دارحان مىڭباي. مۇراتى بيىك مۋزەي
تاريح – وتكەننىڭ ساباعى، الداعىنىڭ كەيىنگىگە ونەگەسى.
ن.نازارباەۆ.
بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن وتانىمىزدىڭ مەملەكەتشىل تاريحى مەن ايبارىن، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋ جولىنداعى باتىل شەشىمدەر مەن ىستەردى جاڭاشىل مادەني-تانىمدىق پىشىمدە جەتكىزۋ ايرىقشا ماڭىزدى، مەيلىنشە دىلگەر، وتە جاۋاپتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر.
الەمدىك جاڭعىرۋ اياسىندا ەلىمىزدى جانە ونىڭ جۇرەگى – استانانى دامىتۋ مەن وركەندەتۋ ەلباسىمىزدىڭ ءجىتى قاداعالاۋىندا تۇرعانىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى، ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرى وسى ەلدىك جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنىپ، ەل مادەنيەتىنىڭ ودان ءارى جەتىلۋىنە ايانباي ۇلەس قوسۋى قاجەت دەپ سانايمىز.
ەلىمىزدىڭ دامۋ باسىمدىقتارىن ناقتى ايقىنداپ بەرگەن پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ وڭىرلىك جانە الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس ءورشىپ تۇرعان كەزەڭدە حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، جۇمىسپەن قامتۋ، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن تۇزەۋ، حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋ مىندەتتەرىمەن قاتار بولاشاقتىڭ كەپىلى رەتىندە تاريحىمىزدى تانىپ-ءبىلۋ مەن زەردەلەۋ، ولاردى تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىمەن ساباقتاستىقتا قاراۋ قاجەتتىگىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى.
بۇل وتانشىلدىق ۇدەرىستەرگە سەرپىن بەرىپ، تاريحى تەرەڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىن جانە ءوزىمىزدى قۇرمەتتەۋگە جول اشتى. ەڭسەمىز كوتەرىلىپ، حالىقتىق قالپىمىزدىڭ ساپاسى ارتتى.
تاريح – وتكەننىڭ ساباعى، الداعىنىڭ كەيىنگىگە ونەگەسى.
ن.نازارباەۆ.
بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشىن وتانىمىزدىڭ مەملەكەتشىل تاريحى مەن ايبارىن، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋ جولىنداعى باتىل شەشىمدەر مەن ىستەردى جاڭاشىل مادەني-تانىمدىق پىشىمدە جەتكىزۋ ايرىقشا ماڭىزدى، مەيلىنشە دىلگەر، وتە جاۋاپتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر.
الەمدىك جاڭعىرۋ اياسىندا ەلىمىزدى جانە ونىڭ جۇرەگى – استانانى دامىتۋ مەن وركەندەتۋ ەلباسىمىزدىڭ ءجىتى قاداعالاۋىندا تۇرعانىن جاقسى بىلەمىز. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى، ءاربىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرى وسى ەلدىك جاۋاپكەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىنىپ، ەل مادەنيەتىنىڭ ودان ءارى جەتىلۋىنە ايانباي ۇلەس قوسۋى قاجەت دەپ سانايمىز.
ەلىمىزدىڭ دامۋ باسىمدىقتارىن ناقتى ايقىنداپ بەرگەن پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ وڭىرلىك جانە الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس ءورشىپ تۇرعان كەزەڭدە حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، جۇمىسپەن قامتۋ، ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن تۇزەۋ، حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋ مىندەتتەرىمەن قاتار بولاشاقتىڭ كەپىلى رەتىندە تاريحىمىزدى تانىپ-ءبىلۋ مەن زەردەلەۋ، ولاردى تاۋەلسىزدىك قۇندىلىقتارىمەن ساباقتاستىقتا قاراۋ قاجەتتىگىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى.
بۇل وتانشىلدىق ۇدەرىستەرگە سەرپىن بەرىپ، تاريحى تەرەڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىن جانە ءوزىمىزدى قۇرمەتتەۋگە جول اشتى. ەڭسەمىز كوتەرىلىپ، حالىقتىق قالپىمىزدىڭ ساپاسى ارتتى.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ باستاماسىمەن ومىرگە كەلگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى كەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ قويناۋىندا زەرتتەلمەگەن، ۇمىتىلعان عاجايىپ ارحەولوگيا ءجادىگەرلىكتەرىن تابۋدىڭ، حالىقتىڭ باي رۋحاني قۇندىلىقتارىن زەردەلەۋدىڭ، مۇرانى زەرتتەۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ، تابيعي-مادەني جانە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ، دۇنيەجۇزىلىك عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت جەتىستىگىنە نەگىزدەلگەن گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ تولىققاندى قورىن قۇرۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى.
ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن داستۇرلەرىمىزدى وسى ءارالۋاندىعىمەن جانە ۇلىلىعىمەن قوسىپ قورعاۋىمىز كەرەك، مادەني يگىلىگىمىزدى بولشەكتەپ بولسا دا جيناستىرۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ دۇرىس تاڭداپ الىنعان باعىتى ارقاسىندا ءبىز كوپتەگەن بيىكتەرگە – بۇكپەسىز اشىق ساياسات جۇرگىزۋگە، قازاقستانعا عانا ءتان ەكونوميكالىق دامۋ جولىنا، يگىلىكتى الەۋمەتتىك رەفورمالارعا – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى اينىتپاي تانۋعا يگى ىقپالىن تيگىزىپ وتىرعان تابىستارعا قول جەتكىزدىك. ءبىراق باسقا ءبىر قابات – نازىك جانە سونىمەن بىرگە قىرتىسى قالىڭ – رۋحاني قابات بار، قازاقستان – تامىرى تەرەڭ جايىلعان ۇلى تاريحى بار ەل ەكەنىن كورسەتە جانە دالەلدەي وتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك ارەنادا ءبىز ەلىمىزدى وسى قابات ارقىلى پاش ەتەمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى.
حح عاسىر مەن ءححى عاسىردىڭ توعىسىندا قول جەتكىزگەن ەگەمەندىگىمىزدىڭ ايشىقتى نىشانى رەتىندە، مەملەكەتتىلىگىمىز بەن ەلدىك ۇستانىمىمىزدىڭ اينىماس قاعيداتى رەتىندە جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستاننىڭ باي تاريحىن، باياندى ءداستۇرىن تانىستىرۋ ءۇشىن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەلوردامىز – استانادا ۇلتتىق مۋزەي بوي كوتەردى. ساۋلەتى اسقاق، مۇراتى بيىك مۋزەي! قۇرىلىسى اياقتالۋعا جاقىن. ەندى مازمۇنى دا سوعان لايىق بولعاي دەپ، جۇرت بولىپ جۇمىلىپ جاتقان جايىمىز بار.
مۋزەي – وتكەن ۋاقىتپەن جۇزدەسە وتىرىپ، بۇگىنگى ومىرگە تاريح پاراساتىمەن قارايتىن ورىن. بۇل عاسىرلار تاڭباسى مەن تابى قالعان جادىگەرلىكتەر مەن زاتتارعا وي كوزىمەن قاراۋدىڭ، زامانالار ايناسىنا قاراپ ەل مەن ەلدىك جولىن پايىمداۋدىڭ ايرىقشا مۇمكىندىگى دەر ەدىك.
ءاربىر زات ءوز بويىندا ادام مەن ادامزاتتىڭ، جالپى العاندا، رۋحاني بايلىعىن، ناقتىلاي كەلگەندە، ويىن، تالعامىن، شەبەرلىگىن، ءتۇسىنىگىن ساقتايدى. ۇلتتىق مۋزەيدە وسى ۇستانىم جاڭا قىرىنان كورىنبەك. كەلۋشىنىڭ كوز الدىنان اسان-قايعى ىزدەگەن جەرۇيىقتان تاۋەلسىزدىك جەرۇيىعىنا دەيىنگى سوعىس پەن بەيبىتشىلىك، جوسۋ مەن جينالۋ، ءتوڭكەرىس پەن تۇراقتىلىق، قۋعىن-ءسۇرگىن مەن ساياسي جاڭعىرۋ، توقىراۋ مەن جاسامپازدىق ۋاقىت پەن كەزەڭ، عاسىرلار مەن داۋىرلەر اياسىندا ءتىزىلىپ ءوتۋى ءتيىس. سونداي-اق، بۇگىنگى ساۋاتتى وقىعان ءۇشىن كەز كەلگەن جادىگەرلىك وزىنەن-ءوزى سويلەپ قويا بەرمەيدى. ونى سويلەتەتىن – ەكسپوزيتسيالىق شەشىم مەن بۇگىنگى تەحنولوگيالىق شەبەرلىك.
ۇلتتىق مۋزەي الدىندا قيىن دا جاۋاپتى مىندەت – ەجەلگى تاس داۋىرىنەن باستاپ بۇگىنگە دەيىنگى قازاقستان تاريحىن تاۋەلسىزدىك پەن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار تالعامى مەن تالابى تۇرعىسىنان كورسەتۋ. قازىرگى ۋاقىتتا بارشا ەلدىك ماسەلەنى ءبىلىم مەن عىلىم تۇرعىسىنان بايىپتاۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. ۇلتتىق مۋزەي دە وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا الادى.
بۇل مۋزەي مادەنيەتكە ىنتىزار قاۋىمعا جادىگەرلىكتەردى قاز-قالپىندا كورسەتىپ، مول اقپارات بەرەتىن جەتەكشى عىلىمي، كوركەمونەر جانە تاريحي ورتالىقتىڭ بىرىنە اينالادى. البەتتە، مۋزەيدى قۇرىپ، قالىپتاستىرۋ ماماننان كاسىبي ادالدىق پەن شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى، وعان ساۋاتتى دا ساۋاپتى جۇمىس ىستەۋدى جۇكتەيدى. ال دۇنيەدە ءبارى دە وزگەرەتىنىن، زاماننىڭ قۇبىلاتىنىن ەسكەرسەك، ۋاقىتپەن ۇندەسىپ، ۇيلەسەتىن، ءوز ءداۋىرىنىڭ تىلىندە «سويلەپ» تۇراتىن ەكسپوزيتسيالار جاساقتاۋ كلاسسيكالىق مۋزەيلەردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي قولىنان كەلە بەرەتىن شارۋا ەمەس ەكەنى دە ايان.
مۋزەيگە قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋعا ەداۋىر دارەجەدە ىقپال ەتەتىن زەردە ينستيتۋتى رەتىندە قاراۋ دا ورىندى. قازىرگى زاماندا مۋزەيلەر ءوز جۇمىسىن تولىققاندى اتقارۋ ءۇشىن قىزمەتىن عىلىمي جەتىستىكتەرىمەن، جاڭا ادىستەرمەن، تەحنولوگيالارمەن بايىتۋى ءتيىس. بۇل رەتتە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وسى سالانىڭ ءداستۇرىن مۇقيات ساقتاۋ، مەملەكەتتىك مۇددەنى التىن ارقاۋ ەتۋ – ماڭىزدى قاعيدات دەر ەدىك.
راس، قازاقستان مۋزەي قالىپتاستىرۋ ىسىنەن قۇرالاقان ەمەس. سويتە تۇرا، جاڭا زاماننىڭ تۋىندىسى – ۇلتتىق مۋزەي نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ بىرىنشىدەن، مۇندا قازىرگى زاماننىڭ جوعارى تەحنولوگيالارى قولدانىلاتىن بولادى. ولار جادىگەرلەردىڭ ەرەكشەلىگى مەن ايرىقشا تاريحي ورنىن حالىققا ورنىقتى، ءتيىمدى، ناقتى كورسەتەدى. كونە زامان مەن ورتا عاسىرلار مۇراسى تابيعي ۇيلەسىمدىلىكپەن جاڭعىراتىن بولادى. ەكىنشىدەن، ەتنوگرافيا، ۇلتتىق قولدانبالى ونەر، ءمۇسىن، كوركەمسۋرەت، كەسكىندەمە تاريح پەن قازىرگى زامان تالعامى اياسىندا استاسىپ، ساباقتاسقان، تۇتاسقان رۋحاني دۇنيەگە اينالادى. كىرە بەرىستەن تورگە دەيىن سالتانات پەن ءراسىم سيپاتى ايقىندالا تۇسەدى. ۇشىنشىدەن، مۇندا مادەنيەت پەن عىلىم، مەملەكەتشىلدىك سانا مەن ەلدىك ءتالىم-تاربيە، وتانشىلدىق پەن جاسامپازدىق ءبىر ارناعا توعىساتىن بولادى.
«بىرلىك، ىنتىماق، تۇتاستىق – قازاقستاننىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنىڭ ەڭ عيبراتتى تاعىلىمى وسى!» دەگەن ەلباسىنىڭ سىندارلى ءسوزى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ تۇعىرناماسىن ايقىندايدى.
مۋزەي – ۋاقىتشا نەمەسە ناۋقاندىق دۇنيە ەمەس، ول عاسىرلارعا ەسەپتەلىپ سالىنادى. ءار ەل مۇراجايىن ۇقىپتى تۇردە ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا اۋىساتىنىن ەسكەرىپ، ساباقتاستىقتى ەسكەرىپ تۇرعىزادى، قۇرادى، جاساقتايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ۇلتتىق مۋزەيدىڭ بۇگىنى ايقىن، بولاشاعى زور دەپ ويلايمىز. ارينە، بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ءبىز مۋزەيدى اشارمىز، العاشقى ەكسپوزيتسيالارىمىزدى كەلۋشىلەردىڭ نازارىنا ۇسىنارمىز، ال سودان سوڭ مۋزەيدىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگى، مۋزەي قورلارىن جيناۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ، ساقتاۋ، كورسەتۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، ال ەڭ باستىسى تولىقتىرۋ جونىندە جانقيارلىق جۇمىس قالاي جۇرەدى؟ بۇل تۇستا دا ماماندار بولىپ كەڭەسەتىن، ەل بولىپ اقىلداساتىن جايتتار از ەمەس. دالىرەك ايتساق، تۇراقتى كوميسسيا، جۇيەلى كەڭەس، عىلىمي-ءادىستەمەلىك، ساراپتامالىق قۇرىلىم، مامان دايارلاۋ مەن بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ نەگىزدەرى، تەتىكتەرى ت.ب. اسا قاجەتتىلىكتەر ەسكەرىلەتىن بولادى.
مۋزەي مارتەبەسى ساقتالاتىن ەكسپوناتتاردىڭ قۇندىلىعىمەن، ماڭىزىمەن، دارالىعىمەن ايقىندالاتىنىن ەسكەرسەك، قورلاردى تولىقتىرۋ ءمىندەتى الدەنەشە رەت قيىنداي تۇسەدى. راس، مەملەكەت كومەكتەسەدى، ءمۇمكىندىگىنشە قارجىلاندىرادى، بىراق بۇل ەكسپوناتتاردى ساتىپ الۋدىڭ، ءتۇرلى ەكسپەديتسيا جاساقتاۋدىڭ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ عانا جولى بولماۋى ءتيىس. بۇل كەشەندى جۇمىستى ىنتالاندىرۋ مەن جۇيەلەۋدىڭ، باردى ۇقساتىپ، ەلگە دە، شەتەلگە دە تانىتۋدىڭ، سول ارقىلى قازاقستاننىڭ ءوز ءۇنى، ءوز جولى جانە ايرىقشا تاريحى بار مەملەكەت ەكەنىن كورسەتۋدىڭ ءجون-جوباسى بولادى دەپ سەنەمىز. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيمىز دە.
بۇل رەتتە دۇنيەجۇزى مۋزەيلەرى تاجىريبەسىن دە ەسكەرگەن ابزال. ماسەلەن، بريتانيا ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ نەگىزىن جەكە ادام (دارىگەر ءارى ناتۋراليست) سەر حەنس سلوۋن قالاعانى بەلگىلى. ول 1751 جىلى اعىلشىن پارلامەنتىنە ءوزىنىڭ قىمبات عىلىمي كوللەكتسياسىن 20 مىڭ فۋنت ستەرلينگكە ساتىپ الۋدى ۇسىنعان. مۋزەي قۇرۋعا ۇيىتقى بولعان وسى كوللەكتسيانى بريتانيا پارلامەنتى ساتىپ العان. راس، بۇل ءۇشىن لوتورەيا ويناتۋعا تۋرا كەلگەن، سونىڭ ناتيجەسىندە قاجەتتى سوما جينالعان. ودان كەيىن دە جەكە ادامداردىڭ قايىرىمدىلىعى مەن جومارتتىعى بولماسا، ءسىرا، بريتان مۋزەيى بۇگىنگىدەي دەڭگەيگە جەتە الماس ەدى.
امەريكانىڭ مەتروپوليتەن مۋزەيى دە قيساپسىز كوپ سەكتسيالاردى قامتيتىن ونەر زاتتارىنىڭ بىرەگەي جيناعى دەۋگە كەلەدى. 100 جىلدىق تورقالى تويى قارساڭىندا (1970 جىلى) بۇل مۋزەي كورنەكتى تۇلعالاردان قوماقتى سىيلىقتار الدى. مىسالى، گۋبەرناتور نەلسون روكفەللەر مارقۇم پەرزەنتى مايكلدىڭ قۇرمەتىنە وكەانيا، افريكا، وڭتۇستىك امەريكا حالىقتارىنىڭ ونەرىن قامتيتىن «قاراپايىم ونەر مۋزەيىنىڭ قورىن» سىيعا تارتتى. ال مەتروپوليتەن مۋزەيى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى روبەرت لەمان ءوزى مۇقيات ساقتاعان ايرىقشا تاريحي-تانىمدىق جيناقتى تارتۋ ەتتى.
ايگىلى لۋۆردىڭ نەگىزىن كورولدىڭ وتباسى مەن اقسۇيەكتەردىڭ مەملەكەت مەنشىگىنە الىنعان كوللەكتسيالارى قالادى. ناپولەوننىڭ ولجا زاتتارى دا وسىناۋ اتاقتى (سول كەزدە ونىڭ اتىمەن اتالاتىن) پاريج مۋزەيىنىڭ جيناعىن بايىتا ءتۇستى. ءارى قاراي مۋزەي دە جەكە ادامداردىڭ قايىرىمدىلىعى مەن جومارتتىعى ەسەبىنەن تولىعىپ وتىردى.
وسى رەتتە فابەرجە كوللەكتسياسىنىڭ قىزىقتى تاريحىن ايتا كەتكەن ورىندى. كەزىندە نيۋ-يورك الپاۋىتى فوربس فابەرجە يمپەراتورلارعا سىيلانعان اشەكەي جۇمىرتقالاردى جيناۋعا اۋەستەنىپتى. كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى زەرگەر تۋىندىلارىن اۋكتسيونعا قويماق بولادى. بىراق ساۋدا-ساتتىق باستالعانعا دەيىن كوللەكتسيانى رەسەي مادەني-تاريحي قورىنىڭ قۇرىلتايشىسى ۆ.ۆەكسەلبەرگ ساتىپ الادى. وسىلايشا اتاقتى «فابەرجە جۇمىرتقالارى» ماسكەۋدە قالىپ قويعان.
مستيسلاۆ روستروپوۆيچ پەن ونىڭ زايىبى گالينا ۆيشنەۆسكاياعا تيەسىلى ونەر زاتتارىنىڭ باي كوللەكتسياسىن بيزنەسمەن ا.ۋسمانوۆ «سوتبيس» ساۋدا ۇيىندە ءوتۋى جوسپارلانعان اۋكتسيونعا ءبىر كۇن قالعاندا تولىق ساتىپ العان. بۇل جولى دا تاريحي ادىلەتتىلىك قالپىنا كەلتىرىلدى، باعا جەتپەس جادىگەرلەر حالىق يگىلىگىنە اينالدى.
سوڭعى ۋاقىتتا اسا ءىرى قايىرىمدىلىق ءىستى بارسەلونالىق بيزنەسمەن حوسە لۋيس ۆارەز جاسادى. ول پرادو مۋزەيىنە ورتا عاسىر مەن قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى يسپان سۋرەتشىلەرىنىڭ 12 شىعارماسىن تارتۋ ەتتى. قۇندى مۇرانىڭ ىشىندە «توبەد مادونناسى» بار. سۋرەتشى حايمە سەررايگە تەلىنەتىن بۇل تۋىندى 1359 جىلى سالىنعان. 1993 جىلى قاساقانا جارىلىستان زارداپ شەككەن ۋففيتسا گالەرەياسىنداعى رەنەسسانس ونەرىنىڭ ەڭ باي كوللەكتسياسى قاتارىنداعى 200 شىعارماسى جەكە ادامداردىڭ قايىرىمدىلىعى ەسەبىنەن قالپىنا كەلتىرىلدى.
1920 جىلى سىنشى، جازۋشى، كوللەكتسيونەر فەليكس ياسەنسكي كراكوۆتاعى ۇلتتىق مۋزەيگە جاپون ونەرىنىڭ 6500-گە جۋىق زاتتىق تۋىندىسىنان تۇراتىن ءوز كوللەكتسياسىن سىيلادى. بۇل از دەسەڭىز، پولياكتىڭ تەاتر جانە كينو رەجيسسەرى اندجەي ۆايدا 1987 جىلى كينەماتوگرافيالىق كيوتو سىيلىعىنىڭ قارجىسىن تۇگەلدەي كراكوۆتا «جاپون ونەرى مۋزەيىن» قۇرۋعا جۇمسادى. وسى مۋزەيگە نەگىز بولعان جادىگەرلىكتەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى جاشىكتەردە شاڭ باسىپ جاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل ىستە جاپونيا دا قاراپ جاتپادى: وسى ەلدىڭ تەمىرجولشىلار كاسىپوداعى اتالعان مۋزەي ءۇشىن ميلليون دوللار قارجى ءبولدى. جوبانى جاپون ساۋلەتشىسى اراتا يسودزاكي تەگىن جاساپ بەردى. مىنە، وسىناۋ ىستەردى ەلدىك ءىس، وزگەگە تاعىلىم بەرەر ونەگە دەپ تولىق ايتا الامىز.
مۋزەي ءىسى وركەنيەتتى جولعا قويىلعان اقش-تا بيلىك ورگاندارى مادەنيەت سالاسىنا بارىنشا از قارجى جۇمسايدى. نەگە؟ قالايشا؟ بۇل ەلدە سالىق سالىنبايتىن مادەنيەتتى قولداۋعا قوماقتى قاراجات بەرەتىن دەمەۋشىلەر، مەتسەناتتار بار.
ەۋروپادا مادەنيەت بيزنەستىڭ قاناتى استىندا بولۋى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالعان. مۇندا مادەني مەكەمەلەردىڭ 30 پايىزعا جۋىعى جەكە دەمەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا جۇمىس ىستەيدى. نارىقتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن ەۋروپا دەمەۋشىلەرى مادەنيەتتى قولداۋ ارقىلى اتىن دا شىعارىپ، قازاق ايتاتىن «ىنساپ سايىن – بەرەكەنى» دە ويلايتىنى بايقالادى.
جوعارىداعى مىسالداردى ءبىز، ارينە، ونەگە الۋ ءۇشىن ايتتىق. بۇل ۇلتتىق ءىستى باياندى ەتۋ جولىندا، وركەنيەتتى بۇگىنمەن جالعاۋ جولىندا ازاماتتىق وتانشىلدىق پەن بيزنەستىڭ قالاي ۇشتاسقانىن ايقىن كورسەتەدى.
ايتپاقشى، سولتۇستىك كورشىمىز – رەسەي فەدەراتسياسىندا «فيلانتروپيا، مەتسەناتتىق جانە ۆولونتەرلىق تۋرالى» زاڭ قابىلدانعان. بۇل مۋزەيلەردىڭ جاعدايىن تۇبىرىنەن وزگەرتەدى دەپ كامىل سەنىممەن ايتۋعا بولادى. مەملەكەت تاريحىن تانۋ مەن تانىتۋعا يگىلىكپەن ۇلەس قوساتىن ادامدار جونىندە مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى وسى زاڭدا ناقتى جازىلعان. ءبىز رەسەي مادەني دامۋىن وتە جاقسى بىلەمىز. سەبەبى، بۇل مادەني ۇدەرىستە قازاقستاننىڭ دا، قازاق تۇلعالارىنىڭ دا ۇلەسى بار. مىسالى، شوقان ءۋاليحانوۆ زامانىنان ۇلكەن قالالارداعى مۋزەي مەن كىتاپحانالارعا، ارحيۆتەرگە ءبىزدىڭ كوزى اشىق تۇلعالارىمىز جادىگەرلىكتەر، قولجازبالار، كىتاپتار تاپسىرىپ وتىرعان.
قازىرگى كەزدە قازاقستان ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا، مادەني تۇرعىدان دا جاڭاشىل، تالاپشىل الەۋەتتى جاڭا مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. ەلىمىزدەگى قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال، شەتەلدىك كاپيتالدىڭ قاتىسۋىمەن اشىلعان بىرلەسكەن كاسىپورىندار مەن ۇلتتىق كومپانيالار وتانىمىزداعى بەرەكە-بىرلىكتىڭ باياندىلىعىن كورسەتەدى. حالقىمىزدا «ساياسى جوق سايدان بەز، قايىرىمى جوق بايدان بەز» دەگەن ناقىل بار. قازاقستاندا داۋلەت پەن قايىرىمدىلىقتىڭ مادەنيەتكە سەنىممەن، شىنداپ بەت بۇراتىن كەزى الدەقاشان كەلدى.
ەلىمىزدەگى داۋلەتتى كومپانيالار – قارجىلىق جاعدايىنا نۇقسان كەلتىرمەي-اق مۋزەي قورلارىن تولىقتىرۋعا قاتىسا الاتىن قۇرىلىمدار دەپ بىلەمىز. قايىرىمدىلىقتىڭ جولى كوپ: دەمەۋشىلىك كومەك (مەتسەناتتىق), قارجى جانە اقىل جاردەمى (قامقورلىق كەڭەس), شىنايى تىلەكتەستىك (مۋزەي دوستارىنىڭ كلۋبى) جانە ت.ب.
بۇل – بۇگىن مەن كەلەشەككە ارنالعان قۇندىلىقتاردى، قاسيەتتەردى ەسەلەۋگە جانە ساقتاۋعا ۇلەس قوسقان كومپانيانى، ۇيىمدى، جەكە تۇلعانى ۇرپاقتار زەردەسىندە ساقتاپ قالۋدىڭ تاماشا ءتاسىلى. وسى ماسەلەنى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ۇمىت قالدىرماي، جۇيەلى تۇردە ناسيحاتتاسا دەگەن تىلەگىمىز دە بار.
وسى ارادا جەكە كوللەكتسيالار مەن كوللەكتسيونەرلەر جايىندا ءبىراۋىز ايتا كەتكەن ءجون. داۋلەتتى كەز كەلگەن ادام ونەر زاتتارىن كوللەكتسيالاۋ، جيناقتاۋ سياقتى ءوز سۇرانىمىن قاناعاتتاندىرۋ مەن ءوزىن تانىتۋدىڭ قالاعان تۇرىمەن اينالىسا الادى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، مۇنداي قىزىعۋشىلىقتى قازىر ەشقانداي زاڭناما رەتتەمەيدى. سوندىقتان مۇنىڭ كوللەكتسيونەر ءۇشىن دە، جالپى قوعام ءۇشىن دە زياندى جاعى كوپ. وسىنداي كوللەكتسياداعى زاتتاردىڭ شارتتى بولسىن ءتىزىمى جوقتىعى، تىركەلمەۋى، ءتيىستى سالىقتان اينالىپ ءوتۋى كوللەكتسيونەردى عانا ەمەس، مەملەكەتتى وپىندىراتىن جاعدايلارعا اكەلۋى مۇمكىن. زاڭ – ءتارتىپ پەن جۇيەنى ساقتاعانى نەمەسە ساقتايتىنى ءۇشىن دە زاڭ. بۇل بولماعاننان كەيىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ۇستاۋعا ءتيىس جادىگەرلىكتەرىمىز قاي شەكارانى، قاي ەلدى اسىپ جاتقانىن بىلە المايمىز.
قۇندى زاتتاردى ساتىپ الۋدىڭ زاڭسىز جولدارى، ەل ءۇشىن وراسان ماڭىزى زور مادەني قىمبات كوللەكتسيالاردىڭ ءتيىستى دارەجەدە ساقتالماۋى، كوللەكتسيالاناتىن زاتتار تىزبەسىنىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرمەن رەتتەلمەۋى – جاڭا زاماندا قوعامدى دا، قاۋىمدى دا، ادامدى دا ابىگەرگە سالاتىن جاعدايلار. قارجىلىق داعدارىستاردان ساقتانۋ، ساقتاندىرۋ قازىرگى الەمدەگى ستاندارتتى رەسىم بولسا دا، تاريحي قۇندى زاتتاردىڭ يەسى سانالاتىن كوللەكتسيونەرلەر وسى سياقتى رەسىمدى كوبىنەسە ەلەپ-ەسكەرە بەرمەيتىنىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى.قىسقاسى، وتاندىق كوللەكتسيونەرلەرىمىزدىڭ تىرنەكتەپ جيناعانى ءاپ-ساتتە كوزدەن بۇلبۇل ۇشۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە زاڭنامالىق ايادا قاراپ، «جەكە كوللەكتسيالار تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.
قازاقستان مۋزەيلەرى دە ءوز قىزمەتىن رەتتەپ وتىراتىن تولىققاندى قۇجاتتى قاجەت ەتەدى. ءبىزدىڭ مۋزەي سالاسىنداعى ماسەلەلەرىمىز ەلىمىزدىڭ «مادەنيەت تۋرالى» زاڭىندا ءىشىنارا عانا كورىنىس تاپقان. بۇل دا، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، مۋزەيلەردىڭ بارلىق پروبلەماسىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ال ەلدە مەملەكەتتىك، ۆەدومستۆولىق جانە جەكە مۋزەيلەردىڭ بولۋى، ارينە، وسى مەكەمەلەر جۇمىسىنىڭ تولىق اۋقىمىن رەتتەيتىن زاڭنامالىق اكتىنى ازىرلەۋدى كۇن تارتىبىنە شىعارادى.
قازىرگى جاعدايدا مارتەبەسى مەن زاڭدىق قورعالۋى ماردىمسىز مۋزەيلەردىڭ كوپتەگەن قۇندى زاتتارى مەملەكەت نازارىنان تىس قالىپ قويىپ وتىر. مۇنداي مەكەمەلەردىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنىنە قاراماستان، ەكسپوناتتاردى ەسەپكە الۋ، ساقتاۋ، ولاردىڭ اينالىمىن، قوزعالىسىن، باسقا دا رەگلامەنتتەرىن ستاندارتتى نۇسقاۋلىقتار مەن قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە جۇرگىزۋ – وتاندىق مادەنيەتتىڭ باقىلاۋداعى جانە قامقورلىقتاعى ورتاق ىسىنە اينالۋى ءتيىس. دالىرەك ايتقاندا، مۋزەي ماسەلەسىنە بىرىڭعاي ساۋاتتى كوزقاراس قاجەت.
قازىر «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۋزەي قورى تۋرالى» ەرەجە بەكىتىلىپ، وسى باعىتتا جۇيەلى جۇمىس قولعا الىندى. قازاقستان حالقىنىڭ تابيعي-مادەني مۇراسىن ساقتاۋ، ونى ارقاۋلىق ورتالىقتا ەسەپكە الۋ، جاساقتاۋ، زەرتتەۋ جانە پايدالانۋ وسى ەرەجە نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.
مۋزەي – تاريح، مۋزەي – تاعىلىم. مۇنى ەلباسى سوزىمەن بايىپتاساق: «تاريحتىڭ تاعىلىمى بىزدەن ەل قامىن ويلار ەستىلىكتى تىلەيدى».
عاسىرلار بويى جينالعان ۇلت پەن ەل يگىلىگى كەلەشەك ۇرپاققا مۇرتى بۇزىلماي، جۇيەلەنىپ، ايشىقتالعان كۇيىندە جەتۋگە ءتيىس. بۇگىنگى كۇنىمىز ەرتەڭ-اق تاريحقا اينالادى. ول تاريحتا جاڭا زاماندى باستاعان سەرپىندى قازاقستاننىڭ مادەني تالعامى مەن پاراساتى بيىك كورىنۋى كەرەك. وسىلاي دەپ سەنەمىز جانە وسى جولدا ايانباي ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت.
قازاقستان ءوزىنىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستاپ كەتتى. مىڭ كۇنگە تاتيتىن كۇندەر مەن ءجۇز جىلعا تاتيتىن جىلداردىڭ شەجىرەسى ءدال قازىر جازىلىپ جاتىر. وسىنى ۇمىتپاعانىمىز ءلازىم.
دارحان مىڭباي،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى.
