ ءار جىلدارى شاشىلىپ تۇسكەن جازبالارىنىڭ بىرىندە: «ءىلياس كەتكەن كۇننەن باستاپ-اق مۇحتار ءبىزدىڭ ءومىر-تاعدىرىمىز تۋرالى وزىنە ءتان ۇلكەن ادامدىق جاناشىرلىقپەن ويلادى. سەمەيدە ايداۋدا جۇرگەنىمدە ىزدەپ كەلدى (1939 ج.). قارا جامىلىپ قايعىدا وتىرعانىمدا ماعان قانات بەرىپ، جۇباتىپ اتتاندى. ...ول مەنىڭ بەرىك قورعانىم! اقىلدى، اياۋلى جان عوي – مۇحتار»، – دەپ تەبىرەنە ەسكە الادى. فاتيمانىڭ ەستەلىگىنىڭ تاعى ءبىر تۇسىندا: «ءبىزدىڭ وسىنداي قاتتى جۇدەپ جۇرگەنىمىزدى سىرتىمىزدان بىلگەن مۇحتار ءبىر كۇنى ماعان كەلىپ، ءوزىنىڭ مەنى ەرتەدەن (1927 جىلدان) قاتتى سۇيەتىنىن، مەنىڭ جانىمدا بىرەر ساعات بولۋدى وزىنە باقىت سانايتىنىن ايتتى»، – دەپ جازادى.

مۇحتار مەن فاتيما 1939 جىلدان كەزدەسىپ، سىرلاسا، سىيلاسا باستاعان. جازۋشىنىڭ 1941 جىلدىڭ 1 قاراشاسىندا فاتيماعا جولداعان حاتىندا: «قادىرلى دوسىم فاتيما! دوس دەگەن ءسوزدى شىن جۇرەكتەن ءسۇيسىنىپ، اق كوڭىلمەن ايتامىن. دوس دەپ ءوزىڭىز اتاپ قۋانتىپ ەدىڭىز. انەۋگى كورگەن كۇنىم ءالى كۇنگە كوز الدىمدا، ەسىمدە. تالاي كۇن، تالاي رەت ەسكە الامىن. سۇيىكتى عازيز فاتيما، وزگەشە قادىر تۇتام اسىل قاسيەتتەرىڭدى»، – دەپ ءبىر كەزدەگى دوستىق سەزىمىنىڭ ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىككە ۇلاسقانىن اڭداتادى.

فاتيما مەن مۇحتاردىڭ ماحاببات جىرى وسىنداي مۇڭدى، شەرلى جىلداردا باستالدى.

فاتيماعا كوپ ۇزاماي ءوزى جازعانداي بەسىنشى رەت بوسۋعا، ەكىنشى رەت ايداۋعا تۇسۋگە تۋرا كەلەدى. تىمىسكىلەگەن نكۆد 1942 جىلدىڭ شىلدەسىندە فاتيمادان تاعى دا الماتىدان كەتۋدى تالاپ ەتەدى.

«مۇحتارمەن اقىلداسىپ، ونىڭ تۋىسقاندارى بار مەركىگە بارۋعا ۇيعاردىم»، – دەپ جازادى فاتيما بۇل جولعى بوسۋ تۋرالى.

شىندىعىندا بۇل وتە دۇرىس شەشىم ەدى. بۇل كەزدە الماتىعا ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان ەۆاكۋاتسيالانعان مادەنيەت، عىلىم-ءبىلىم مەكەمەلەرى مەن ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرى كوپتەپ ورنالاسا باستاعان ەدى. ولارعا كوپ ۇزاماي كۇيەۋلەرى مايداندا سوعىسىپ جۇرگەن اسكەريلەردىڭ دە وتباسىلارى قوسىلدى. ادام كوپ، جۇمىس جوق، ازىق-تۇلىك تاپشى.

ابايدىڭ «رازاققا» دەگەن ولەڭىن بىلمەيتىن جان سيرەك. مەركىدە ۇلى ابايدىڭ ءوزى ولەڭ ارناعان مۇحتاردىڭ جاقىن تۋىسى رازاق ومارحانوۆتىڭ وتباسى تۇراتىن. ول – اۋەزدىڭ تۋعان ءىنىسى سامارحاننىڭ ۇلى. اۋەزبەن جاستارى شامالاس بولعان سوڭ اعايىندى ەكەۋى جاستايىنان ءبىر-بىرىنە ءۇيىر بولىپتى. اباي، قۇنانباي اۋلەتىنىڭ بىلگىرى سانالاتىن بەكەن يساباەۆ اقساقالدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا سامارحان ەرتەرەك، مەزگىلسىزدەۋ دۇنيە سالعان سوڭ ونىڭ ايەلى ءمادينانى قازاقتىڭ امەڭگەرلىك جولىمەن اۋەزدىڭ ۇلى ومارحان الادى. ول اعاسى سامارحاننان قالعان رازاق پەن زۋرانى باۋىرىنا سالىپ، ءوز بالاسىنداي وسىرەدى. سول سەبەپتى ەكەۋى دە ومارحاننىڭ ەسىمىنە جازىلىپ، تەگىن ومارحانوۆ دەپ العان. مىنە، وسى ۇلى ابايدىڭ ءوزى 14 جاسىندا «رازاققا» دەگەن ولەڭ ارناعان رازاق ومارحانوۆتىڭ  وتباسىن كوزدەپ، مۇحتار فاتيمانى مەركىگە جىبەرەدى. وزدەرى دە قوڭتورعاي تىرلىك كەشىپ، جەتىسىپ وتىرماعان ومارحانوۆتار فاتيمانى شۇپىرلەگەن بالالارىمەن پانالاتا المايدى. وجەت، العان بەتىنەن قايتپايتىن فاتيما رايونو-عا قايتا-قايتا بارىپ ءجۇرىپ، مەركىدەگى اۋەلى 10 جىلدىق ورىس مەكتەبىنە مۇعالىم بولىپ ورنالاسىپ، ءبىر جىلدان سوڭ كالينين اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىنە مۇعالىم ءارى وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تۇرادى.

فاتيما بولاشاق پەرزەنتى مۇراتقا جۇكتى بولعان 1942 جىلدان باستاپ، مۇحتار وعان حات جازۋدى جيىلەتە تۇسەدى. وسى تۇستا مۇحتار مەن فاتيمانىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشىلەر نازارىنان قاعابەرىستەۋ قالىپ كەلە جاتقان مىنا ءبىر دەرەككە دە نازار اۋدارعاندى ءجون سانايمىز.

فاتيما اياعى اۋىرلىعى ءبىلىنىپ قالعان كەزدە «كۇيەۋى جوق ادامنىڭ مۇنىسى نەسى؟» دەگەن قىسىر اڭگىمەگە سەبەپ بولماۋى ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت سول كەزدەردە تاجىكستاندا قىزمەت ىستەيتىن ۇلكەن اپايى ءمارزيانىڭ قولىندا بولعان سياقتى. وعان مۇحتاردىڭ 1942 جىلدىڭ 24 مامىرىندا ءمارزيا يلداروۆاعا جازعان حاتىنداعى: «قازىر قازاقستاندا ەكىقابات بولىپ ءجۇرۋى مۇمكىن بولماعاندىقتان كەتتى. ونىڭ ىشىندەگى بالاسى اتاسىز ەمەس. اتاسى مەنمىن. بىراق تۇبىندە بالانى مەن ءبىر جاسقا كەلگەن سوڭ، انىق اكەسى بولىپ ءوز قولىما الۋعا بەكىنگەمىن. الامىن. ول تاعى مەنىڭ پارىزىم، مەنىڭ موينىمدا»، – دەگەن جولدار كۋا.

فاتيمانىڭ بوسانار مەرزىمى جاقىنداعان سايىن مۇحتار وعان دەگەن قامقورلىقتى كۇشەيتە تۇسەدى. ءوزى سىرقاتتانىپ، اۋرۋحانادا جاتسا دا فاتيماعا: «ءبىراز ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ تۋىسقاندار ارقىلى بەس ءجۇز سوم جىبەرەمىن. سودان ءارى مىڭىن بولعانىنشا ۇزبەي تۇرۋعا تىرىسامىن. مەن بولنيتسادان دەكابردىڭ باسىندا شىعامىن. سول كەزدە اقشا جىبەرەمىن. سەن كەتكەلى ءوزىڭدى ساعىنىپ تا، دوس جۇرەكپەن سونشالىقتى جاقىن تۇتىپ تا كوپ-كوپ ويلايمىن»، – دەپ جازعان حاتىنان ساعىنىشقا، قامقورلىققا تولى مەيىربان جۇرەكتىڭ ىستىق ىقىلاسىن اڭعارامىز.

اۋەزوۆ فاتيماعا 1942 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ەكى حات جولداعان. سونىڭ 13 قاراشاسىندا جازىلعانىندا: «ءبىر نارسەنى ەسىڭدە تۇت. فاتيما سەنى ەڭ العاشقى كورگەن كۇندەرىمنەن (27 جىلدان) باستاپ فاتيمانىڭ ءوزى عانا بولىپ كورىنەتىن. تەك قادىرلى قاسيەت يەسى فاتيما بوپ باعالاناتىن. ءوز باسىڭ دوستىققا دا، قادىرلەسىپ، قۇرمەت تۇتۋعا دا كەمەل ەدى، تولىق ەدى. سول كوزقاراس، سول باعام اۋعان ەمەس، ورنىندا. فاتيماتاي، ارزانعا سايما بۇل سوزدەردى. ويلانىپ، كەسەك ويلانىپ، اقىلمەن قارا»، – دەپ اعىنان جارىلا، اعىل-تەگىل اقتارىلا سىر شەرتەدى.

جەتىنشى رەت قۇرساق كوتەرىپ وتىرعان فاتيما دۇنيەگە كەلەر نارەستەنىڭ ۇل بولارىن سەزىپ، مۇحتارعا الدىن الا ەسكەرتكەن بولۋ كەرەك.

وسى تۇستا م. اۋەزوۆ ءومىربايانىنا قاتىستى ءجيى ايتىلا بەرمەيتىن مىنا ءبىر ماسەلەگە دە تۇسىنىك بەرە كەتكەن ءجون سياقتى.

كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن م. اۋەزوۆكە قاتىستى ەڭبەكتەردە ونىڭ پەرزەنتتەرى رەتىندە ورىس ايەلى ۆالەنتينادان تۋعان ءلايلا مەن ەرنار جانە ازاماتتىق نەكەدەن دۇنيەگە كەلگەن مۇراتتىڭ عانا ەسىمدەرى اتالاتىن. «كوپ ايەل العان ادام» دەگەن ءسوز تاراپ كەتپەۋى ءۇشىن سول كەزدە كوزى ءتىرى مۇعاميلا اپامىز دا اكەسى تۋرالى سۋىرىلىپ ءسوز ايتا بەرمەيتىن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ بەيمالىم قىرلارىنا مولىراق ورىن بەرىلدى.

مۇحاڭ العاش رەت 1917 جىلدىڭ جازىندا ابايمەن ءۇش اتادان قوسىلاتىن توبىقتىنىڭ تورعاي دەگەن اتاسىنان شىققان ەل ىشىندەگى سىيلى، داۋلەتتى كاكەن دەگەننىڭ بويجەتىپ وتىرعان سۇلۋ قىزى رايحانعا ۇيلەنگەن. ودان 1918 جىلى تۇڭعىشى مۇعاميلا، ال جىل وتكەن سوڭ ۇلى شوقان دۇنيەگە كەلگەن. ءۇش جارىم جىلداي بىرگە تۇرعان مۇحتار اقىر اياعىندا رايحانمەن اجىراسىپ تىنادى. وسىنداي الاقۇيىن زاماندا ءبىر جارىم جاسىندا شوقان شەتىنەپ كەتەدى. اۋەزوۆ الماتىداعى تۇرمەدە وتىرعاندا اكەسىنە تاماق تاسيتىن قارشاداي مۇعاميلا ۆالەنتينانىڭ قاس-قاباعىنا قاراي بىرتىندەپ اكەسىنەن جىراقتاپ، تۇرمىس قۇرىپ، بالالى-شاعالى بولعاننان كەيىن عانا اكەسىمەن قايتا تابىسادى.

مەن مۇحاڭنان اۋماي قالعان مۇعاميلا اپايمەن 1997 جىلى تانىسىپ، ونىڭ بۇدان كەيىنگى ومىرىندە تۋعان-تۋىستاي ارالاسقان اداممىن. بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...

مۇحاڭ ابايدىڭ اقىن ۇلى ماعاۋيانىڭ قىزى كاميلاعا 1922 جىلى ۇيلەنەدى. ودان تۋعان ماعريپا، زەرە ەسىمدى قىزدارى ءسابي كۇنىندە شەتىنەپ كەتەدى.

ال ءۇشىنشى ايەلى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا كۋزمينا ءلايلا مەن ەرناردان باسقا ەلدوس جانە ەلدار دەگەن ۇل تۋعان، بىراق ولاردىڭ دا عۇمىرى تىم قىسقا بولىپ، ءبىر جاسقا جەتپەي ومىردەن وتكەن ەكەن.

فاتيما مۇراتقا جۇكتى بولعان كەزدە مۇحتاردا ءالى ۇل جوق. ونىڭ ۆالەنتينا كۋزمينادان كورگەن قىزى ءلايلانىڭ جاسى بۇل كەزدە 13-تە. تۇقىمى ۇلدان جالعاساتىن اتانىڭ بالاسى رەتىندە ءارى ءوزى اكەسى ومارحاننىڭ ءتورت قىزدان كەيىن موينىنا بۇرشاق سالىپ ءجۇرىپ تىلەپ العان جالعىز ۇلى بولعاندىقتان، ول بۇل كەزدە ءبىر ۇلعا ابدەن زار ەدى. ونىڭ ۇستىنە بولاشاق پەرزەنتىن فاتيماداي اقىلدى، پاراساتتى، وجەت، قايسار جاننان كۇتەدى.

جاسى 45-تەن اسقان مۇحتار كەڭەس وداعى سياقتى ءبىرىن-ءبىرى اڭدىعان قوعامدا ەندىگى جەردە رەسمي تۇردە ۇيلەنە الماسىن دا جاقسى سەزگەن. سوندىقتان اتۇستاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىن ەت-جۇرەگى ەلجىرەي، تاعاتسىزدانا توسادى.

كەيىنگى ءۇش بىردەي حاتىندا بولاشاق نارەستەنىڭ ەسىمىن قالاي قويۋ كەرەكتىگىن دە تاپسىرىپ ۇلگەرەدى. ول 1942 جىلدىڭ 10 قاراشاسىنداعى حاتتا: «بولاشاق كىشكەنەنىڭ تىرلىگىنە، ساۋشىلىعىنا ءۇمىت ارتىپ قۋانامىن. سۇيىكتى، ساعىنىشتى، ىستىق بالام بولادى، ءباتيماتاي. وسىنىما سەن. قىجىلدانباي، قاتتى بولماي دوس جۇرەكپەن سەن. بالاڭ ەرتەڭ بالا بولسا اتىن قاراپايىم قازاقشا قويما. ءوز اتتارىمداي كىتاپشا ات قوي. مەن حايدار دەگەن ات ۇسىنار ەدىم»، – دەپ جازادى. ال 1942 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا جولدانعان حاتتا اۋەلگى تىلەگىن تاعى دا فاتيمانىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ: «ەرتەڭ بالا بولسا اتىن قاراپايىم قازاقشا قويماي، ءوز اتىمداي كىتاپشا قوي. مەنشە: حايدار قوي دەپ ەم. كەشىكپەگەن بولسام، ەرتەڭ بالا بولسا وسى اتتى قوي. جاقسىلاپ ءوسىر. ءبىز جاس قىز بەن جىگىت ەمەسپىز، قالعان ۇيات ءادرا قالسىن. اياۋلى، قايراتتى، مەيىربان انا بول»، – دەپ ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعان فاتيمانى جىگەرلەندىرە تۇسەدى.

تىرشىلىكتىڭ اتى تىرشىلىك قوي. ءبىر جاعىنان الاپات سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ءومىردىڭ ءبارى ولشەۋلى. قارجى-قاراجات اتاۋلى مايدان قاجەتىنە جۇمسالىپ جاتقان كەز. كىتاپ شىعارۋ دا سيرەكسىگەن. مۇحتار اۋەزوۆ تە بۇل كەزدە ەكى جىل تۇرمەگە وتىرىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىلارىنان باس تارتىپ، «سوتسيالدى قازاقستانعا» ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەپ ايگىلى مالىمدەمەسىن جاساعان، ۇنەمى اڭدۋداعى ادام. ونىڭ ۇستىنە رەسمي وتباسى بار. سوعان قاراماستان فاتيماعا قولدان كەلگەن قامقورلىعىن اياماعان. سوڭعى حاتىنىڭ اياق جاعىندا: «سەن جالعىز-اق ىزاقورسىڭ، رەنجىگىشسىڭ. مەنىڭ وسى سوزدەرىمە سەنبەي وزىڭشە ناشار جورىساڭ، امالىم جوق، قينالار ەدىم. بولنيتسادان شىعىسىمەن 1500 سوم اقشا جىبەرەمىن. سودان ءارى اي سايىن 500 سومنان جىبەرىپ تۇرامىن»، – دەپ فاتيمانىڭ الدىندا جىك-جاپار بولادى.

جەر-جاھاندى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى شارپىپ، جاۋىزدىق پەن عادىلەت مايدانداسقان 1943 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ومارحان اۋلەتىندەگى ەركەك كىندىكتەن قالعان جالعىز تۇياق – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتباسىندا اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، دۇنيەگە مۇرات ەسىمدى ازامات كەلدى. ارينە، اتا-انالارى اڭساپ كۇتكەن بۇل وقيعا فاتيمانىڭ نازارىنان تىس قالماي، ونىڭ ەستەلىكتەر كىتابىنا: «1943 جىلدىڭ ءبىرىنشى يانۋارىندا مۇراتىم تۋدى»، – دەگەن جولدار تۇسەدى. دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ ەسىمى اۋەزوۆ كۇتكەندەي «مۇحتاردىڭ» سوڭعى بۋىنىمەن ۇندەسەتىن «حايدار» بولمادى، بىراق كەيىن الەمدى اۋزىنا قاراتقان ۇلى ەسىمنىڭ العاشقى بۋىنىمەن اسەم ۇيلەسەتىن ءارى ونىڭ باسقى ارپىمەن بىردەي باستالاتىن «مۇرات» دەگەن كوركەم نىسپىعا يە بولدى.

جالپى ۇلدارىنا ات قويۋ جاعىنا كەلگەندە دە فاتيما كورەگەندىلىك پەن تالعامپازدىق تانىتىپ وتىرعان. ءبىلالدان تۋعان تۇڭعىش ۇلى قازاق ەلى پاتشالىق ەزگىدەن، وتارلىقتان قۇتىلعان كەزدە تۋعاندىقتان ەركىن، ازات ازامات بولىپ ءوسسىن دەپ ەسىمىن ازات قويىپتى. اناسىنىڭ تىلەۋى پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ازاتى توقساننىڭ تورىنە شىعىپ، قازاقستاننىڭ شىن مانىندە ازات، تاۋەلسىز ەل بولعانىن كورىپ دۇنيە سالدى.

ەكىنشى ۇلىنا جانىبەك دەپ ات قويعاندا، جانىبەك حان مەن جانىبەك باتىردىڭ تاريحىنان حابارى بار اناسى عاينيجامالعا ۇناماي، قارسىلىق بىلدىرگەن ەكەن. العان بەتىنەن قايتپايتىن فاتيما باستاپقى پىكىرىنەن اينىماي: «مەنىڭ ۇلىم ءوز زامانىنىڭ باتىرى، ءوز زامانىنىڭ عالىمى بولار»، – دەپ ۇلىنىڭ ەسىمىن وزگەرتپەيدى. بۇل جولعى نيەتىنە دە شىلتەننىڭ شىلاۋى ءتيىپ، جانىبەك ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن شايقاسىپ، ءوز زامانىنىڭ باتىرى اتاندى.

ءتاڭىر قوسقان جارى، ارقاسۇيەر تىرەگى ءىلياس نكۆد تۇرمەسىنە ءتۇسىپ، جۇرەگىن شەر باسقاندا تۋعان ۇلىنا ەندىگى جەردە ءىلياس ەكەۋىمىز بولعان ىسكە بولاتتاي بەرىك بولايىق دەگەن تىلەكپەن جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ەسىمىن بولات قويادى. بۇل پەرزەنتى اتا-اناسى ارداقتاپ قويعان اتقا ساي بولىپ، داڭقتى اكەنىڭ ءىسىن لايىقتى جالعاعان ازامات بولدى.

ايداۋدان، بوسۋدان، ۇركۋدەن كوز اشپاي تۇرعان زاماندا ۇرپاعىن جالعايتىن جالعىز ۇلدى اڭساپ كۇتكەن اكەسىن دە، مۇڭلى جۇرەك اناسىن دا مۇراتقا جەتكىزسىن دەپ قويعان كەنجە ۇلى ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنا ۇلكەن ولجا سالعان قايراتكەر-قالامگەر مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ رەتىندە تاريحقا ەندى.

فاتيما ءوزىن تاعدىر قوسقان ءۇش بىردەي جارىنا عانا ەمەس، سول كەزدەگى قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ يگى جاقسىلارىنا تۇگەلدەي سىيلاتا ءبىلدى.

ماسكەۋدە وتكەن سەزدەن سوڭ توراعا ءى. جانسۇگىروۆ قازاق قالامگەرلەرى اتىنان ۇلكەن قوناقاسى بەرىپتى. ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ ەڭ اتاقتى قالامگەرلەرى، كىرپياز، بەكزات قاۋىمى باس قوسقان وسى جيىندا ساكەن سەيفۋللين ءسوز الىپ، ءىلياستىڭ جانىندا وتىرعان فاتيماعا جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارا، ونى اقىلىنا كوركى ساي قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇلگىسىندەي كوتەرمەلەپ توست ايتادى. ساكەندەي جىگىت سۇلتانى فاتيمانى ءاردايىم قۇرمەتتەپ، ايرىقشا سىيلاپ ءوتىپتى. ساكەن اقتالعاننان كەيىن فاتيما «قازاق حالقىنىڭ اقىن ۇلى» دەگەن ماقالا جازىپ، وندا: «ساكەننىڭ باسقا جازۋشىلاردان ايرىقشا ءبىر قاسيەتى – ساكەننىڭ قۇلاشى كەڭ. ساكەن – قازاق ەلىنىڭ ماقتاناتىن ءبىر ۇلى. قازاق ەلىنىڭ نامىسىن ەرتە جىرتىپ، جاۋىن جاۋلاپ، جالىندى جىر ارناعان اقىنى»، – دەپ باعا بەرەدى.

فاتيما ءىلياستىڭ جان قيىسپاعان ۇزەڭگىلەس دوسى، قۇرداسى، قازاق ادەبيەتىنىڭ مارقاسقاسى بەيىمبەت مايلينمەن دە ءاردايىم ءازىل-قالجىڭى جاراسىپ، وتباسىلارى جاقىن ارالاسىپ، ءوزارا سىيلاسۋمەن ءوتتى. ەكەۋىنىڭ نەبىر شىمشىما مەن شانشىما شۋماقتاردان تۇراتىن «بەيىمبەت پەن فاتيمانىڭ ايتىسى» دەپ اتالاتىن قايىمداسۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىن بىلەتىن، ءازىل-قالجىڭىن كوتەرەتىن ادامداردىڭ اراسىندا عانا بولاتىن قارىم-قاتىناستان حابار بەرەدى.

فاتيما ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ۇستازى، عۇلاما ا. بايتۇرسىنوۆقا ستۋدەنت قانا بولىپ قويماي، ونىڭ دا ايرىقشا قادىر-قۇرمەتىنە يە بولىپتى.

مۇحتار اۋەزوۆ فاتيمامەن بىرگە تۇرعان جىلداردا ونىڭ كۇندەلىك داپتەرىن وقۋدى قالايدى ەكەن. ەكەۋى وسىلاي ءتۇرلى جازبالاردى قاراپ وتىرعاندا مۇحتاردىڭ كوزى ونىڭ لەكتسيا داپتەرىندەگى: «تاعدىر قالاپ ەگەردە... ءجۇز كوز بەرسە قۇدىرەت،  ءجۇزى دە سىزگە قارار ەدى»، – دەگەن جولدارعا كوزى ءتۇسىپ، «اقىندىعى ونشاما بولماسا دا، كۇشتى سەزىمنىڭ يەسى عوي ءوزى»، – دەپ كىمنىڭ جازعانىن قازبالاپ سۇرايدى. «ءبىر شال جازىپ ەدى» دەگەن سۇيەيسالدى جاۋاپقا قاناعاتتانباي، قازىمىرلانىپ سۇراي بەرەدى. اقىر سوڭىندا فاتيما الگى ءۇش جولدىڭ سىرىن ايتۋعا ءماجبۇر بولادى.

ول ءبىلالدىڭ جارى بولىپ جۇرگەن جيىرماسىنشى جىلداردا ءجيى-ءجيى ۇيلەرىنە قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىن شاقىرىپ، داستارحان جايادى ەكەن.

وسىنداي كەزدەسۋلەردە احاڭ دا بولادى. سونداي كەشتەردىڭ بىرىندە ول ءوزىنىڭ لەكتسيالارى جازىلعان داپتەردەن احاڭنىڭ قولىمەن جازىلعان جاڭاعى ءۇش جولدى وقيدى.

كەيىن احاڭ ءبىر ساتتىك سەزىمگە ەرىك بەرىپ قويعانىنا قىسىلدى ما، الدە بىرەۋدىڭ وتىن جاعىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان ادال جارىنا سۇقتانعانىنا ىڭعايسىزداندى ما، ەندىگى جەردە سۇلەەۆتەر شاڭىراعىنا باس سۇعۋدى مۇلدە دوعارادى. ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتەگى ۇشىراسۋلاردا فاتيمامەن سويلەسۋدەن قاشقاقتاي باستايدى. بولعان جاعدايدى ەش بۇكپەسىز، قاز-قالپىندا مۇحتارعا جايىپ سالعاندا، ول ءۇنسىز قالعان ەكەن.

وسى وقيعادان ارادا بىرنەشە ايلار وتكەندە مۇحتار اۋەزوۆ ي. تۋرگەنەۆتىڭ «دۆوريان ۇياسىن» اۋدارۋعا كىرىسەدى. فاتيمانىڭ اي-جىلى كورسەتىلمەگەن شاشىلىپ تۇسكەن جازبالارىندا: «مۇحتاردىڭ «دۆوريانسكوە گنەزدونى» اۋدارۋىنىڭ سەبەبى 1928 جىلى احاڭنىڭ لەكتسياسىن جازعان مەنىڭ داپتەرىمنەن تومەندەگى ءۇش جول ولەڭدى وقىعان سوڭ ەدى»، – دەپ جازادى. ارينە، مۇنىڭ انىق-قانىعىن ۇلى جازۋشىنىڭ ءوزى عانا بىلسە كەرەك...

الماتى استانا مارتەبەسىنە يە بولعان العاشقى جىلداردا شاعىن عانا ۋەزدىك قالادا تەاتر، فيلارمونيا، كونتسەرتتىك ۇيىمدار مەن عىلىمي مەكەمەلەر بولعان جوق. قالادا 1928 جىلى ىرگە كوتەرگەن جالعىز جوعارى وقۋ ورنى، كەيىنگى قازپي-ءدىڭ ءىزاشارى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عانا جۇمىس ىستەدى. العاشىندا ۋنيۆەرسيتەتتە فيزيكا-ماتەماتيكا، جاراتىلىستانۋ جانە ءتىل-ادەبيەت بولىمىنەن تۇراتىن جالعىز پەداگوگيكالىق فاكۋلتەت بار ەكەن. الماتى زيالى قاۋىمىنىڭ باس قوساتىن جەرى ءدال وسى ۋنيۆەرسيتەت ەدى.

بۇل كەزدەگى فاتيمانىڭ ەرى ءبىلال – وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى. وعان مەكتەپ قانا ەمەس، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مادەنيەت مەكەمەلەرى دە كىرەدى. سۇڭعىلا فاتيما كۇيەۋىم باستىق ەكەن دەپ بالسىنبەي، ءجيى-ءجيى زيالى قاۋىمنىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان. وسىنداي جاعدايلار دا اپامىزدىڭ ەستەلىگىنەن كورىنىس تاپقان. ول: «كۇزدە ۋنيۆەرسيتەت اشىلىسىمەن قازاق، ورىس پروفەسسورلارىن ەرۋلىككە شاقىرعانمىن. احاڭ (بايتۇرسىنوۆ) باستاتقان بۇل ادامدار مەنىڭ ءبالىش، تۇش (شاكشاك), سامسالارىمدى ماقتاي-ماقتاي كەشكە دەيىن سىيلانىپ، كەشقۇرىم جاياۋلاپ الماتى وزەنىن جاعالاپ ءجۇرىپ قايتقانبىز. بۇل جۇرىستە ايەلدەر ءبىر توپ، ەركەكتەر ءبىر توپ بولىپ ءجۇرىپ ەدىك. ءالىمحان اعاي ءوزىنىڭ شەشەن ءتىلىن مەيلىنشە اعىتقان. فاتوۆ، حالەل، سانجار اعايلاردى باۋراپ العان ەدى»، – دەپ جازادى.

فاتيما اپامىزدىڭ ەستەلىگىندە ءبارى بار، تەك سويلەتە ءبىلۋ كەرەك.

فاتوۆ نيكولاي نيكولاەۆيچ – توڭكەرىسكە دەيىن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىعان بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم، پروفەسسور. ول 1928–31 جىلدارى الماتىدا تۇرىپ، جاڭادان اشىلعان ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەدى. پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ كوسەمى م. گوركيدىڭ وزىمەن پىكىرتالاسقا تۇسكەن ءىرى وقىمىستى، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. ول 37-ءشى جىلى قۋعىنعا تۇسكەنىنە قاراماستان ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، بەرتىندە – 1961 جىلى قايتىس بولدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ – الاش ارداعى، 1903 جىلى يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ اسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياسىن تامامداعان ءىرى عالىم، 1918 جىلى بولاشاق قازاق اۆتونومياسى جايلى لەنين، ستالينمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن قايراتكەر. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ساياسي قىزمەتتەن شەتتەلسە دە، عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۇمىسىن ۇدەتە تۇسكەن كەزى. فاتيما جازىپ وتىرعان جىلى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى ءارى پرورەكتورى.

سانجار اسفەندياروۆ – حالەل تامامداعان اكادەميانى بىتىرگەن اتاقتى دارىگەر، ابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى. تۇركىستان مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ايگىلى قايراتكەرى ءارى سول كەزدەگى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى. ول بۇعان دەيىن تۇركىستان اكسر-ءىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە جەر ماسەلەسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى قىزمەتىن اتقارىپ، تۇركىستان ولكەسىنە ەسىمى كەڭىنەن تانىلعان قايراتكەر بولاتىن.

بۇلاردىڭ ءبارىن شەشەن تىلىمەن، تەلەگەي تەڭىز بىلىمىمەن باۋراپ العان ءالىمحان اعاي دا وسال ەمەس. ول – قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيكا پروفەسسورى. «الاشوردا» ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، 1920 جىلى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن وتىرىستا قازاق جەرىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاپ قالعان ايتۋلى قايراتكەر – ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ.

مادەنيەت، عىلىم-ءبىلىم مەكەمەلەرىن بىلاي قويعاندا، ۇكىمەت عيماراتتارىنىڭ ىرگەتاستارى ەندى قالانىپ جاتقان شاقتا فاتيمانىڭ مەيماندوس شاڭىراعى پاريج بەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى زيالى قاۋىم، بوگەمالىق ورتا باس قوساتىن سالون قىزمەتىن اتقارىپتى. مۇندا كىم بولمادى دەسەڭشى. ەستەلىكتە اتى اتالماعان سول زامانداعى قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماعىنىڭ ءبارى فاتيما حانىمنىڭ سالونىندا دەرلىك سىر-سۇحباتقا تولى ۇمىتىلماس كەشتەر وتكىزىپ، ونىڭ يەسىنە ءوزىنىڭ ريزاشىلىقتارىن بىلدىرگەن.

وكىنىشكە قاراي، فاتيما ءومىرىنىڭ باقىتقا، شاتتىققا تولى ساتتەرى كورگەن تۇستەي تەز وتە شىقتى. ونى الدا تىرشىلىك ءۇشىن، ۇرپاعى ءۇشىن، جازىقسىز قۇربان بولعان جارىنىڭ اقتالۋى ءۇشىن كۇرەسكە تولى جىلدار كۇتىپ تۇردى. ءتىپتى ءبىلال مەن ءىلياس حالقىمەن قايتا تابىسىپ، مۇحتاردىڭ داڭقى كۇللى الەمدى شارلاپ كەتكەندە دە ول كۇرەستى ءبىر ساتكە توقتاتپاعان. ونىڭ ەستەلىكتەرىنىڭ سوڭعى جاعىندا: «ءازىر كۇرەس مايدانىندامىن. مەن بۇل كۇرەس مايدانىنان شىققالى ءبىرتالاي جىلدار ءوتتى. جاۋ سوعىس اشا قالسا، تاپ وسى كۇنى اسكەرىم دايىن، وتە ساق گەنەرالدايمىن. ۇشىرعان بالاپاندارىمدى بارلاپ، ناشارلاۋ جەرلەرىنە قايرات بەرىپ، قايراپ وتىرامىن. مىنە، مەنىڭ اسكەرىم وسىنداي. مەن كارى، تاجىريبەلى گەنەرال، اسكەرلەرىمدى كۇندە بارلاپ، شىنىقتىرىپ وتىرامىن»، – دەگەن جولدار بار.

وسىنداي قازاقتىڭ جاقسى مەن جايساڭدارىنا ءوزىن سىيلاتا بىلگەن عازيز جاننىڭ بولعانىنا، ونىڭ ازات كۇندەردەن ءۇمىتىن ۇزبەي، ءوزىن بولاتتاي بەرىك ۇستاپ، ادىلدىك جولىنداعى كۇرەسى مۇراتىنا جەتكىزەتىنىنە نىق سەنگەن قايتپاس قايسارلىعىنا قايران قالىپ، تاڭدانا باسىڭدى يەسىڭ.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

ەسكەرتۋ: ماقالادا پايدالانىلعان سۋرەتتەر اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى!

Abai.kz