قولىمدا «جاس الاشتىڭ» 10 قىركۇيەك، 2002 جىلى №108 (14524) سانى، قايتا-قايتا وقىعانىم بەلگىلى جۋرناليست قالي سارسەنبايدىڭ «ءسىز قانداي ۇرىسىز؟» دەگەن ماقالاسى.

ءاتۇستى قاراعان (وقىعان) ادامعا بۇل ماقالا «...تاقىرىبىمىزعا وسى ءبىر توسىن، ءبىرتۇرلى وي تۇرعىسىنان كەلىپ وتىرمىز» دەپ اۆتور ءوزى ايتقانداي ءبىرتۇرلى توسىن، ىڭعايسىز سەزىلەتىنى راس. انىعىن ايتقاندا، ەڭ باستىسى، ۇرىنىڭ «ۇلت جاندى بولۋ» قاقىنداعى اۆتور يدەياسى. الايدا، زەردەلى وقىرمانعا بۇل ماقالا كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋاناتىن اسەر قالدىرادى.

سول وقىرماننىڭ ءبىرى مەنمىن. بۇل ماقالا ءتىپتى وقىرمانىن اجەپتاۋىر ويعا جەتەلەپ «راسىندا ءبىزدىڭ ۇرىلار وزگەنىكىن ەمەس، وزىمىزدىكىن ۇرلاپ، توناپ جاتىر ەكەن عوي...» دەگەن وكىنىشى وزەگىن ورتەپ كەتەرى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە بۇل ماقالا ساناسىندا ساڭىلاۋى بار ۇرىلاردى دا قاعىس قالدىرماي «وسى ءبىز قانداي ۇرىمىز؟» دەپ وزىنە-ءوزى سۇراق قويدىرىپ ويلاندىرارى اقيقات.

جۋرناليست اتالعان ماقالاسىن جامبىل وبلىسىنا اكىم بولعان بىرەۋدىڭ ادەتتەگىدەي ءار سالا ادامدارىن جيىپ الىپ، جينالىس وتكىزگەندە الگى اكىمنىڭ، – ۆى، ۆسە ۆورى، جۋليكي، – دەپ اۋزىنا كەلگەنىن كوكىپ دۇرسە قويا بەرگەنىن مىسال كەلتىرگەن اۆتور «بالكىم، كوممەرسانتتار نە بيزنەسمەندەر دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك. ارينە، ءوزى ۇرى ادام وزگە تۋرالى وسىلاي ويلاۋى دا زاڭدىلىق» دەگەن تۇجىرىمدى وي تۇيىندەيدى. دانا حالقىمىز وندايلارعا «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى»، «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس» دەپ الدەقاشان قورىتىندى شىعارىپ قويعان. بايقاپ وتىرساق، جالپاق شەشەنسي، ادامدى كىسى قۇرلى كورمەي سويلەيتىن توعىشار ۇرىلار كوبەيىپ بارا جاتقانداي...

اۆتور جانە ءوزى تۋىپ-وسكەن ەلىندەگى جاقىپ دەگەن اتاقتى باۋكەسپە ۇرىنى تىلگە تيەك ەتە كەلىپ، ەل ءىشى ارىپ-اشقان 1930-شى جىلدارى ەل ىشىندەگى توقتى-تورىمىنا تيمەي، الىستى تورۋىلداپ ءبىر اۋىلدى اسىراعان تەكتى ۇرى ەكەنىن تىلگە ماقتانىش ەتەدى. ءارى وقىرمانعا «ال ەندى وسى كىسى تۋرالى قالاي ويلاۋعا بولادى، ۇرى ما، الدە ەلگە پايداسى ءتيىپ وتىرعان ادام با؟» دەپ سۇراق قويا وتىرىپ، ءوزى «بىراق، ونىڭ ەل قويعان اتى – ۇرى»، «ۇرىدا ۇلت بولمايدى» دەگەن ءسوز بار. ۇلتقا پايداسى ءتيىپ وتىرعان جاقىپتىڭ ۇلتى كىم سوندا؟ جاقىپ ۇلتشىل، ۇلتجاندى ۇرى» دەپ ناقتى جاۋاپ بەرەدى. بۇل اقيقاتقا مويىنۇسىنباسقا قانداي شارا بار؟ بۇل اۆتور الىپ وتىرعان ءبىر عانا مىسال. ەگەر تاريحىمىزعا ۇڭىلەر بولساق، باسقالارعا «ۇرى، قاراقشى، بارىمتاشى» اتانىپ، ەلىن قورعاپ، حالقىن اسىراعان باتىر-بابالارىمىز قانشاما؟ وسىنىمىزعا دالەل رەتىندە مىنا ءبىر اڭىزدى بىرگە وقىپ كورەلىك.

ءبىر بايدىڭ ىنجىقتاۋ ءبىر ۇلى بولىپتى. ءبىر كۇنى ول اۋىل ارالاپ كەلە جاتسا، ءۇش اتتى جەلە جورتىپ بارادى ەكەن.

– ەي اعالار، مەن دە بىرگە تاماشالايىن، – دەپتى باي بالاسى.

– وندا ەرە بەر، – دەپتى، الگىلەردىڭ ىشىندەگى جاستاۋ بىرەۋى. باي بالاسى الگىلەردىڭ جەلىسىنە شاۋىپ ىلەسە الماپتى.

– ىلەسە الماساڭ ىزىمىزدەن كەلەرسىڭ، ءبىز الدىمەن بارىپ تاماق ازىرلەي بەرەيىك، – دەپتى الگى جاستاۋ جىگىت تاعى دا.

ءىز قۋىپ جۇرە-جۇرە بايدىڭ بالاسى كەلسە، ءبىر جەردە الگى ۇشەۋى ۇيىقتاپ جاتىپتى. قاستارىندا ءبىر ساپتاياق قۋىرداق تۇرىپتى. ول اتتان ءتۇسىپ قۋىرداقتى جەپتى. ونىڭ جەگەنىنە قۋىرداقتىڭ مۇرتى دا ويىلماپتى.

ءبىر كەزدە ۇيىقتاپ ويانعان سوڭ ولار تاعى دا ءجۇرىپتى. ءجۇرىپ وتىرىپ ءبىر استى تەرەڭ شات، قاباققا كەلىپتى. ۇشەۋى اتتارىن بايدىڭ بالاسىنا ۇستاتىپ:

– اتتى ۇستاي تۇر، قازىر مىنا سايدان، «قابانباي»، «بەردىقوجا»، «جانىبەك» دەگەن ايعاي ەستىلسە اتتى جەتەكتەپ بار. ەگەر باسقاداي ءسوز ەستىلسە، كوك اتقا ءمىنىپ قاشساڭ قۇتىلاسىڭ، – دەپتى دە شاتقا ءتۇسىپ كەتىپتى.

ءبىر كەزدە «جانىبەك، جانىبەك!» دەگەن داۋىس ەستىلگەن سوڭ، بايدىڭ ۇلى اتتاردى الىپ بارسا، الگى جاستاۋ جىگىت ءتۇرۋلى ەكى بىلەگى قىپ-قىزىل قان، ەكى يىعىنان دەمالىپ ساندىقتاي تاس ۇستىندە وتىر ەكەن دە انا ەكەۋى:

– «جانىبەك! جانىبەك!» دەپ جۇباتۋ ايتىپ جاتىر ەكەن. ارجاعىندا باسى كەسىلگەن ەڭگەزەردەي ءبىر ادام سۇلاپ جاتىپتى. ءاسىلى ادام ولتىرگەندە قانى قىزىپ ەلىرىپ كەتەتىن باتىرلاردىڭ ادەتى ەكەن.

ءولىپ جاتقان موڭعولدىڭ اتاقتى باتىرى ەكەن. ول قازاقتارعا كۇن كورسەتپەي، جىلقىلارىن شاۋىپ اكەلىپ، وسى شاتقا قاماي بەرەدى ەكەن. ال انا ۇشەۋى ونىمەن ايقاسقالى شىعىپتى.

جاس جىگىت ەسىن جيعان سوڭ ولار شاتتان قالىڭ جىلقىنى ايداپ شىعىپ ەلگە قايتىپتى. بايدىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە، بايدىڭ بالاسىنا ءبىر ايعىردىڭ ءۇيىرىن ءبولىپ بەرەدى.

وزىنە تيگەن جىلقىنى ايداپ بارا جاتقان بايدىڭ بالاسى: «مۇنى الىپ بارسام باسقالار ۇرلاپ اكەلدىڭ دەپ پالە سالماسىن، انالاردىڭ اتى-ءجونىن سۇرايىنشى» دەپ ارتىنا بۇرىلسا، قىلىش جالاڭداتىپ الگى جاس جىگىت ارتىنان كەلە جاتىپتى.

– نەگە قايىرىلدىڭ؟ – دەپتى ول بايدىڭ بالاسىنا.

– جوندەرىڭىزدى سۇراپ الىپ قالايىن، جىلقىنى كىمنەن الدىڭ دەسە نە دەيمىن، – دەپتى بايدىڭ بالاسى.

– مەنىڭ اتىم جانىبەك، اناۋ قابانباي دەيتىن باتىر، اناۋ بەردىقوجا دەگەن باتىر. ءجون سۇراۋدى بىلمەيتىن جەتەسىز ەكەن، ولتىرە سالايىن دەپ كەلە جاتىر ەدىم، قايىرىلىپ سۇرادىڭ، سوندىقتان كەشىردىم. «جىلقى قابانباي باتىردان ساۋعا» دەسەڭ ەلدىڭ ءبارى بىلەدى، – دەپتى دە، جانىبەك باتىر جولىنا جۇرە بەرىپتى.

مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، قازاقتىڭ تەكتى ۇلدارى وسىنداي بولعان، ناعىز ەركەك، ناعىز ۇعلان دەپ وسىلاردى ايت.

ال، ەندى بۇرىنعى بايلاردى ايتار بولساق، بۇرىنعىنىڭ تەكتى بايلارى ءوز بايلىعىمەن ءبىر رۋلى ەلدىڭ شىرقىن بۇزباي، بەرەكەسىن كەتىرمەي اسىراعان. ءتىپتى ەتى ءتىرى جالشىسى مەن جارلىسى سول تەكتى بايلاردىڭ شاپاعاتىمەن وزدەرى دە بايىپ كەتىپ وتىرعان. بۇعان مىسال كەلتىرۋدىڭ ءوزى ارتىق. «جاقسىنىڭ شاپاعاتى تەيەدى، جاماننىڭ كەساپاتى تيەدى»  دەگەن ماتەل وسىنداي دا ايتىلسا كەرەك. جاللى قازاق – جەسىرىن قاڭعىرپاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان تەكتى حالىق بولعان.

ال، قازىرگىنىڭ بايلارى بايلىعىن شەتەلگە تىقپالاپ اۋرە، بۇرىنعىنىڭ بايلارى سىقىلدى جومارتتىق تانىتا الماي وتىر. ويتكەنى بۇرىنعىنىڭ بايلارى وزدەرىنىڭ اقىل-پاراساتى، ادال ەڭبەگىمەن بايىعان، قۇدايعا قاراعان تەكتى بايلار...

ەندى ات باسىن اتالعان ماقالاعا بۇرار بولساق، قالەكەڭ اتا-بابالارىمىزداعى وسى ءبىر تەكتىلىكتى جاقاڭ ارقىلى ايتا كەلىپ: «قازىر قازاقستاندا قاپتاپ كەتكەن شەتەلدىك فيرمالار مەن كورپوراتسيالاردان كوز اشپايمىز. سولاردىڭ ءبارى دە ءوز ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى. الدىمەن ءوز حالقىنىڭ پايداسىن ويلايدى. تاپقان-تايانعانىن ەلىنە تاسىپ جاتىر، ءبارى ءبىزدىڭ جاقىپ سياقتى «تەكتى ۇرى» دەپ ءۇش تەڭگە تاپسا ءبىر تەڭگەسىن بىزگە بەرىپ، ەكى تەڭگەسىن ءوز ەلىنە الا جونەلەتىن شەتەلدىك پىسىقتارعا قىزعانا، قىزىعا قارايدى. ال ءبىزدىڭ پىسىقتار ەلدىڭ بالالارى سياقتى شەتەلدەن ەلگە تاسۋدىڭ ورنىنا كەرىسىنشە ءوز ەلىنىڭ بايلىعىن ۇرلاپ، توناپ بارا جاتقانىن: «ءبىزدىڭ جوعارىدا وقىپ-توقىعان، مادەنيەتتى شەنەۋنىك ۇرىلار، ءوز ەلىنىڭ بايلىعىن سىرتقا ميلليونداعان توننامەن جىبەرىپ، كوكقاعازعا اينالدىرىپ جاتىر. قايسىبىر جىلى الگى ءبىزدىڭ جوعارىداعى ۇلىق ۇرىلاردىڭ قىتايعا جىبەرگەن توننالاعان مىسىنىڭ اراسىنان قۇرمانعازىنىڭ ءمۇسىنى تابىلىپ، ەلدى ساعىنىپ جۇرگەندەر ەڭكىلدەپ جىلاپتى. مىنە ءبىزدىڭ كوزى تۇنىپ كەتكەن ۇرىلار اتاسىنىڭ باسىن دا ساتىپ جىبەرەدى» دەپ اششىنا جازادى. بۇل كوزى قانعا تولىپ تالتۇستە جورتۋىلداعان تويىمسىز، اشكوز قاسقىردىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەدى.

سودان دا بولار، قازاق سالتىندا اتا-انالار: «قۇداي-اۋ، ماعان ادال بالا بەرەگور!» دەپ تاڭىرگە جالبارىنىپ، تىلەۋ تىلەگەنى. وسى ارقىلى وتباسىنىڭ، رۋ ءىشىنىڭ تاتۋ-ءتاتتى، قارىم-قاتىناسىن ساقتاۋدى ارمايدايدى. اتالعان «ادال بالا» دەگەنى بالاسىنىڭ اتا-اناسىن ادالدىقپەن باعىپ-قاعۋىن، حالقىنا مەيىرىمدى، وتانىنا ادال بولۋىن مەڭزەيدى.

ال بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن تالبەسىككە جاتىپ، اناسىنىڭ ءالديى ارقىلى بەسىك جىرىمەن اۋىزدانىپ، بەسىك جىرىنا بولەنىپ، بەسىك جىرىنا تەربەتىلىپ وسەدى. بەسىك جىرى – قازاق بالاسىنىڭ ومىرىنە ءمان بەرەدى، جۇرەگىنە ادامدىق قاسيەتتى ۇيالاتىپ، بىلەگىنە قۋات بەرەدى، بويىنا جىگەر بەرەدى.

قالەكەڭ ايتقان جوعارىداعى «وقىعان-توقىعان مادەنيەتتى شەنەۋنىك ۇرىلار» وسى بەسىك جىرىمەن ءوستى دەپ ايتىپ قۇداي الدىندا كۇناھار بولۋ قيىن. ەگەر بەسىك جىرىن ەستىمەسە ەستىرتىپ كورەلىك:

«ءالدي، ءالدي بوپەشىم،
قوزى ءجۇندى كوكەشىم،
جۇرت سۇيمەسە سۇيمەسىن
ءوزىم سۇيگەن بوپەشىم.
جىلاما، بالام، جىلاما،
اتا-اناڭدى قيناما.
قۇرىعىڭدى مايىرىپ،
تۇندە جىلقى قايىرىپ،
قىزمەت قىلار ما ەكەنسىڭ؟!
قولىمىزدان ءىس الىپ،
موينىمىزعا كۇش الىپ،
باقىتىمىزعا جان بالام
ءبىزدى باعار ما ەكەنسىڭ؟
جىلاما، بالام، جىلاما،
ايىرقالپاق كيىسىپ،
اقىرىپ جاۋعا ءتيىسىپ،
باتىر بولار ما ەكەنسىڭ؟!
بارماقتارىڭ مايىسىپ،
ويۋ-ورنەك ويىسىپ
ۇستا بولار ما ەكەنسىڭ؟!
تاڭدايلارىڭ تاقىلداپ،
سويلەگەندە ءسوز بەرمەي،
شەشەن بولار ما ەكەنسىڭ؟!
كەڭ بالاقتى ءتۇرىسىپ،
ويعا-تاۋعا ءجۇرىسىپ،
بالۋان بولار ما ەكەنسىڭ؟!
قىلعان ءىسىڭ وڭ بولىپ،
كيگەنىڭ جاقسى تون بولىپ،
مومىن بولار ما ەكەنسىڭ؟!
جىلاما، بالام، جىلاما،
ءالدي، بوپەم، اق بوپەم
التىنمەن شوقتاپ بورىكتى
بەرسەك پە ەكەن وسىعان؟
ءبىز ساداعا، ءبىز زەكەت
كەتسەك پە ەكەن وسىدان؟
بال قايناتىپ ءشاي ىشكەن،
قازى كەرتىپ، جال جەگەن،
استى بولار ما ەكەنسىڭ؟
ۇزاق جاساپ، كوبىرەك
باستى بولار ما ەكەنسىڭ؟
ءالدي بوپەم، ءالدي-اي...

جوعارىداعى بەسىك جىردا اتا-انالاردىڭ شەشەن دە شەبەر، باتىر دا بالۋان، باي، ادال، ەڭبەكشىل، قايىرىمدى دا قاراپايىم، ۇزاق عۇمىرلى بولۋىن تىلەيتىن اق ەدىل تىلەگەن جىرى ارقىلى ءسابيدىڭ جۇرەگىنە نۇر بولىپ قۇيىلىپ جاتادى. ءسويتىپ ءوز ۇرپاعىنىڭ ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە الىپ، پاراساتتى، قابىلەتتى، ار-نامىستى، ۇجداندى، ەرجۇرەك، ەلىنە پايلاسى تيەتىن اشىق-جارقىن بولۋىن تىلەيدى.

بۇل ولەڭدە دارقان دالانىڭ جۋاسى مەن جۋسانىنىڭ ءيسى بۇرقىرايدى، تاۋ بۇلاعىنىڭ ءۇنى سىڭعىرلايدى، تەكتىلىكتىڭ سامالى ەسەدى. دالا مادەنيەتىنە ءتان دارقاندىق پەن جومارتتىق مەن مۇندالايدى.

ادەبيەتىمىزدىڭ الىبى اباي قۇنانبايۇلى ءوزىنىڭ جەتىنشى قارا سوزىندە: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى. بىرەۋى – ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۋادى، بۇلار ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا ءتان جانعا قوناق بولا المايدى، ءھام ءوزى وسپەيدى قۋات تاپپايدى...» دەپ ايتقانداي ءسابي بالانىڭ ۇيىقتاسام، راحات كورسەم، ىشسەم، جەسەم دەگەن ءتان قۇمارى قالەكەڭ ايتقانداي، ءبىزدىڭ شەنەۋنىك «ۇلىق ۇرىلاردا» باسىم ەكەنى ايدان انىق. ءيا، ول بالالار سياقتى تويىپ الىپ ۇيقىعا باسىپ، باسقاعا زيان تيگىزبەسە وندا ونىڭ ءجونى بولەك ەدى عوي. بىراق، «ۇرىدا ۇلت بولمايدى» دەگەن ماتەلدىڭ مانىسىنە ەندى ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. جاقىپ كىم، بۇلار كىم؟ دەمەك، «بۇلاردا ۇلت جوق، بولماسا ءوز اناسىن، ۇلتىن توناي ما؟ ول باس پايداسى ءۇشىن بارلىق ۇلتپەن اۋىز جالاسادى، ورىس تا، ويرات تا بولا كەتەدى» دەپ اۆتوردىڭ ايتقانىنداي ولار تەكسىز، نامىسسىز، ۇلتسىز ۇرىلار. بۇلار ۇلتتىمىزدىڭ تۇبىنە جەتپەسە، ۇشپاققا شىعارمايتىنى انىق.

شىنىمەن دە ءسىز قانداي ۇرىسىز؟..

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz