قازاق مىنەزىنىڭ وزگەرۋىنىڭ سەبەبى. كوشپەلى داۋىردەگى تاڭىرشىلدىك اياسىندا قالىپتاسقان ەجەلگى «ەر مىنەزدى» بولمىسىنان ايرىلىپ، بۇگىنگى قازاق مومىنعا اينالعانى، «قوي مىنەزدى» بولعانى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.

قازاق بولمىسىنىڭ وسىنداي ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى بۇرىنعى داۋىرگە كوز سالىپ، قازاقتىڭ ەجەلگى جانە بۇگىنگى بولمىسىن سالىستىراتىن بولساق، بۇعان كوزىمىزدى وڭاي جەتكىزە الامىز. بۇل وزگەرىستىڭ دە سەبەبى بار.

كوشپەلى تىرشىلىك بۇكىل بولمىس كورىنىستەرىن ءبىر ءتاڭىرى رەتىندە قابىلداپ، قورشاعان ورتامەن تولىق ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ياعني، ءومىر تابيعي بولدى. ال كوشپەندىلىكتىڭ اسەرى السىرەپ، تابيعاتتىڭ ىقپالىنان شىققاندا بۇرىنعى تابيعي تىرشىلىك جاساندى  ومىرگە اينالىپ كەتەدى. مۇنداي وزگەرىستى وتىرىقشىلىقققا تولىق وتكەن ەلدەردەن كورۋگە بولادى. ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. العاشقى شىققان تەگى ءبىر بولعانىمەن، بۇگىنگى قازاق پەن وزبەكتەردىڭ بولمىسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. وتىرىقشىلىققا بۇرىن وتكەن وزبەك حالقىندا جاساندىلىق بايقالادى. سولاردىڭ ءبىرى قوناقجايلىق. ارينە، وزبەكتەر دە وتە قوناقجاي حالىق. بىراق، قازاق پەن وزبەكتىڭ قوناقجايلىعىندا ايىرماشىلىق بار. وزبەكتەر قازاقتارعا قاراعاندا ۇنەمدى، ۇلكەن ىسىراپقا جول بەرمەيدى. ال قازاق بولسا ءبىر كۇندىك مەيرامى ءۇشىن قارىز الىپ، ونى ءومىر بويى تولەۋگە دايىن. سەبەبى، قازاق ءبىر تاڭىرگە سەنىپ، تابيعات نە بەرسە، سونىمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن. وزبەك بولسا، ءوزىنىڭ ەڭبەگىنە سەنىپ، ونىڭ جەمىسىنە سۇيەنىپ ۇيرەنگەن. سوندىقتان ول ەڭبەگىن باعالاپ، دۇنيەسىن ۇنەمدەيدى، ال قازاق بولسا، العان قارىزىن تاعدىردىڭ بەرگەن ولجاسىنداي كورىپ، ونىڭ كەلەشەكتەگى زاردابىنا كوپ كوڭىلىن اۋدارمايدى. الداعى ءومىردى ويلاماي، توي-دۋماننىڭ سوڭىندا جۇرگەن بۇگىنگى ءومىرىمىزدى وسىلاي تۇسىندىرۋگە بولاتىن ءتارىزدى.

بىراق، بۇگىنگى ءومىر باسقاشا. بۇل ءومىر كوشپەلى داۋىردەگى تاڭىرشىلدىكتىڭ ىقپالى السىرەگەننەن كەيىن بۇرىنعى عاسىرلار قويناۋىنان كەلە جاتقان قالپىنان ايىرىلىپ، وعان مۇلدە قارسى كورىنىس الدى. وسىلاي بويىمىزداعى بۇرىنعى كوركەم مىنەزدەرىمىز وزدەرىنىڭ كەرى سيپاتىن الىپ، بۇگىنگى كۇندەرى كۇنشىلدىك، ىشتارلىق، الاۋىزدىق، كورە الماۋشىلىق، قاراباسىنىڭ قامىن عانا ويلاۋ ءتارىزدى كورىكسىز قاسيەتتەرگە اۋىسىپ،  بولمىسىمىز مۇلدە باسقا تۇرگە كوشتى دەۋگە بولادى. حالىقتىڭ بۇلاي وزگەرۋىنە، ارينە، ونىڭ ءوزىن كىنالاۋعا بولمايدى. تابيعاتتا سەكىرۋ دەگەن جوق، بارلىق قۇبىلىس ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ۋاقىت ىقپالىمەن وزگەرەدى. سوندىقتان، قازاقتىڭ بۇرىنعى كوركەم مىنەزىنىڭ بۇگىنگى وزگەرىستەرگە بەيىمدەلە الماي، ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن بەرۋى تابيعي قۇبىلىس دەۋگە بولادى.

ەندىگى ماسەلە وزگەرگەن سول «ەر مىنەزىمىزدى» قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ وتىر. ول ءۇشىن اۋەلى ونىڭ قالاي وزگەرگەنىنە كوز سالىپ، وزگەرۋ سەبەپتەرىن انىعىراق ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك.

بوداندىق اسەرى. قازاق بولمىسىنىڭ وزگەرۋىنە ۇلكەن اسەر ەتكەن سەبەپتەردىڭ ءبىرى بوداندىق بولدى. رەسەي يمپەرياسى كەزىندەگى قىسپاق كەڭەس داۋىرىندە كوممۋنيستىك يدەولوگيا شەڭبەرىمەن جالعاسىپ، قازاقتىڭ بۇرىنعى ەركىن مىنەزىن تولىق وزگەرتىپ جىبەردى. سول قىسپاقتىڭ سالدارىنان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ەركىن مىنەزدەن ايىرىلىپ، بۇگىنگى كۇندەرى  قاراباس قامىنان شىعا المايتىن ءالجۋاز، بولبىر تاۋەلدى قازاققا اينالدىق. مۇنداي مىنەزدىڭ سالدارى تۋرالى كوپ جازىلدى دا، ايتىلدى. ادام ساناسىن تىرشىلىك جاعدايلارى قالىپتاستىرادى دەگەن وسى بولسا كەرەك.

مۇنداي وزگەرىستىڭ سەبەبىن اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان،
ەركىڭمەن شىققان ءور ارتىق.
قورلىقپەن وتكەن ومىردەن،
كوسىلىپ جاتقان كور ارتىق.

ءفاني الەمدە جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ادام مىنەزىنىڭ وزگەرۋى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن، ياعني، ادامنىڭ نيەتىنە قارسى، زورلىقپەن بولادى. ەركىنەن ايىرىلعان ادام قۇلعا اينالادى. قۇلدىڭ وزىندە ەرىك بولمايدى. ونىڭ ەركى قۇل يەلەنۋشىنىڭ ەركىمەن شەكتەلەدى. ول قول استىنداعى قۇلىن ءوزىنىڭ ەركىنشە وزگەرتىپ الادى. رەسەي ساياساتى دا وسى ءادىستى پايدالاندى.

قازاق ەلىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حان-سۇلتان بيلىگىن ەل باسقارۋدان ءبىرجولاتا ىعىستىرىپ، جالپى يمپەريالىق باسقارۋ تارتىبىن ەنگىزۋ ءۇشىن ول 1867—1868 جىلداردان باستاپ قازاقستان اۋماعىندا اكىمشىلىك رەفورما جۇرگىزىلدى. جاڭادان ەنگىزىلگەن شارالار ولكەنى شارۋاشىلىق جاعىنان وتارلاۋعا  جانە رەسەيدەن قونىس اۋدارعان شارۋالاردى ودان سايىن كوبەيتۋ ءۇشىن جاسالدى. بۇل رەفورما قازاق ولكەسىندە وتارشىلدىق ءتارتىپتى نىعايتۋعا باعىتتالدى. ويتكەنى بىرىنشىدەن، قازاق دالاسىندا سۇلتانداردىڭ بيلىگى ءالى دە بۇرىنعىسىنشا ساقتالىپ قالا بەرگەن ەدى. ولاردىڭ بيلىگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستان ايماعىن نەعۇرلىم تەزىرەك وتارلاۋىنا كەدەرگى بولدى. رەفورما ءارى قاراي وزگەرتىلىپ، وبلىستىق، ۋەزدىك، بولىستىق، اۋىلدىق باسقارۋعا ءبولىندى. مۇنداي بولشەكتەۋ ەلدىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە قازاق حالقىن وتارلىق قۇلدىقتا ۇستاۋىن جەڭىلدەتتى. باسقارۋ اپپاراتىن اسكەري-پوليتسەيلىك فۋنكتسيامەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ولاردى جوعارى وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ قاتاڭ قاداعالاۋىندا ۇستادى. وتارلاۋ رەفورماسى ءتۇرلى وبلىستارعا، ۋەزدەرگە بولشەكتەۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، بۇكىل ەل ءبىر اسكەري باسقارمانىڭ قولىندا بولۋى ءۇشىن جاسالدى. رەفورما حالىقتى ەركىنەن ايىرىپ، ونى وتارلىق ەزگىدە ۇستاۋ، بىرىگىپ باس كوتەرۋىنە مۇمكىندىك بەرمەۋ ماقساتىن كوزدەدى.

بولىستار مەن اۋىل ستارشىندارى 3 جىل مەرزىمگە سايلاناتىن. بولىستاردى گۋبەرناتور، ال اۋىل ستارشىندارىن ۋەزد باستىعى بەكىتتى. سونداي-اق ولاردى بۇل قىزمەتتەردەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا الىپ تاستاۋعا دا قۇقىقتى بولاتىن. بولىستار مەن اۋىل ستارشىندارىن قىزمەتكە بەكىتۋ مەن قىزمەتىنەن الىپ تاستاۋدىڭ مۇنداي ءتارتىبى قازاقتى ورىس بيلىگىنە تاۋەلدىلىگىن كۇشەيتە ءتۇستى، سونىمەن بىرگە، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ءوزارا تارتىستى كوبەيتتى.

اۋىل ستارشىندارىنا جانە بولىستارعا قولادان قۇيىلعان ءتوس بەلگىلەر، سونداي-اق ارنايى جاسالعان ءمور بەرىلىپ، ولار وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ پوليتسيا جانە تىڭشىلارى مىندەتىن قوسا اتقاردى. ولار قازاق دالاسىندا ۇكىمەتپەن الاۋىزدىق تۋدىرمايتىن تىنىشتىق ورناتۋعا مىندەتتەندى. سونىمەن قاتار زاڭداردىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن، الىم-سالىقتىڭ ۋاقتىلى ءارى تولىق جينالۋىن، باسقا دا مىندەتتى بورىشتاردىڭ تۇگەل ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس بولدى. ولار سوت شەشىمدەرىنىڭ جانە حالىق سوتتارى قاۋلىلارىنىڭ ورىندالۋىن جۇزەگە اسىرۋعا دا مىندەتتى ەدى. وسىلاي، جاعىمپازدىق، پاراقورلىق، ساتقىندىق ءتارىزدى مىنەزدەر قالىپتاسا باستالدى. بۇرىنعى ەركىن قازاق تىرشىلىك شىرعالاڭىنا ءتۇسىپ، بۇرىنعى مەيىرىمدى، جومارت مىنەزى قاتىگەز، كۇنشىلدىك، قۇلقىن قامىنان اسا المايتىن جەكسۇرىن قاسيەتتەر الا باستادى. ءسويتىپ، «جا­ڭا نيزام» زاڭى قازاق حالقىن ءوزىن-ءوزى بيلەي ال­مايتىن بەيشارا كۇيگە ءتۇسىردى، ءبىر قا­زاقتى «التى باقان، الا اۋىز» ەتتى. اباي ءومىر سۇرگەن زامان ءدال وسىندايعا تۇسپا-تۇس كەل­گەن ەدى. پاتشالىق باسقارۋدىڭ زى­ميان­دىق استارىنا، وتارلىق زاڭنىڭ سۇر­قيا­لى­عىنا كوزى جەتكەن اباي: «قىسقا كۇندە قى­رىق جەرگە قويما قويىپ، قۋ تىلمەن قۋلىق ساۋعان زاڭى قۇرىسىن»، – دەپ كۇيىنەدى. قا­زاقتىڭ رۋ­حىن، ءدىلىن، ءداستۇرىن تۇبەگەيلى قۇر­تۋعا با­عىت­تالعان ايار زاڭنىڭ استارىن اڭداعان اباي: «قىزمەت قىلما ويازعا، جان­باي جاتىپ ءسو­نۋگە. قالاي سابىر قىلارسىڭ، جانباي جا­تىپ سونۋگە؟»، – دەيدى.

وسى كەزدەگى قازاقتىڭ مىنەزىنىڭ وزگەرۋىن سىناپ اباي ءبىرسىپىرا عيبراتتى سوزدەر جازعانىن بىلەمىز. مىسالى، «ءماز بولادى بولىسىڭ» اتتى ولەڭىندە شەندى شەكپەنگە قىزىققان اتقامىنەرلەردى بىلاي دەپ سىنايدى:

ءماز بولادى بولىسىڭ،
ارقاعا ۇلىق قاققانعا،
شەلتىرەيتىپ ورىسىڭ،
شەندى شەكپەن جاپقانعا.

كۇندە جاقسى بولا ما،
ءبىر قىلىعى جاققانعا؟
وقالى تون تولا ما،
ار-ۇياتىن ساتقانعا؟!...

بۇل ولەڭدە بولىس بولعان قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقى ءۇشىنشى جاقتان سۋرەتتەلەدى. اقىن بولىستىڭ قولىمەن جاساعان ناقتى ءىسىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ كوپ سىرىن بۇگىپ، بۇركىپ جاتقان ءىشىن دە اشىپ كەرسەتە وتىرىپ، ادام مىنەزىن اشۋدىڭ ۇتقىر دا، ۇتىمدى ءتاسىلىن شەبەر پايدالانادى. ۇلىق ارقاعا قاقسا، ءماز بولىپ، يىعىنا شەكپەن جاپسا، شات بولىپ، ءار جەردە جوقتى-باردى شاتىپ، كۇپىنىپ، قامپايىپ، شالقىپ جۇرگەن بولىس الدەبىر قۋانىشى ءۇشىن ءۇي-ءىشىن، اۋىل-ايماعىن تۇگەل اۋرەلەپ، ابىگەرگە تۇسىرەدى. ال ءىسى وڭعا باسسا، كۇلمەڭدەپ، ولەڭ قاعىپ، قاسقايىپ، ماقتانعا سالىنادى، باس پايداسى، قۇلقىنىڭ قامى ءۇشىن بىرەۋلەردى قاقپانعا ءتۇسىرۋدى ويلايدى، ەل ىشىنەن ءبىر ءدامدىنى تاتىپ، وڭەشى مايلانا قالسا، قولىن شاپالاقتاپ جاس بالاداي قۋانادى.

ءومىر كۇرەسى جۇرەكتى تازالاپ، ادامدى جەتىلۋ جولىنا سالادى. بىراق، كۇرەستىڭ ماقساتى بىرىگۋ ءۇشىن ەمەس، باس پايداسىنا باعىتتالعاندا، بۇل كۇرەس جۇرەكتى بىلعايدى. بىلعانعان جۇرەك اقىل مەن قايراتتى باسقارا المايدى، ادام قيانات ىستەرگە بارىپ، كۇناعا باتادى. كۇنالى ءىس جۇرەكتى ودان ءارى بىلعايدى. وسىلاي، ادام كۇنادان كۇناعا باتىپ، ۇزدىكسىز قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. رەسەي ساياساتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاقتىڭ بىرلىگىن بۇزدى، اركىم ءوز باس پايداسىمەن كەتتى. وسىلاي قوعامدا الاۋىزدىق مولايىپ، ءوزارا كۇرەس ماشىققا اينالىپ كەتتى. بۇكىل حالىق بۇل اعىمنان شىعا الماي، ۇلتتىق بولمىس مىنەز تولىق وزگەرىسكە ءتۇستى. بۇگىنگى قازاق مىنەزىنىڭ وزگەرۋى سول زاماننان باستالىپ، ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى دەۋگە بولادى.

سول كەزدە قازاق مىنەزىنىڭ وزگەرگەنى تۋرالى ابايدىڭ كوپ جازعانى بەلگىلى. كۇڭىرەنە جازعان ايگىلى ولەڭىندە ول بىلاي دەيدى:

قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.
جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،
ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ...

 ...باس-باسىڭا بي بولعان وڭكەي قيقىم،
مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟
وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،
ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ.

بۇرىنعى بولمىسپەن ۇيلەسىمدى كوشپەندى ومىردە قالىپتاسقان قازاق بولمىسى ەندى رەسەي يمپەرياسى جاساعان جاساندى ءتارتىپ قۇرساۋىندا قالدى. وسىنى كورگەن اباي «وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ، قازاقتىڭ مىنەزىنىڭ بۇگىنگى وزگەرىسىن تۇسىندىرگەندەي بولادى.

قازاق بويىندا كوشپەلى ءداۋىر عاسىرلار بويى قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلگىش قاسيەت قالىپتاستىردى. ءوزىنىڭ سول اسىل قاسيەتىن قازاق ەندى جاڭا داۋىردە قولدانۋعا ۇمتىلدى. تۇرمىستىڭ جاڭا وزگەرىسىنە بەيىمدەلۋگە تىرىستى. وسىلاي ول باس پايداسى ءۇشىن باسەكەلەستەرىن قارالاپ،  جالا جاۋىپ، ولاردان قۇتىلۋ جولدارىن ىزدەدى.

بولمىس اياسىندا قالىپتاسقان قازاقتىڭ كوركەم مىنەزى وسىلاي كۇرت وزگەرىپ، تۇتاس تۇلعاسى ۇساقتالىپ، ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ءتۇسىپ كەتتى.

پاتشا داۋىرىندەگى قالىپتاسقان مىنەز كورىنىسى كەڭەس ۇكىمەتى كەلگەندە ءارى قاراي جالعاستى. مىسالى، كەڭەس داۋىرىندە زيالى قاۋىمنىڭ 25 مىڭى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، ەلىمىزدىڭ ەڭ اياۋلى بولىگىنەن ايىرىلىپ قالدىق. ونىڭ سەبەبى قازاقتار ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى دومالاق ارىز جازىپ، كورسەتىپ وتىرعانى كەيىنگى اشىلعان قۇپيا قۇجاتتار دالەلدەپ وتىر. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ اراسىندا مۇنداي شىعىن ەشبىر ەلدە بولماعان. مانساپ، باس پايداسى ءۇشىن كۇرەستە ومىرگە بەيىمدەلگىش جاقسى قاسيەتىمىز، وسىلاي ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن بەرگەن ەكەن.

بۇگىنگى كۇندەردەگى ەل باسقارۋدا جىلپوس، الاياق ادامداردىڭ كوبەيۋى، كوررۋپتسيانىڭ كۇش الىپ كەتۋى ءتارىزدى كەلەڭسىزدىكتەر وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلادى. وسىلاي، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كوركەم قاسيەتتەرى وزىنە كەرى اسەر ەتىپ، ەندى قازاققا زارداپ اكەلىپ وتىر.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz