ءبىرىنشى ءبولىم: قازاقستانعا ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپ قاتەرلەر لەگى قانداي؟

(جالعاسى: ءتورتىنشى قاۋىپ)

بۇل ماقالادا قاۋىپتى دەپ ساناعان ەكى قۇبىلىستى ءبىر ارناعا بىرىكتىرىپ، ونى «ءتورتىنشى قاۋىپ» دەپ اتادىق. ويتكەنى، بۇل ەكى ماسەلە ءبىر ەمەشەكتى تالاسىپ ەمىپ جاتقان ەگىز قوزىداي پروبلەمالار قاتارىنا جاتادى... 

4. يدەولوگيالىق‑الەۋمەتتىك سيپاتتاعى ءتورتىنشى قاۋىپكە قوعامداعى كەدەيشىلىكتىڭ شەكتەن شىعۋىن جانە ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا جات ءدىني اعىمداردىڭ قارقىندى ەنۋىن جاتقىزۋعا بولادى.

بۇگىنگى جاعدايدا ونداي قاۋىپتىڭ ورىن الۋىنىڭ وزىندىك قوماقتى سەبەپتەرى بار: ول – مەملەكەتتىڭ ۇزاق جىلدار بويى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنا جەتكىلىكتى ينۆەستيتسيا قۇيماۋىنان تۋىنداعان. ونىڭ ەڭ باستى بەلگىلەرى – تەگىن وقۋ مەن تەگىن مەديتسينانىڭ شەكتەلۋى، الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ينفلياتسيا دەڭگەيىنەن تومەن بولۋى سياقتى قۇبىلىستاردا قاتتى بايقالدى. قاتە جۇرگىزىلگەن «الدىمەن ەكونوميكا، ساياسات ودان كەيىن» ساياساتى قازاق قوعامىن جاپپاي پاۋپەريزاتسيالانۋىنا الىپ كەلدى. ياعني، ادامداردىڭ كەدەيلەنۋى ارتىپ، قوعامنىڭ ءوزىن‑وزى ينۆەستيتسيالاۋ مۇمكىندىكتەرى تومەندەدى. ول فۋنكتسيانى بانكتەر اتقارا المادى. بانك تەك ءوز پايداسىن ويلاپ، وتە قىمبات پايىزبەن كرەديتتەر بەردى. ناتيجەسىندە – كەدەيلەنگەن ودان ءارى كەدەيلەندى، كرەديت العاندار مورالدىك‑ەتيكالىق كۇيزەلىستەرگە ءتۇستى. ولار حالىقتىڭ ەلەۋلى بولىگىن قۇراپ، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان كۇيزەلىستى شەككە جەتتى. ەلدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قولدايتىن باعدارلامالار دۇرىس جۇمىس ىستەمەدى. كەيبىر ىسكەر ازاماتتاردىڭ وزىق جوبالارىن اقشاسى كوپ كلاندىق جۇيە يەمدەنىپ كەتىپ وتىردى. بىراق، كاسىپتىڭ وسى ءتۇرىن ويلاپ تاپقان ادامدا «كەدەيلىكتەن قۇتىلام» دەگەن موتيۆاتسيا (قۇلشىنىس) بار بولسا، ونىڭ بيزنەسىن تارتىپ العان وليگارحتا ول جوق ەدى. ويتكەنى، وليگارحيانىڭ مۇددەسى مەملەكەتىلىكپەن بايلانىستى ەمەس ەدى. ونىڭ موتۆاتسياسى – ەل ەكونوميكاسىن مەيلىنشە مونوپوليزاتسيالاۋ بولدى. سوندىقتان، بولاشاعى بار، ەلگە پايدالى نەبىر جاقسى جوبالار جورگەگىندە تۇنشىعىپ، سوڭىنان جويىلدى. قازاقستاندا ەكونوميكانى نارىققا بەيىمدەۋ ورىن العانىمەن، مەملەكەتتى العا سۇيرەيتىن «بۋرجۋازيالىق وندىرىستىك‑يندۋستريالىق لوكوموتيۆ» سو كۇيى پايدا بولمادى. بارلىق ماسەلە قارجىلىق‑ەكونوميكالىق سالاعا اۋىسىپ كەتتى. ول قۇناردان «وليگاپوليا» دەپ اتالاتىن پارازيتتىك قۇبىجىق ءوسىپ‑وندى.

ءوز كەزەگىندە، قوعامنىڭ يدەولوگيالىق ورىسىندە وليگاپاليا ماقساتتارىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتەتىن رۋحاني پلاتفورما قاجەت بولدى. ول فۋنكتسيانى وسى كەزدە اسا قارقىندى دامىعان ءدىن اتقارا باستادى. بىراق، عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىمەن، دۇنيەتانىمىمەن جالعاسا دامىعان ءدىننىڭ ورنىنا، ەندى وعان ساي كەلمەيتىن مۇلدە باسقا باعىتتاعى ءدىني نانىم‑سەنىم پايدا بولدى. «جاڭا ءدىن» ءدىني فۋندامەنتاليزمدى العا تارتا وتىرىپ، قازاقستاندى يسلام الەمىنىڭ «جاڭا ورتالىعىنا» اينالدىرۋدى كوزدەدى. ءدىني ورتادا «نەوحاليفات» يدەيالارى ايتىلا باستادى. بۇل ونسىز دا پاۋپەرلەنگەن حالىققا وتە اۋىر سوققى بولدى. وسىلايشا، توقتاۋسىز جۇرگەن ءدىني ەكسپنسيا ءوز دەگەنىنە جەتتى. وسى ورازا ايىنداعى سۇراقتار ەلىمىزدەگى ەڭبەككە جارامدى جانە وعان وقۋشىلاردى قوسىپ ەسەپتەگەندە ورازا ۇستاۋشىلاردىڭ سانى 63%‑عا جەتكەنىن كورسەتتى. بۇل  ۇلتتىق ساناداعى قۇندىلىقتار جۇيەسىندەگى پريوريتەت دىندە ەكەنىن بىلدىرەتىن سان. بىراق، گەوگرافيالىق جانە جەر قويناۋى مۇمكىندىكتەرىنە (قازبا بايلىعىنا) ساي قازىرگى كونستيتۋتسيالىق زايىرلى قازاقستاندا الدەقاشان «ءبىلىم قۇندىلىقتارى» پريوريتەتكە يە بولۋى ءتيىس ەدى. ول جۇزەگە اسپادى. كەدەيلەنگەن حالىق دىنگە بەت بۇردى. دىنگە سەنىپ، قۇدايدان سۇراپ  وتىرعاندا – كاسىپكەرلىك پەن تابىستى ەكونوميكالىق كوزدەردىڭ يگىلىگى وزگەنىڭ قولىنا ءوتۋ مۇمكىندىگى ەسەلەپ ارتتى، ءوتىپ تە جاتىر...  قوعامعا قۇيىلۋى ءتيىس ينۆەستيتسيا سىرتقا قاشتى، ءالى دە «توقتادى» دەي المايمىز. ال، قوعامنىڭ ءوزى وسىنداي جان‑جاقتى توتالدى «شابۋىلداردان» سوڭ، «پاتەرناليزم» دەپ اتالاتىن دەرتكە شالدىعاتىنى – تاريحتا قالىپتى جاعداي سانالادى...

قازىر بۇل قاۋىپ ءالى تولىق سەيىلگەن جوق. ونى وڭالتۋ ءۇشىن مەملەكەت تە قۇرىلتايلار وتكىزىپ، كەڭەس قۇرىپ، بار كۇشىن سالۋدا. دەگەنمەن، بولاشاقتا جەمىسىن بەرەتىندەي باعدارلار ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتىر. ەندەشە، سونىمەن بىرگە قوعام دا تۇرلەنىپ، ءوز ۇلتتىق بولمىسىنا ورالۋى كەرەك. ول – ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ عىلىم‑مەن بىلىمگە، قوعامنىڭ – ازاماتتىق قوعامعا، مورالدىك بولمىستىڭ – ۇلتتىق تاربيەگە بەت بۇرۋىن تالاپ ەتەدى. تەك سول ارقىلى بىزدە زايىرلى قوعامنىڭ نىشانى پايدا بولادى، بىلىم‑عىلىم قۇندىلىعى العا شىعادى، مەملەكەت تە، حالىق تا وزىندىك مادەني‑رۋحاني كەلبەتىنە يە بولادى. ال، ول، ءوز كەزەگىندە ەلىمىزگە ۇيلەسىمدى ەكونوميكالىق جوبالاردى قارقىندى ومىرگە كەلتىرىپ، حالىقتى پاۋپەرلىك جاعدايدان ارىلتادى، ەل ەڭسەسىن تۇزەي باستايدى. بۇل پروتسەستى مەملەكەت «ءدىن تۋرالى» جانە «ءتىل تۋرالى» جاڭا زامانعا سايكەستەندىرىلگەن زاڭداردى قابىلداۋدان باستاپ بەرسە، وعان حالىقتىڭ سەنىمى ارتا تۇسەدى. يگىلىكتىڭ كوزى وسىندا.

ارينە، وسىنداي شيەلەنىستى جاعدايدا وسى جاعدايدان قۇتقاراتىن ۇلتتىق يدەولوگيا ومىرگە كەلەدى دەپ ۇمىتتەنە المايمىز. ويتكەنى، زايىرلى قۇندىلىقتاردىڭ، ياعني، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ورنىعۋى ءۇشىن، ونىڭ ءبازيسى تولىق قالىپتاسۋى ءتيىس.  ياعني، حالىق كەدەيلىكتەن ءبىرشاما قۇتىلىپ، وڭى مەن سولىن تانىپ، ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىن قورعاپ، ورىن الىپ وتىرعان ادىلەتسىزدىكتەرگە قارسى ىقپالدى كۇرەسكەرلىككە قول جەتكىزىپ، ونىمەن بىرگە قۇقىقتىق ساناسىن ءوسىرۋى ءتيىس. ازىرگە ونىڭ ەپيزودتتىق سيپاتتارى كورىنىس بەرىپ قالادى. سونىڭ ءوزى حالىق تاراپىنان «كەزەكتى جەڭىس» دەپ قۋانىشتى باعالانۋدا. ال، مۇنداي «جەڭىستى جاعداي» مەملەكەتتە «تۇراقتى قالىپقا» اينالۋى ءتيىس. سوندا عانا ەلىمىزدە جۇزدەگەن جىلدارعا باعىتتالعان مىقتى ۇلتتىق يدەولوگيا پايدا بولماق. قازىر مەملەكەت وسىنداي «ءولارا» كەزدە حالىققا «كومەك قولىن» سوزۋى كەرەك. بولماسا ‑ «مەملەكەتتىك تۇعىردىڭ» ىرگەتاسى بەرىك قالانبايدى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz