باسى: ىلەنىڭ بايىرعى جانە سوڭعى تۇرعىندارى

جالعاسى: ىلەنىڭ بايىرعى جانە سوڭعى تۇرعىندارى

سوڭعى تۇرعىندارى

جوعارىدا ايتقانىمىزداي ىلە – ادامزاتتىڭ ءوسىپ-وربىگەن اتاقونىستارىنىڭ ءبىرى. ول – باعىزمانداردان بەرگى رۋ-ۇلىستاردىڭ ارالاسىپ، توعىسىپ ىرگەلى ەل بولعان التىن بەسىگى. كەيبىر وقىمىستىلاردىڭ، جاھانگەزدەردىڭ سوزىمەن ايتقاندا ،«ىلە – ەجەلدەن ازيالىق ۇلتتاردىڭ قارۋمەن قاعىسىپ، تىلمەن تابىسقان جەرى»، «ناسىلدەر مەن ۇلتتاردىڭ مۇراجايى».

«جوعارىدا ىلەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى» دەپ ۇيسىندەر مەن ساقتاردى تانىستىردىق. ەندى ەلىمىز ازاتتىعىنىڭ العاشقى كەزىندە شىنجاڭداعى نەگىزگى ۇلتتار دەپ تۇراقتاندىرىلعان 13 ۇلتتىڭ تاريحي ءمان-ءجايىن قىسقاشا تانىستىرىپ وتبەكشىمىز.

قازاق ۇلتى

ىلە ءوڭىرى – قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەرتەدەن قازىرگە دەيىن ءونىپ-وسكەن اتا مەكەندەرىنىڭ ءبىرى. ونى ناقتىلاپ ايتساق مىناداي: جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى VII عاسىردان جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى IV عاسىرعا دەيىن، Iلە ءوڭىرىنىڭ ساق ۇلىسىن قۇراعان تيڭراحاۋدا (شوشاق توبەلى تىماق كيەتىن Cاقتار) مەكەندەگەن. بۇل جونىندە جوعارىدا ناقتى توقتالعانبىز.

قازاق حالقىن قۇراعان ەرتە زامانعى تەكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان ۇلى جۇزدەر جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىىى عاسىردىڭ سوڭىنان جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى عاسىردىڭ العاشقى جارىمىنا دەيىن ىلە الابىن مەكەندەگەن.

داحاتا مەن شۇلەن تاۋى ءوڭىرىن مەكەندەگەن ۇيسىندەر جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 160-162 جىلدارى ەجەلگى مەكەنى جەتىسۋ جەرى مەن ىلە اڭعارىنا قايتادان كوشىپ كەلىپ، «120 مىڭ ءتۇتىنى، 630 مىڭ جانى، 188 مىڭ 800 جاساعى بار»، ەل باسقارۋ جۇيەسى ءبىرشاما كەمەلدەنگەن قۇدىرەتتى ءۇيسىن حاندىعىن قۇرىپ، چىگۋ قالاسىن ورتالىق ەتكەن.

جىل ساناۋىمىزدىڭ 552 جىلى سالت اتتى، ۇزىن نايزالى تۇرىكتەر حاندىق قۇرعاندا، حاندىقتىڭ العاشقى ورداسىن Iلە الابىنداعى Tەكەس وزەنىنىڭ جاعاسىنا تىكتى. 582 جىلى تۇرىك قاعاندىعى ەكىگە بولىنگەندە، باتىس Tۇرىك قاعاندىعى قىسقى ورداسىن Iلەنىڭ ۇشار باسىنداعى جۇلدىز ساحاراسىنا تىكتى. حاندىققا قاراستى بولعان  تۇركەش، قويلاۋ، شومەگەن، ىستى، جانىس سەكىلدى قازاقتىڭ ەرتە زامانعى بەس تايپالى دۋلاتتارى «قازىرگى ىلە وزەنى مەن شۋ وزەنىنىڭ ورتا جانە جوعارعى اعارىنداعى ءتاڭىر تاۋى مەن بۇراتالانىڭ سولتۇستىگىندەگى الاتاۋ، بارلىق، جايىر، تارباعاتاي، التاي تاۋلارىنان تارتىپ ەرتىس وزەندەرىنە دەيىن مەكەندەگەن(36).

قازاقتىڭ ۇلى جۇزىنە جاتاتىن تۇركەشتەر تاريحشىلار جاعىنان قازاقتىڭ ەرتە فەودالدىق حاندىعى دەپ اتالعان تۇركەش حاندىعىن (704-766 ج) قۇرعاندا، ىلە وزەنى جاعاسىنداعى قويلىق قالاسىن كىشى وردا ەتكەن ەكەن(37).

تۇركەش حاندىعى اۋدارىلعاننان كەيىن جەتىسۋ جەرى مەن ىلە وزەنى الابى قازاقتىڭ فەودالدىق ەكىنشى ءبىر حاندىعىن ەرتە قۇرعان قازاقتىڭ بەلدى تايپاسى قارلىقتاردىڭ يەلىگىنە ءوتتى.

ارابتىق اۆتور ءال-ءاۋفي ايتقانداي: «قارلىقتار بۇرىن توعىز وعىزعا تاۋەلدى ەدى، ولار كەيىن توعىز ۇلىسقا ءبولىندى. مۇنىڭ ىشىندە ءۇش ۇلىس شىعىل، ءۇش ۇلىس قازاق بار»(38)ەدى. ولار ىلە وزەنى بويىنداعى قويلىق قالاسىن استانا ەتتى.

ءىح عاسىردىڭ سوڭعى مەزگىلىنەن XIII عاسىردىڭ العاشقى مەزگىلىنە دەيىن، Iلە الابىن قامتىعان Oرتالىق Aزيانىڭ ەداۋىر جەرىن ياعما، قارلىق جانە شىعىل قاتارلى تايپالار قۇرعان قاراحانيلار حاندىعى باسقاردى. قازاقتىڭ ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، تۇركەش، ت.ب. رۋ-تايپالارى ايتىلعان وڭىرلەرگە بىتىراي قونىستاندى.

1132 جىلدان 1212 جىلعا دەيىن، ىلە الابىن قامتىعان ورتالىق ازيانىڭ ەدەۋىر جەرىن ياعما، قارلىق جانە شىعىل قاتارلى تايپالار قۇرعان قاراحانيلار حاندىعى باسقاردى. قازاقتىڭ ءۇيسىن، قاڭلى، دۋلات، تۇركەش، ت.ب. رۋ-تايپالارى وسى حاندىققا قاراستى بولدى. 1208 جىلى شىڭعىس حاننان جەڭىلگەن نايمان ەلىنىڭ كۇشلىك حانى قاراقىتاي حاندىعىنىڭ بيلىگىن تارتىپ الىپ، قازىرگى بۇكىل شىنجاڭ قامتىلعان ۇلان-بايتاق تەرريتوريادا قازاق نايمان حاندىعىن قۇردى. وسى ورايدا موڭعول ساحاراسىنان قونىس اۋدارعان كەرەي، نايمان، ۋاق، راعىن، قوڭىرات، قىپشاق، جالايىر، ت.ب. رۋ-تايپالار التاي، تارباعاتاي، ىلە ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن، قاڭلى، تۇركەش، دۋلات، قارلىق، قاڭلى، ت.ب. جەرگىلىكتى رۋ-تايپالارمەن ارالاسىپ، توعىسىپ كەتەدى.

ءحىىى عاسىردا، ىلەدەگى المالى قالاسىنىڭ جانىنداعى اققوياش قالاسىن ورتالىق ەتىپ قۇرىلعان شاعاتاي حاندىعىنا ەجەلدەن ىلە القابى مەن جەتىسۋ جەرىن مەكەندەپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءۇيسىن، قاڭلى، قارلىق، دۋلات تايپالارى جانە موڭعول ۇستىرتىنەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن ارعىن، نايمان، جالايىر، ت.ب. رۋ-تايپالار قارادى.

1348 جىلى ىلەدە المالى قالاسىن استانا ەتىپ قۇرىلعان موعۇلىستان حاندىعى كەزىندە دە قازاقتىڭ دوعلات (دۋلات), ءۇيسىن، قاڭلى، ارعىن، ت.ب. رۋ-تايپالارى حاندىقتىڭ نەگىزگى حالقى بولدى. دۋلاتتار حاندىقتىڭ اكىمشىلىك، زاڭ، ديپلوماتيا، ت.ب، ماڭىزدى جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاستى.

XV عاسىردا باس كوتەرگەن جۇڭعارلار باتىسقا ىرگە كەڭەيتىپ، 1665 جىلى ساياسي ورتالىعىن تارباعاتايداعى قوبىقسارىدان ىلە الابىنداعى تەكەسكە كوشىرىپ، قازاقتىڭ بۇل جەردەگى رۋ-تايپالارىنىڭ اتا-مەكەنىن باسىپ الىپ، ولاردى باتىسقا قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىق وڭىرىنە قاراي ىعىستىرىپ، قازاق – جۇڭعار اراسىنداعى ءجۇز جىلعا سوزىلعان سوعىس ءورتىن تۇتاندىردى. بىراق قازاق حالقى وزبىرلىققا وڭايشىلىقشا باس يگەن ەمەس. قازاقتىڭ تاۋەكەل حانى (1680-1716 جىلدارى بيلىك جۇرگىزگەن) «بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ىلەنى ورلەپ، كۇنەس پەن تەكەس بويىن جايلاعان(39).

1757 سيىر جىلى مامىر ايىندا قازىرگى قازاقىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراستى اياكوز قالاسىنىڭ ماڭىنداعى مامىرسۋ بۇلاعىنىڭ جاعاسىندا جۇڭعار-قازاقتاردىڭ ەندىگارى سوعىسپايتىندىعى جونىندە وتكەن ءبىتىم جيىنىنان كەيىن، ابىلاي حان قانجىعالى بوگەمباي باستاعان ەلشىلەر ۇيىرمەسىن بەيجىڭگە جىبەرىپ، چيانلۇڭ پاتشاعا: تارباعاتاي قاتارلى جەرلەر بۇرىنعى اتا جۇرتىمىز، مال باعاتىن جەرىمىز ەدى، ول جەردى پاتشا مەيىرىمدىلىكپەن جارىلقاپ بىزگە بەرۋىن وتىنەمىن، – دەپ ارناۋلى حات جازدى(40). «قازاق ۇلتى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ قوسىلۋىمەن ەجەلگى مەكەنى التاي، تارباعاتاي جانە ىلە قاتارلى جەرلەرگە ىلگەرىندى-كەيىندى كوشىپ بارىپ قونىستانعان»(41). قازاقتىڭ ورتا جۇزىندەگى كەرەي، ۋاق، ت.ب. رۋ-تايپالار تارباعاتاي تاۋلارىن، ماڭراق، جايساڭ وڭىرلەرىنە بارىپ ىرگە جايىپ، ەرتىس وزەنىن ورلەي التاي تاۋلى رايوندارىنا بارىپ قونىستانادى. ال ورتا جۇزدەگى نايماننان تاراعان قاراكەرەي، ءدورتۋىل، ماتاي، ت.ب. تايپالارعا قاراستى ۇلكەندى-كىشىلى رۋلار مەن ساما تورە تۇقىمدارى الاكولدەن ەمىل وزەنىن ورلەپ توقتا-بارلىق، مايلى-جايىر تاۋلى ايماقتارىنا دەيىن قونىستانىپ، بۇراتالا ءوڭىرى مەن ەرەنتاۋدىڭ سالالارىنا دەيىن بارىپ جەتەدى. ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋان رۋ-تايپالارى ىلە وزەنىنىڭ الابىن ورلەي قونىستانادى.

1762 جىلى 10-ايدا (قازاندا) ىلەدە «ىلە قاتارلى جەرلەردى ءبىر-تۇتاس باسقاراتىن گەنارال مەكەمەسى» قۇرىلىپ، تارباعاتاي، ىلە ءوڭىرى تۇتاس سوعان قارايدى. ول جەردە جاساعان قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى ۇكىمەتكە تاپسىرۋعا ءتيىستى الىم-سالىعىن تاپسىرىپ، ءوزىن-ءوزى ەلباسىلار ارقىلى باسقارۋ جولىمەن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنە تاۋەلدى بولعان.

ۇيعۇر تاريحشىسى ەمينجان باھاۋىدىنوۆ ءوزىنىڭ «ىلە تايحى» دەگەن كىتابىندا: 1761 جىلدارى ىلەنىڭ تاۋساعالارىندا قىزاي اتتى قازاقتار كوشىپ-قونىپ ءجۇر ەدى»، دەپ جازادى.

1864-1865 جىلدارى ىلەدە چيڭ ۇكىمەتىنىڭ فەودالدىق ۇستەمدىگىنە قارسى قوزعالعان ديقاندار كوتەرىلىسى جەڭىسكە جەتىپ، «ىلە سۇلتاندىعى» قۇرىلدى. وسى كەزدە ىلە وڭىرىندەگى قازاقتار ىلە سۇلتاندىعىنا قاراستى بولعان كورىنەدى. رەسەيلىك فەسەنيكونىڭ «شىنجاڭ تاريحىنداعى دەرەككە قاراعاندا، ىلە سۇلتانىنا قالادا تۇراتىن 205 قازاق، اۋىلدا تۇراتىن 33 مىڭ 623 قازاق، جيىنى 33 مىڭ 628 قازاق قاراستى بولعان ەكەن.

ال، 1871 جىلى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ىلەنى جاۋلاپ العاننان كەيىن، ىلەدەگى ءار ۇلت حالىقتارىنىڭ جان سانى جونىندە تەكسەرۋ جۇرگىزگەن. 1871-1877 جىلدارداعى مالىمەت بويىنشا، ىلە دە 8 مىڭ 833 ءتۇتىن، 96 مىڭ 24 قازاق بار ەكەن. ياعني ولار ىلە وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعىنا قونىستانعان 2162 ءتۇتىن، 9010 ادامى بار سۋاندار، 1610 ءتۇتىنى، 6458 ادامى بار قىزايلار، 1409 ءتۇتىنى، 5658 ادامى بار بايجىگىتتەر; ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىن قونىستانعان 1089 ءتۇتىنى، 5009 ادامى بار ايت-بوزىمدار، 925 ءتۇتىنى، 4743 ادامى بار قوڭىربورىكتەر، 1638 ءتۇتىنى، 5136 ادامى بار سەگىز سارىلار(42).

بۇل دەرەككە قاراعاندا، بۇل كەزدە قازاقتاردىڭ جان سانى ىلە سۇلتاندىعى كەزىندەگىدەن سالىستىرمالى تۇردە ازايعان. بۇعان سول كەزدەگى ديقاندار كوتەرىلىسىنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپقىنشىلىعى جانە وعان قارسى سوعىستىڭ جانە جاراتىلىستىق اپاتتىڭ ىقپالى سەبەپ بولعان بولۋ كەرەك. ويتكەنى «1864 جىلدارداعى ديقاندار كوتەرىلىسى كەزىندە سارجاعا قازاقتارىنىڭ قىزاي ەلى دە بۇل توڭكەرىسكە قاتىناسقان» ەكەن(43).

1864 جىلى ىلە ديقاندارى بايانداي قالاشىعىنا شابۋىل جاساعاندا، كونە كۇرەدەگى گەنارال مەكەمەسىنىڭ 17 مىڭ ءمانزۋ اسكەرى تويتارىسقا اتتانعاندا، وعان قوسىلا 300 اتتى سارباز دا سوعىسقا قاتىناستى(44).

پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدارى ىلەنى جاۋلاپ الاردىڭ الدىندا جانە جاۋلاپ العاننان كەيىن، ىلە وڭىرىندە وتىرعان قازاق اۋىلىنا الدە نەشە رەت شابۋىلداپ، بۇلاڭشىلىقپەن اينالىسىپ، قىزاي ەلىنىڭ 20 مىڭ باستان استام مالىن بۇلاپ كەتەدى. بۇل جونىندە وتارشىل اتامان تەرەنتسيەۆ: «تارانشىلار سۇلتانى قىزايلارعا شابۋىل جاساعانىمىزدا نارازىلىق ءبىلدىردى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتاردان ءبىز تارتىپ العان مالدارىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى»(45) دەپ مويىندايدى. دەمەك، سوعىس بولادى ەكەن، قىرىلۋدا بولادى. ال 1871-1881 جىلدارداعى رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسى بارىسىندا دا قانشالاعان قازاقتىڭ سوعىستا قىرىلعانى تاريحتان بەلگىلى.

چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى 1882 جىلى ىلەنى ون جىل وتارلاپ جاتقان رەسەي وتارشىلدارىنىڭ قولىنان قايتارىپ الدى. ەكى ەل ورتاسىندا شەكارا كەلىسىمى جاسالىپ، حالىقتىڭ قايسى مەملەكەتكە قاراۋى ءوز ەركىندە دەگەن ۇيعارىمعا ساي، ءتورت اتا قىزاي ەلى جانە ولار مەن ۇزاق زامانادان بەرى تاعدىرلاس بولىپ كەلە جاتقان ءدورتۋىل، مۇرىن، تورە-تولەنگىتتەر، ۇلى ءجۇز البان، سۋان، ت.ب. رۋ-تايپالار ءوز ەركىمەن قىتاي جاق شەكاراداعى اتا مەكەنىندە قالدى. ىلە گەنارالى ورتالىق ۇكىمەتكە مالىمدەۋ ارقىلى ولاردى ءبىر تايجىلىك(12) اقالاقشىلىق، 12 مامپاڭدىق (مامپاڭ-اقالاقشىنىڭ ورىنباسارى، كومەكشىسى), سانى تۇراقسىز زاڭگىلىك مانساپ بەرىپ، ىلەنىڭ جەر-جەرىنە اتالار، رۋلار بويىنشا ورنالاستىردى(46). سودان باستاپ ىلەدەگى قازاق ۇلتى ولاي-بۇلاي قونىس اۋدارماي، مالى مەن باسى تەڭ ءوسىپ، 100 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە (1883-1985) جان سانى 365 مىڭ 437 ادامعا جەتىپ، ەلىمىزدىڭ باتىس شەكاراسىن اشۋعا، قۇرۋعا جانە قورعاۋعا ەرەكشە ات سالىسىپ، وراسان زور ۇلەستەر قوستى(47).

ۇيعۇر ۇلتى

«ىلەنىڭ وسىزامانعى ۇيعۇر ۇلتى نەگىزىنەن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى جۇڭعارلاردى تىنىشتاندىرعاننان كەيىن چيانلۇڭنىڭ 25 جىلى (1760) وڭتۇستىك شىنجاڭداعى اقسۋ، حوتان، قۇمىل، تۇرپان سىقىلدى جەرلەردەن جالعاستى كوشىپ كەلگەندەر. بۇرىن ولار «تارانشى دەپ اتالعان»(48).

«چيڭ پاتشالىعى جۇڭعارلارمەن سوعىسقان مەزگىلدە جانە قارجى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن حان ۋدي پاتشادان (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 140 جىلدان جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 87 جىلعا دەيىن بيلىك جۇرگىزگەن) بەرگى تاريحي داۋىرلەردەگى ۇكىمەتتەردىڭ ءتاسىلى بويىنشا، شىنجاڭدا تىڭ يگەرۋدى جولعا قويدى»(49).

ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «تۇڭعىش رەت ىلەگە اقسۋ، ءۇشتۇرپان، سايرام، باي، كۇشار، شايار سىقىلدى جەرلەردەگى ۇيعۇرلاردان 300 ءتۇتىن، قاراشارى، كورلا سىقىلدى جەرلەردەگى ۇيعۇرلاردان 200 ءتۇتىن، جالپى 500 ءتۇتىن كوشىرىلدى(50). ودان كەيىن «چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ياركەن، حوتان، قۇمىل، تۇرپان قاتارلى جەرلەردەن كوپتەگەن ۇيعۇر ديقاندارىن جوتكەپ اكەلىپ، 100 ءتۇتىندى ءبىر اۋىل ەتىپ بەلگىلەپ، ىلە وزەنىنىڭ سولتۇستىك القابىنداعى رايوندارعا ورنالاستىرىپ، تىڭ جەر اشۋعا بۇيىردى. 1768 جىلعا كەلگەندە، ىلە وڭىرىندە تىڭ جەر اشاتىن ۇيعۇر ديقاندارى 6 مىڭ 383 تۇتىنگە جەتكەن(51). «ولاردان 600 ءتۇتىن قاينۇققا، 500 ءتۇتىن قاسقا، 1100 ءتۇتىن بوربوسىنعا، 900 ءتۇتىن جىرعالاڭعا، 400 ءتۇتىن تاسوستەڭگە، 600 ءتۇتىن اروستەڭگە، 600 ءتۇتىن بايتوعايعا، 800 ءتۇتىن قوناقايعا، 500 ءتۇتىن داردامتۇعا جۇزدىكتەر بويىنشا ورنالاستىرىلادى»(52).

شىنجاڭنىڭ باسقا جەرلەرىندەگى سياقتى ىلەدەگى ءار ۇلت حالىقىنىڭ چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ فەودالدىق ەزگىسىنە قارسى 1864-1865 جىلدارى جۇرگىزگەن كۇرەسى 1866 جىلى ناۋرىز ايىندا جەڭىسكە قول جەتكىزىپ، ۇيعۇر حالقى نەگىز ەتىلگەن «ىلە سۇلتاندىعى» اتتى جەرگىلىكتى اكىميات قۇرىلادى(53).

1871 جىلى 22 ماۋسىمدا، پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى تۇتاس ىلە ءوڭىرىن جاۋلاپ الىپ، 1881 جىلعا دەيىن ون جىلدىق وتارلىق ۇستەمدىك جۇرگىزدى. وتارشىلدار جاۋلاپ العان 1871 جىلدان 1877 جىلعا دەيىن، ىلەدەگى ۇلتتار جانە ولاردىڭ جان سانى، شارۋاشىلىق جاعدايى، ءدىني سەنىمى، عۇرىپ-ادەتى، جالپى حالىقتىڭ اۋانى جونىندە تەكسەرۋ جۇرگىزەدى. سول كەزدە الىنعان ساندى مالىمەتكە قاراعاندا، ىلە سۇلتاندىعىنا جيىنى 30 مىڭ 116 ءتۇتىن، 132 مىڭ 559 جان قاراعان ەكەن. مۇنىڭ ىشىندە ۇيعۇرلاردىڭ ءتۇتىن سانى 15 مىڭ 378 گە، جان سانى 60 مىڭ 151 ادامعا جەتكەن، بىراق پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارى 1882 جىلعى قىتاي-رەسەي ۇكىمەتتەرىنىڭ شەكارا جونىندە كەلىسىمىنە ساي ىلەنى قىتايعا قايتارىپ بەرگەندە، 1883 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءارتۇرلى ايلا-ءتاسىلدى قولدانىپ، ۇيعۇرلاردان شامامەن 9 مىڭ 548 ءتۇتىن، 45 مىڭ 373 ادامدى، دۇنگەندەر ءتۇتىن ،4682 ادامدى كوشىرىپ، قازاقتاردان 5 مىڭ ءتۇتىن، 20 مىڭ ادامدى كوشىرىپ رەسەي شەكاراسىنا وتكىزىپ كەتەدى. كوشىرىلگەن ۇيعۇرلاردى ۆەرني (قازىرگى الماتى) وبلىسىنا قاراستى 6 بولىسقا ءبولىپ ورنالاستىرادى. مۇنىڭ ءمان-ءجايىن جوعارىدا ايتقان ەدىك. كەزەگىندە قايتالاي ايتا كەتكەنىمىز ءجون سياقتى ياعني مىناداي:

جاركەنت بولىسىنا 2479 ءتۇتىن (5227 ەر، 1362 ايەل), جيىنى 9489 ادام;

اقسۋ بولىسىنا 1234 ءتۇتىن (3227 ەر، 2707 ايەل), جيىنى 5933 ادام;

كەتپەن بولىسىنا 670 ءتۇتىن (2137 ەر، 1659 ايەل), جيىنى 3787 ادام;

مالىبايعا 1442 ءتۇتىن (3931 ەر، 3331 ايەل), جيىنى 7262 ادام;

قورامعا 2285 ءتۇتىن (7154 ەر، 6150 ايەل), جيىنى 5598 ادام. وسىنىڭ سالدارىنان ىلەدە شامامەن 5626 ءتۇتىن، 14 مىڭ 824 ۇيعۇر قالادى.

ىلە ۇيعۇر حالقى تاريحتىڭ تالاي تاسقايراعىنان ءوتىپ، ىلە ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق دامۋى مەن كوركەيۋىنە زور ۇلەس قوستى، وزدەرىنىڭ مالى مەن باسى ءوسىپ، ءجۇز جىلدان استامىراق ۋاقىت ىشىندە (1883-1985) جان سانى كوبەيىپ 146 مىڭ 276 ادامعا جەتتى(54). ىلەدەگى ۇيعۇر ۇلتى نەگىزىنەن قۇلجا اۋدانى مەن قۇلجا قالاسىنا شوعىرلانعان، وزگە اۋداندارعا بىتىراي قونىستانعان.

موڭعول ۇلتى

ىلە تاريحىنداعى موڭعول ۇلتى ەكى تاريحي داۋىردە ەكى بولىك بولىپ، موڭعول ساحاراسىنان ىلەگە كەلىپ قونىستانعان.

ولاردىڭ العاشقى ءبىر بولىگى شىڭعىس حان باتىسقا جورىق جاساعاندا ىلە وڭىرىنە كەلىپ ورنالاسقان موڭعولدار، بۇلار موڭعول ىشىندە شاعاتاي جۇيەسىنە جاتادى. ءدىني سەنىم جاعىنان لاما دىنىنەن شىعىپ، يسلام دىنىنە كىرىپ تۇركيلەسىپ، تۇركي تىلدەس حالىقتارمەن ارالاسىپ، توعىسىپ، بارا-بارا سولارعا ءسىڭىسىپ كەتكەندەر. ەكىنشى ءبىر بولىگى، گوبي ىشولىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ۋالالاردىڭ ياعني ويراتتاردىڭ ۇرپاقتارى. ولاردىڭ اتا-بابالارى مين پاتشالىعىنىڭ (1368-1644) سوڭعى كەزىندە ءتاڭىر تاۋىنىڭ سولتۇستىگىنە كەلىپ قونىستانعان جۇڭعار، حوشۇت، دوربىت، تورعاۋىت قاتارلى ءتورت تايپادان قۇرالعان موڭعولدار ەدى.

ىلەدەگى قازىرگى موڭعولدار نەگىزىنەن چيڭ پاتشالىعى (1644-1911) كەزىندە اسكەري قاجەتتىلىك ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان موڭعول باتالونىنداعى موڭعولداردىڭ ۇرىم-بۇتاعى.

1760 جىلى بۇرىن ىلەگە قونىستانعان ويراتتار وڭ قانات نەمەسە تومەنگى 5 حوشۇن ەتىپ ۇيىمداستىرىلدى دا، وعان 14 سۇمىن قارادى. ولار قاس، كۇنەس، تەكەس، موڭعۇلكۇرە وڭىرلەرىنە ورنالاستىرىلدى دا، نەگىزىنەن قورعانىس جۇمىستارىنا مىندەتتى بولىپ، قوسىمشا مال باعۋمەن اينالىستى. 1891 جىلى چيڭ ۇكىمەتى تومەنگى 5 حوشۇندى 10 سۇمىنعا وزگەرتىپ قۇرىپ، كۇنەس، قاس وزەندەرىنىڭ باس الابىن قورعاۋعا ورنالاستىردى. قازىرگى نىلقى سەكىلدى جەرلەردەگى موڭعولدار سولاردىڭ ۇرپاعى.

1765 جىلى چيڭ ۇكىمەتى سول كەزدەگى رەحىدان تاشتابا دەگەن ادامنىڭ قاراستىلىعىنداعى 500 ءتۇتىندى ىلەگە كوشىرىپ اكەلىپ، سول قانات ياعني جوعارى حوشۇن ەتىپ ۇيىمداستىرىپ، قازىرگى موڭعۇلكۇرە مەن بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قاراستىلىعىنداعى نارىن وزەنى شەبىن قورعاۋعا ورنالاستىردى. تۇڭجى پاتشا بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە 1862-1874 ج.) پاتشالىق رەسەي بۇل وڭىرگە الدە نەشە رەت شابۋىل جاساپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، توز-توزىن شىعاردى. چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى 1891 جىلى ول جەردەگى موڭعولداردى قايتادان جوعارعى 3 حۇشۇن، 6 سۇمىن ەتىپ ۇيىمداستىردى. موڭعۇلكۇرەدەگى قازىرگى موڭعولدار وسىلاردىڭ ۇرپاعى.

چيڭ ۇكىمەتى چيانلۇڭنىڭ 36 جىلى (1771) ۆولگا وزەنىنىڭ الابىنان وتان قۇشاعىنا ورالعان تورعاۋتتاردىڭ 200 ءتۇتىن شابىنۇر رۋىن تومەنگى حوشۇننىڭ جەرىنە ورنالاستىرعان بولاتىن. 1772 جىلى ولاردىڭ ءتۇتىن سانى كوبەيىپ 867 تۇتىنگە جەتكەندىكتەن، ولاردى 4 حوشۇن شابىنۇر باتالونى ەتىپ ۇيىمداستىرىپ، تومەنگى 5 حۇشۇننىڭ باسقارۋىنا قاراتتى. گۋاڭشۇي پاتشانىڭ زامانىندا (1875-1908 ج.), ولاردى تاعى جوعارعى 3 حوشۇننىڭ باسقارۋىنا قاراتتى. كەيىن ولار 4 سۇمىن دەپ اتالىپ، قازىرگى تەكەس،

توعىزتاراۋ سەكىلدى جەرلەرگە قونىستانادى.

ىلە موڭعولدارى تاريحتا تولاسسىز جۇرگىزىلگەن سوعىس اۋىرتپالىقتارىن ارقالاپ، وبا اۋىرۋىنىڭ تاقسىرەتىن ابدەن تارتىپ، ازىپ-توزعاندىقتان جان سانىنىڭ تابيعي كوبەيۋى وتە باياۋ بولدى. جازبا دەرەكتەردە جازىلۋىنشا، چيانلۇڭ پاتشانىڭ زامانىندا (1736-1795 ج.) ىلە موڭعولدارىنىڭ جان سانى 24 مىڭ ادام بولسا، مىنگونىڭ 33 جىلى (1944 ج.) سول باياعى 24 مىڭ ادامدىق قالپىن، 1985 جىلى دا سول 24 مىڭ ادامدىق قالپىن ساقتاعان.

ىلە موڭعولدارى نىلقى، تەكەس، موڭعۇلكۇرە قاتارلى اۋداندارعا بىتىراي قونىستانعان. نىلقى اۋدانىندا كوكقورتقىر موڭعۇل ۇلتتىق اۋىلى، موڭعۇلكۇرە اۋدانىندا شاعانسۋ، حوسۇڭتۇحارسۇن موڭعۇل ۇلتتىق اۋىلدارى، تەكەس اۋدانىندا قۇجىرتى موڭعۇل ۇلتتىق اۋىلى بار.

دۇنگەن (حۇيزۋ) ۇلتى

ەلىمىزدەگى دۇڭگەن ۇلتىنىڭ ارعى اتا-بابالارى –  ەلىمىزدىڭ تاڭ (618-907 ج.), سۇڭ (960-1127 ج.) پاتشالىقتارى كەزىندە، ەلىمىزدىڭ شىعىس – وڭتۇستىك تەڭىز جاعالاۋلارىنا كەلىپ ساۋدا-ساتىقپەن شۇعىلدانعان ارابتىق، پەرسيالىق مۇسۇلماندارمەن موڭعول يۋان پاتشالىعى (1271-1368) كەزىندە ورتا ازيا جانە باتىس ازيادان شىعىسقا كوشىرىلگەن مۇسۇلماندار. بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اسكەرلەرمەن ءارتۇرلى ونەر يەلەرى. ولار سوعىستان كەيىن جەر-جەرگە ەگىن ەگۋگە، شەكارا قورعاۋعا جىبەرىلىپ، بارا-بارا ديقان بولىپ كەتكەن. تەڭىز جاعالاۋلارىنا كەلگەن ساۋداگەرلەر مەن شىعىسقا كوشىرىلگەن اسكەرلەر، ءتۇرلى ونەر يەلەرى وزدەرى سەنگەن ءدىنى جانە ونىڭ مادەنيەتى ارقىلى ءوزارا ارالاسىپ، باسقالارمەن تابىسىپ، ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنىپ، وندىرىستىك ەڭبەكپەن قاتار شۇعىلدانىپ، بارا-بارا ءبىرى-بىرىنە ءسىڭىسىپ كەتەدى. ءوز تىلدەرىن، جازۋىن جويىپ، حانزۋ ءتىلى مەن جازۋىن قابىلداپ، بىرتەلەپ ءبىر تۇلعالى حۇيزۋ ۇلتى بولىپ قالىپتاسقان(55).

ال، ىلە دۇڭگەندەرى، نەگىزىنەن چيڭ پاتشالىعى چيانلۇڭ پاتشا كەزىندە سانشي، گانسۋ، نيڭشيا، چيڭحاي سەكىلدى جەرلەردەن كوشىپ كەلگەن. بۇلاردان سىرت، تاعى گومينداڭ ۇكىمەتى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە باتىس-تەرىستىكتەن، شىنجاڭنىڭ باسقا جەرلەرىنەن، ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان كوشىپ كەلگەن دۇڭگەندەردە بار.

ىلەدەگى دۇڭگەندەردىڭ جان سانى 16 مىڭ 900 ادام (1985 جىلعى ساناق). ىلە دۇڭگەندەرى ىلەدەگى بارلىق اۋداندارعا بىتىراي، قالا-قالاشىقتارعا شوعىرلانا قونىستانعان.

قازىر قۇلجا اۋدانىندا ءۇشون دۇڭگەن ۇلتتىق اۋىلى، قورعاس اۋدانىندا سانگۇڭ دۇڭگەن ۇلتتىق اۋىلى جانە شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىندا ميلياڭچۋان دۇڭگەن ۇلتتىق اۋىلى بار.

سىبە ۇلتى

ىلە سىبەلەرى – ەلىمىز سىبە ۇلتىنىڭ ىلەگە قونىستانعان ءبىر ءبولىمى. ولاردىڭ ارعى تەگى – ەرتە زاماندا ەلىمىزدىڭ شىعىس تەرىستىگىندەگى ۇلكەن حىنگان تاۋلارىن، نۋجياڭ وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىن، سونداي-اق جورحى، ياۋىرحى وزەندەرىنىڭ القاپتارىن قيمىل ورتالىعى ەتىپ ءونىپ-وسكەن سيانپيلەر.

«1764 جىلى (چيانلۇڭنىڭ 29 جىلى) چيڭ پاتشالىعى شىعىس-تەرىستىكتەگى چىڭجىڭنان (قازىرگى چىنياڭ) سىبەلەردىڭ ساردارلارى مەن ساربازدارىنان 1016 ادامدى (بالا-شاعالارىن قوسقاندا جيىنى 3164 ادام، تاعى ءبىر دەرەكتە 4030 ادام دەلىنگەن) ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاپشال تاۋى (بۇرىنعى جانە قازىرگى ءۇيسىن تاۋى) باۋرايىنا قورعانىس مىندەتىن وتەۋگە ءارى تىڭ جەر اشىپ، ەگىنشىلىك وندىرىسىمەن شۇعىلدانۋعا اكەلدى»(56).

1766 جىلى كوكتەمدە، ىلە گەنارالى مين رۇي سىبەلەردىڭ جالپى جان سانى سەگىز جالاۋلى قوسىن قۇرۋعا تولمايتىندىقتان، ولاردى سەگىز جالاۋلى قوسىننىڭ باستاۋىش بىرلىگى بويىنشا 8 نيرۋعا (سۇمىنعا) ءبولىپ، اسكەري، اكىمشىلىك، ءوندىرىس جاقتان ءبىر تۇلعالانعان سىبە باتالونى ەتىپ قۇرادى، ءارى ولاردى باتىستان شىعىسقا قاراي ىلە وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا ورنالاستىرادى.

جياچيڭ پاتشا زامانىندا (1769-1920 جىلدارى) قورعاس قاتارلى جەرلەردە قورعانىس مىندەتىن وتەپ جاتقان سولون باتالونىنداعىلاردىڭ ادام سانى وبا اۋىرۋى سالدارىنان ازايىپ كەتكەندىكتەن، داۋگۋاڭ پاتشا ۋاعىندا (1821-1850 جىلدارى) 500 دە 600 سىبە ساربازىن جوتكەپ، ولاردىڭ ورنىن تولىقتادى. قازىرگى قورعاس اۋدانىنداعى سىبەلەر وسىلاردىڭ ۇرپاعى. بۇلاردىڭ ءبىر ءبولىمى پاتشالىق رەسەي ىلەنى جاۋلاپ العان كەزدە تارباعاتايعا قونىس اۋدارىپ كەتتى. 1952 جىلى وسى قورعاستا مەملەكەت بويىنشا تۇڭعىش ۇلتتىق اۋىل بولىپ – يشىعاشان سىبە ۇلتتىق اۋىلى قۇرىلدى. گۋاڭشۇي پاتشا كەزىندە (1875-1908 ج.) حانزۋ باتالوننىڭ اسكەري قۋاتى السىرەگەندىكتەن، سىبە باتالونىنان اسكەر شىعارىپ ونى تولىقتاپ، جاڭا مانزۋ باتالونى ەتىپ قۇردى. ولاردى 1895 جىلى قازىرگى توعىزتاراۋ اۋدانىنا جوتكەپ، كەزەكپەن تىڭ يگەرۋگە ورنالاستىردى. قازىرگى توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى سىبەلەر مىنە وسى كەزدە بارىپ قونىستانعاندار. مينگو ۇكىمەتى قۇرىلعاندا جاڭا مانزۋ باتالونى ىدىرادى دا، ولاردىڭ ءبىراز ءبولىمى نىلقىنىڭ قاراسۋ دەگەن جەرىنە بارىپ ەگىن ەگىپ، ءوز جاندارىن ءوزى باقتى.

ءاسىلى سىبەلەردىڭ ساردارلارى مەن ساربازدارىن كوشىرىپ كەلگەندە، چيانلۇڭ پاتشا قورعانىس مىندەتى مەن تىڭ يگەرۋ مىندەتىن وتەگەندەرگە 60 جىلدان كەيىن اتامەكەنىنە قايتۋىنا بولادى دەگەن ەكەن. بىراق ولار ىلە جەرىنە باۋىر باسىپ قالعاندىقتان، اتامەكەندەرىنە قايتپاي جالعاستى وسى جەردى مەكەن تۇتىپ، ىلەنىڭ شەكارا قورعانىسىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە، اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوستى. قوعامنىڭ ورنىقتىلىعىنا، تۇرمىستىق شارت-جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا بايلانىستى، ولاردىڭ جان سانى تەز ءوسىپ ،1986 جىلى 26 مىڭ 160 ادامعا جەتتى.

قىرعىز ۇلتى

قىرعىزداردىڭ اتا-بابالارى العاشىندا گوبي قۇمدىعىنىڭ سولتۇستىگىن قونىستانىپ، كەزىندەگى عۇن، سيانپي، تۇرىك سەكىلدى كۇشتى ۇلىستاردىڭ قول استىنا قاراپ كەلگەن. ولار كەيىن كەلە دەربەستىك الىپ، ەڭسە كوتەرىپ، ءوز الدىنا قىرعىز حاندىعىن قۇرعان. 840 جىلى ۇيعۇر حاندىعىنا شابۋىل جاساپ، حاندىقتىڭ بىت-شىتىن شىعاردى دا، سولتۇستىك وڭىردەگى مىعىم ۇلىسقا اينالادى. ودان سوڭ سول وڭىردەگى كىداندار كۇشەيىپ، لياۋ پاتشالىعىن قۇرعان كەزدە (960-1126 جىلدارى), سونىڭ قول استىنا قارايدى. موڭعولدار قۇرعان يۋان پاتشالىعى كەزىندە (1271-1368 ج.) ولار (قىرعىزدار) نەگىزىنەن ەنەساي وزەنىنىڭ جوعارى اعارىنا قونىستانىپ، موڭعولدارعا باعىنىشتى بولىپ تۇرادى. 1703 جىلى جۇڭعارلار ەنەساي وزەنى بويىنداعى قىرعىزداردى ىستىقكول ءوڭىرى مەن ءتاڭىر تاۋ باۋرايىنا كوشىرەدى(57). ايتۋلارعا قاراعاندا، چيڭ پاتشالىعى كەزىندە قىرعىزدار جۇڭعارلار جاعىنان بۇيراتتار (اسقارتاۋ تۇرعىندارى ماعىناسىندا) دەپ اتالادى.

قىرعىزدار ءتاڭىر تاۋىن شەكارا ەتىپ، سولتۇستىكتەگىلەرى شىعىس بۇيراتتار، وڭتۇستىكتەگىلەرى باتىس بۇيراتتار دەپ اتالادى. 1757-1758 جىلدارى شىعىس بۇيراتتاردىڭ ساياق، سارباعىش تايپالارىنىڭ ماناپتارى مەن باتىس بۇيراتتاردىڭ ەتەگەنە قاتارلى 15 رۋ-تايپالارىنىڭ ماناپتارى 200 مىڭ ادامدى باستاپ چيڭ پاتشالىعىنا ەل بولىپ، ىلەنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى ىستىقكولدىڭ اينالاسى مەن باسقا جەرلەرگە ورنالاستىرىلادى(58).

ىلە قىرعىزدارى پاتشالىق رەسەي وتارشىلدارى ىلەنىڭ باتىس وڭتۇستىگىندەگى قازاقتاردىڭ، بۇيراتتاردىڭ ۇلان-بايتاق تەريتورياسىن جاۋلاپ العان سوڭ، 1883 جىلدىڭ الدى-ارتىندا ىلەگە قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر. العاشىندا ولاردى ءوز ىشىنەن زاڭگىلەر تاعايىنداۋ ارقىلى، ىلە گەنارالىنىڭ ءوزى تىكەلەي باسقارعان.

ىلەدەگى قىرعىزدار نەگىزىنەن تەكەس اۋدانىنداعى كوكتەرەك ءوڭىرى مەن موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى وڭىرىنە قونىستانعان. 1953 جىلى تەكەس اۋدانىندا كوكتەرەك قىرعىز ۇلتتىق اۋىلى، 1954 جىلى موڭعۇلكۇرە اۋدانىندا العاشىندا شاتى رايون دارەجەلى قىرعىز اۆتونوميالى ورنى قۇرىلىپ، كەيىن ۇلتتىق اۋىلعا وزگەرتىلدى. ىلەدەگى قىرعىزداردىڭ جالپى سانى 11 مىڭ 278 ادام (1985 جىل).

ورىس ۇلتى

ىلە ورىستارىنىڭ ىلەگە كەلىپ ورنالاسۋى ناقتى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى بولعان. ءبىرى – ولار ىلەگە ەڭ العاش پاتشالىق رەسەي 1871 جىلى ىلەنى جاۋلاپ الىپ، 10 جىل ۇستەمدىك ەتكەن كەزدەردە كەلگەن. ورىستار جاۋلاپ العان جەرىندە ەرەكشە ۇقىقتان يگىلىكتەنىپ جەر يەلەنىپ، قىستاقتارعا ۇيىسىپ ساۋدامەن، ءوندىرىستىڭ ءار سالاسىمەن شۇعىلدانىپ، بارا-بارا باۋىر باسىپ، ءونىپ-ءوسىپ تۇراقتاپ قالعان. ەندى ءبىرى – رەسەيدەگى ‹‹قازان توڭكەرىسى›› كەزىندە قىزىل ارميادان جەڭىلگەن اقتار ارمياسى، ورىس بوسقىندارى. مىسالى، كازاك ورىس اتامانى دۋتوۆ باستاعان نەشە جۇزدەگەن اقتار ارمياسى ىلەگە قاشىپ ءوتىپ، قازىرگى ءسۇيدىڭ قالاشىعىنا ورنالاسادى. 1921 جىلى ول ولگەن سوڭ، ونىڭ قاراۋىنداعىلار جەر-جەرگە بىتىراي قونىستانىپ، ءوز جانىن ءوزى باعاتىن جاي بۇقاراعا اينالادى. ودان باسقا الانكوۆ، باكىش، سيدروۆ قاتارلىلار دا اسكەرىمەن قاشىپ ءوتىپ، ىلەگە ورنالاسادى. تاعى ءبىرى، كەڭەس وداعىنداعى كولحوزداستىرۋ ناۋقانى كەزىندە قىسىمعا شىداماي، بالا-شاعاسىمەن رەسەيدەن ىلەگە قاشىپ ءوتىپ ورنالاسقاندار. ودان قالسا، 1931-1938 جىلدارى شەتەلدە تۇراتىن قىتايدىڭ ازاماتتارى مەن شىعىس تەرىستىكتە تۇراتىن اسكەرلەر بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ جەرى ارقىلى ىلەگە كەلەدى. سول ورايدا ولاردىڭ ءبىر تالابى ورىس قىزدارىمەن تۇرمىستانىپ، سەميالى بولىپ كەلەدى. ولار موڭعۇلكۇرە، تەكەس، توعىزتاراۋ، نىلقى، قورعاس سەكىلدى جەرلەر مەن قۇلجا قالاسىنا ورنالاسادى. اۋىل-قىستاققا بارعاندارى وزارا باس قوسىپ، شاعىن قىستاق بولىپ وتىراقتاسادى. ايتالىق، توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى مۇقىر، قورعاس اۋدانىنداعى داشيگۋ سياقتى ورىس «مالىلەرى»، «پوسولكەلەرى»، قالالاردا ورىس كوشەلەرى، كينوحانالارى، ورىس مەكتەپتەرى، ت.ب. لار بارلىققا كەلەدى.

1951 جىلعى ساناققا قاراعاندا، ىلەدەگى ورىستاردىڭ جان سانى 11 مىڭ ادامعا جەتكەن، بۇلاردىڭ 6 مىڭنان استامى قۇلجا قالاسىندا تۇرعان. 1950 جىلداردىڭ سوڭىنان 60-جىلداردىڭ باس شەنىن الا ءبىر ءبولىم ورىستار بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كوشىپ كەتسە، ەندى ءبىر ءبولىم ورىستار اۆستراليا مەن كاناداعا قونىس اۋدارىپ كەتەدى.

1985 جىلعى ساناق بويىنشا، ىلەدەگى ورىستاردىڭ جان سانى 447 ادام.

مانزۋ (مانجۋر) ۇلتى

ىلە مانزۋلارى – چيانلۇۇڭ پاتشا زامانىندا اسكەري مىندەت وتەۋ ءۇشىن ىلەگە كەلگەن ساردار-ساربازدار جانە ولاردىڭ بالا-شاعالارى.

1755 جىلى ىلەدەگى جۇڭعار بۇلىكشىلەرىنىڭ بۇلىگى تىنىشتاندىرىلعاننان كەيىن، وعان قاتىناسقان ساردارلار مەن ساربازدار العاشىندا ءۇش جىلدا ءبىر رەت اۋىسىپ تۇراتىن بولىپ، ىلەنى قورعاۋ مىندەتىنە ورنالاستىرىلادى. 1772 جىلدىڭ الدى-ارتىندا ولاردىڭ قورعانىس مىندەتىن سەميالى بولا تۇرىپ وتەۋىنە جول قويىلادى. ول كەزدە ولاردىڭ جان سانى 10 مىڭنان استام ادام بولىپ، نەگىزىنەن حۇيۋان (كۇرە) مەن حۇينيڭ قالالارىندا تۇرىپ مىندەت وتەيدى.

چيڭ پاتشالىعى كەزىندە ىلەدەگى مانزۋلار سەگىز جالاۋلى اسكەري ءتۇزىم بويىنشا ۇيىمداستىرىلىپ، اسكەري مىندەت وتەپ، ەرەكشە تيىمدىلىكتەردەن يگىلىكتەندى. جيا چيڭ پاتشا كەزىنەن (1796-1820 ج.) باستاپ حوشۇندارعا ۇيىمداستىرىلىپ، تىڭ يگەرۋگە قاتىناستىرىلدى. 1871 جىلى ىلەدەگى ديقاندار كوتەرىلىسى كەزىندە مانزۋلار تۇرعان قالالار كوتەرىلىسشىلەر جاعىنان الىنعان كەزدە، ادامنان كوپ شىعىن بولدى. بىرقانشالاعان ادامدار جان-جاققا قاشىپ كەتتى. 1881 جىلى ىلەنىڭ جەر-جەرىندەگى مانزۋلاردى ءبىر جەرگە جيناعاندا، جينالعانداردىڭ سانى ارەڭ 2 مىڭنان استام ادامعا جەتكەن. 1890 جىلى ولاردى قايتادان 8 حوشۇنعا ۇيىمداستىرىپ، كونە مانزۋ باتالونى دەپ اتاپ، كۇرەنى قورعاۋعا ورنالاستىرىلادى. مىنە، وسىلار ىلەدەگى قازىرگى مانزۋلاردىڭ العاشقى اعا بۋىندارى ەسەپتەلەدى. 1905 جىلى كونە مانزۋ باتالونىن توعىزتاراۋدا تىڭ يگەرۋگە ورنالاستىرادى. كەيىنگى كەزدە ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى سول جەردە تۇراقتاپ قالادى دا، توعىزتاراۋدىڭ قازىرگى مانزۋلارىن قالىپتاستىردى. ەندى ءبىر بولىمدەرى قازىرگى كۇنەس اۋدانىنا بارىپ قونىستانادى. كۇرەدەگى كونە كۇرە، مانزۋ باتالونى مينگونىڭ العاشقى جىلدارى تاراتىلدى. ولاردىڭ كوپ ءبولىمى قۇلجا قالاسىنىڭ سولتۇستىگىنە شوعىرلانا قونىستانىپ، باسقا ۇلتتارمەن ارالاسىپ جاسايدى. كوبى حانزۋلارمەن قۇدا-اندالى بولىپ، بارا-بارا ءسىڭىسىپ كەتتى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ءوزىنىڭ قايسى ۇلت ەكەندىگىن ەندى-ەندى ايتاتىن بولدى.

1985 جىلعى ساناق بويىنشا، ىلەدەگى مانزۋلاردىڭ جان سانى 1889 ادام بولىپ، ولار نەگىزىنەن قۇلجا قالاسى مەن قۇلجا، توعىزتاراۋ، قورعاس، كۇنەس اۋداندارىنا جانە باسقا دا ءىشىنارا جەرلەرگە بىتىراي قونىستانعان.

حانزۋ (قىتاي) ۇلتى

جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەنىمىزدە، حانزۋلاردىڭ ىلەگە العاش كەلىپ قونىستانۋى ەرتەدەگى حان پاتشالىعى داۋىرىنەن (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 206 جىلدان جىل ساناۋىمىزدىڭ 220 جىلىنا دەيىن بيلىك جۇرگىزگەن) باستالادى. جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 108 جىلى حان ۋدي پاتشا جياڭدۋ دەگەن جەردىڭ تورەسى ليۋ جياننىڭ قىزى شيجۇندى حان ورداسىنىڭ حانىشاسى دەگەن مارتەبەمەن ىلەدەگى ءۇيسىن ەلىنىڭ ەلساۋ كۇنبيىنە ۇزاتقاندا «مال-مۇلىك باسقارۋشىلار، كۇتۋشى وردا مانساپتىلارى، قورعاۋشى نوكەرلەر بولىپ، ءبىر نەشە ءجۇز ادام قوسا جىبەرىلەدى»(59). شيجۇن حانىشا قايتىس بولعاننان كەيىن، ەكى ەلدىڭ قۇداندالىق قاتىناسىن ۇزگىسى كەلمەگەن حان ۋدي پاتشا جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 102-101 جىلدارى ءوز ۇرقىنان چۋ تورەسىنىڭ نەمەرە قىزى جيەيۋ حانىشانى ءۇيسىننىڭ ءجۇنشي بيىنە حانىمدىققا ۇزاتىپ بەرگەندە، حانىشا مەن ىلەسىپ كەلگەن حانزۋلاردا از بولماعان. وسىدان كەيىن، «ۇلى جىبەك جولىمەن» ساۋدا جاساي كەلگەن، جاراتىلىستىق اپاتتار مەن سوعىس زاردابىنان جان ساۋعالاي كەلگەن، اسكەري جورىقتارعا قاتىناسىپ، جولشىباي قالىپ قالعان، قىلمىستىق جازاعا تارتىلىپ جەر اۋدارىلعان، تىڭ يگەرۋگە جوتكەلگەن حانزۋلار ءار ءداۋىر، ءار مەزگىلدە ىلە وڭىرىنە قونىستانعان. مىسالى، ءحىىى عاسىردا شىڭعىس حاننىڭ ورتا ازياعا جاساعان اسكەري جورىعىنا ىلەسىپ ىلەگە كەلگەن چۋەچۋجي المالى قالاسىنان باسقا ۇلتتارمەن ارالاس جاساعان جاي حانزۋ بۇقارالارىن، بۇتحانادان حانزۋ موناحتارىن، تالقى اسۋىندا كۇزەتتە تۇرعان حانزۋ ساربازدارىن كورگەندىگىن ساپار ەستەلىگىندە جازىپ قالدىرعان. چيڭ پاتشالىعى چيانلۇڭ پاتشانىڭ تۇسىندا، ىلە بۇكىل شىنجاڭنىڭ اسكەري-اكىمشىلىك ورتالىعىنا اينالدى. مىنە وسى كەزدە حانزۋلار اسكەرلەرگە ىلەسىپ جانە باسقا جولدارمەن ىلەگە كوپتەپ كەلدى. چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى ساندى مالىمەتكە قاراعاندا ىلەدەگى 9 قالاشىقتا تۇراتىن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ ساردار-ساربازدارىنىڭ سانى 15 مىڭ ادامعا جەتكەن. سوڭعى كەزدە حانزۋلاردان ۇيىمداستىرىلعان جاسىل جالاۋلى جاساقتاردىڭ قاتىن-بالاسىن وزىمەن بىرگە الا جۇرۋگە رۇقسات ەتكەندە، حانزۋلار جان سانىنىڭ كوبەيۋى تەزدەي تۇسەدى. 1944 جىلعى مالىمەتكە قاراعاندا، ىلەدەگى حانزۋلاردىڭ جان سانى 25 مىڭ ادامنان اسقان. ودان سوڭ، ىلەگە پارتيا، ۇكىمەت ورگاندارىنا قىزمەتكە بولىنگەن كادرلار ولاردىڭ بالا-شاعالارى، تەحنيكتەر، اسكەري قوسىننان بوساعاندار، شەكارا رايونعا كومەكتەسۋگە شاڭحاي، تيانجيننەن زيالى جاستار، جياڭسۋ، سىچۋان، حۋنان، حۋبي ولكەلەرىنەن جاي بۇقارالار كەلىپ ورنالاستى. 1986 جىلعى ساندى مالىمەت بويىنشا، ىلەدەگى حانزۋلاردىڭ جان سانى 541 مىڭ 867 مىڭ ادامعا جەتىپ، ىلەدەگى قالا-قالاشىق، اۋدان، اۋىل-قىستاقتارعا تۇگەل قونىستانعان .

وزبەك ۇلتى

ىلەدەگى وزبەك ۇلتى نەگىزىنەن ورتا ازيادان قونىس اۋدارىپ كەلىپ قونىستانعان وزبەكتەردەن قۇرالعان. چيڭ پاتشالىعى كەزىندە، ورتا ازياداعى وزبەكتەر شىنجاڭعا، وتە-موتە ىلەگە ساۋدا جاساي كەلىپ، بارا-بارا وسى وڭىرلەرگە ورنىعىپ قالادى. ول كەزدە ولار، كوبىنشە، وزبەك دەگەن ۇلت اتىمەن ەمەس، «انجاندىقتار»، «قوقاندىقتار» دەپ جەر اتىمەن اتالاتىن. ولاردان قالسا، ءبىر ءبولىم قولونەر كاسىپكەرلەر، زيالىلار، ءدىني كاسىپكەرلەر، سونداي-اق ەگىنشى، مالشىلاردا كەلىپ قونىستانعان. سوڭعى كەزدەردە جاراتىلىستىق اپاتقا ۇشىراعان، دۇنيەجۇزىلىك 2-سوعىستىڭ ازابىن ارقالاعان ءبىر ءبولىم وزبەكتەر تۋىستارىن، جەرلەستەرىن پانالاپ ىلەگە كەلىپ قونىستاندى. ارالىقتا ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى شىنجاڭنىڭ باسقا جەرلەرىنە، نەمەسە باسقا مەملەكەتتەرگە قونىس اۋداردى. 1986 جىلعى ساندى مالىمەت بويىنشا، ىلەدەگى وزبەكتەردىڭ جان سانى 3817 ادام.

داعۇر ۇلتى

داعۇرلار تەگىندە ەلىمىزدىڭ شىعىس تەرىستىگىندەگى ۇلكەن حنگان تاۋلى وڭىرىندە جاسايتىن ۇلت بولاتىن. ءحى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن بۇرىن ولار حىيلۇڭجياڭ وزەنىنىڭ ورتا جانە تومەنگى اعارىنىڭ سول جاعالاۋىن قونىستاندى. چيڭ پاتشالىعىنىڭ العاشقى كەزىندە ول وڭىردەگى ەۆەنكى، ەلۇنچۇن تايپالارىمەن ارالاسىپ قونىستانعاندىقتان، «سولون تايپاسى» دەپ اتالىپ كەتەدى. تەك جاڭا قىتاي بيلىگى قۇرىلعاننان سوڭ عانا ورتالىق ۇكىمەت سول ۇلت حالىقتارىنىڭ تىلەگىنە ساي، «داعۇر» دەگەن ۇلت اتىن قالپىنا كەلتىردى.

ىلە داعۇرلارى ەڭ العاش 1763 جىلى شىنجاڭنىڭ شەكارا قورعانىسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن حىيلۇڭجياڭنان ىلەگە جوتكەپ اكەلگەن 1000 كىسىلىك سولون باتالونىنىڭ قۇرامىندا كەلگەن، ونداعى داعۇرلار قازىرگى قورعاس وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا ورنالاستىرىلىپ، ىلە گەنارالىنىڭ ءبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، ءبىر جاعىنان، شەكارا قورعاۋعا جاۋاپتى بولدى، ەندى ءبىر جاعىنان، ەگىن، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. ول كەزدەگى سولون باتالونى وڭ، سول ەكى قاناتقا ءبولىندى. سول قاناتى 4 حوشوندى سولاندار، وڭ قاناتى 4 حوشوندى داعۇرلاردان قۇرام تاپتى.

1889 جىلى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى باتىس-تەرىستىكتىڭ شەكارا قورعانىسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن تارباعاتايدا جاڭا ءبىر قالا سالۋدى جوسپارلاپ، ىلەدەن 300 دە 400 داعۇر وتباسىن تارباعاتايعا كوشىرىپ اكەتتى. 1891 جىلى جاڭا قالا سالىنىپ بىتكەن سوڭ، سول جاڭا قالانىڭ تۇرعىنى بولىپ داعۇرلار سول ورىندا تۇرىپ قالدى.

1895 جىلى تارباعاتايدا جاڭا مانزۋ باتالونى قۇرىلعاندا، داعۇرلار سوعان ەنگىزىلدى دە، نەگىزىنەن اسكەري قاراۋىلدارعا قاراۋعا، شەكارا قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا مىندەتتى بولدى. 1909 جىلى قالاداعى داعۇرلار قالانىڭ شىعىس-تەرىستىگىنە قاراي جىلجىپ قونىستاندى. دوڭىز جىلعى توڭكەرىستەن سوڭ (1911 ج) جاڭا مانزۋ باتالونى تارقاتىلىپ، ەگىن شارۋاشىلىعىنا قاراي ويىستىرىلدى دا، جان باسىنا قاراي ەگىستىك جەر ءبولىپ بەرىلدى. سودان باستاپ ولار تام ءۇي قۇرىلىسىن سالىپ وتىراقتاسىپ، ەگىن شارۋاشىلىعى وندىرىسىمەن شۇعىلداندى، ال ىلەدە قالعان جانە كەيىنگى كەزدە باسقا جەرلەردەن كەلگەن داعۇرلاردىڭ جان سانى 1986 جىلعى ساناق بويىنشا 361 ادامعا جەتكەن.

تاتار ۇلتى

ىلە تاتارلارى نەگىزىنەن ءحىح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى جانە ودان كەيىنگى كەزدەردە رەسەيدەگى قازان، جايساڭ قاتارلى جەرلەردەن قونىس اۋدارىپ كەلگەن. ولاردىڭ كەيبىرەۋى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتىنىڭ اۋىر الىم-سالىعىنان جانە اسكەري مىندەت وتەۋ اۋىرتپالىعىنان بوي تاسالاپ كەلسە، ەندى بىرەۋلەرى ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىمەن كەلگەن. 1986 جىلعى ساناق بويىنشا، ىلەدەگى تاتارلاردىڭ جان سانى 705 ادام.

جوعارىداعى ۇلتتاردان باسقا ىلەدە تاعى 105 تاجىك بولعان.

1986-جىلعى ساندى مالىمەتكە قاراعاندا، ىلەدەگى ۇلتتاردىڭ قاتارى كوبەيىپ 34 كە جەتكەن. قازىر ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

36. سۋ بەيحاي: ‹‹باتىس ءوڭىردىڭ تاريح-جاعراپياسى››، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1988 جىل، حانزۋشا 370-بەت.

37. سۋ بەيحاي: ‹‹قازاق ۇلتىنىڭ قىتاي تاريحى جانە دۇنيە تاريحىنداعى ماڭىزدى ءرولى››، ‹‹ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتى عىلىمي جۋرنالىنىڭ›› 1992 جىلعى 2-سانى.

38. نىعىمەت مىڭجانۇلى: ‹‹قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى››، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1987 جىل، 18-بەت.

39. مۇحتار ماعاۋين: «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1999 جىل، 46-بەت.

40. «چيڭ گاۋزۇڭ وردا ەستەلىگى»، 613-توم، 12-بەت.

41.«شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، ءۇرىمجى، 1992-جىل، 340-بەت.

42. پانتوسوپ: «1871-1877 جىلدارداعى قۇلجا ءوڭىرى تۋرالى مالىمەتتەر››.

43. موللا بىلال: «عزات درمىلىك چين».

44. ەمينجان باھاۋىدنوۆ: «ىلە تاريحى»، ۇيعۇرشا ماي باسپا نۇسقاسى، 68-بەت.

45.تەرەنتيەۆ: «ورتا ازيانى بويسۇندىرۋ تاريحى»، 1906 جىل، پەتربۋرگ، 2-توم، 12-بەت.

46.جاڭ داجۇن: "شىنجاڭداعى داۋىلدى 70 جىل» (حانزۋشا), 675-بەت.

47.«ىلە ايماعىنداعى اۋدان، قالا-قالاشىقتاردىڭ جالپى احۋالى» (ىلە ايماقتىق جەرگىلىكتى شەجىرە جازۋ كوميتەتى قۇراستىرعان ىشكى ماتەريال),1986-جىل، 7-بەت.

48.«ىلە كوركى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1990-جىل، حانزۋشا 339-بەت.

49.«شىنجاڭنىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1983 جىل، 1-كىتاپ، 503-بەت .

50.جوعارعى كىتاپ، 504-بەت.

51.«شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، ماي باسپا (ۇيعۇرشا) نۇسقاسى 29,- 30-بەتتەر.

52.«شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1992-جىل، 442-بەت.

53.«قازاقستان ورتالىق ارحيۆى»، 64-پۋند، 60-بەت.

54.«ىلە ايماعىنىڭ اۋدان، قالا-قالاشىقتارىنىڭ جالپى احۋالى»، (ىلە ايماقتىق جەرگىلىكتى شەجىرە جازۋ كوميتەتى قۇراستىرعان ىشكى ماتەريال), 1986 جىل، 8-بەت.

55.ماتۇڭ: «قىتايدىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى»، لانجۋ ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسى، 1990 جىل، لانجۋ، حانزۋشا باسىلىمى، 60- 61-بەتتەر.

56.«شىنجاڭنىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭنىڭ حالىق باسپاسى ،1983 جىل، 508-بەت.

57.جوعارعى كىتاپ، 413-بەت.

58.«ىلە كوركى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1990 جىل حانزۋشا 347-بەت.

59.«حانناما. ءۇيسىن تاراۋى.

جاقىپ ءجۇنىسۇلى، قحر تاريح عىلىمىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى، پروفەسسور.

«شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار مينبەسى» (№3 سان، 2007 ج.) جۋرنالىنان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz