ەۋروپا چەمپيوناتتارىنىڭ تاريحى

فۋتبولدى ويلاپ تاپقان قۇرلىقتىڭ ءوز جارىسى ءوزگەلەردەن كءوپ كەيىن دۇنيەگە كەلدى.

تۋرا ءبىر ايدان سوڭ – 14 ماۋسىمدا گەرمانيادا فۋتبولدان كەزەكتى ەۋروپا چەمپيوناتى باستالادى. وسىعان دەيىن قارت قۇرلىقتىڭ ون التى دوپ دوداسى وتكىزىلگەن بولاتىن. 1960 جىلى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى (كسرو) قۇراماسى چەمپيون بولسا، 1964 جىلى – يسپانيا، 1968 جىلى – يتاليا، 1972 جىلى – گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى (گفر), 1976 جىلى – چەحوسلوۆاكيا (ول كەزدە ەكىگە بولىنبەگەن، ءبىرتۇتاس ەل ەدى), 1980 جىلى – گفر، 1984 جىلى – فرانتسيا، 1988 جىلى – گوللانديا، 1992 جىلى – دانيا، 1996 جىلى – گەرمانيا، 2000 جىلى – فرانتسيا، 2004 جىلى – گرەكيا، 2008 جانە 2012 جىلدارى – يسپانيا، 2016 جىلى – پورتۋگاليا، 2021 جىلى (2020 جىلى وتۋگە ءتيىس ەدى، بىراق بۇكىل الەمدى جايلاعان كوۆيد پاندەمياسىنىڭ سالدارىنان ءبىر جىل كەيىن ۇيىمداستىرىلدى) – يتاليا التىننان القا تاقتى.

«Abai.kz» پورتالى الداعى ءبىر اي ىشىندە وسىعان دەيىنگى 16 ەۋروپا چەمپيوناتىنا شولۋ جاساپ شىقپاق. بۇگىن جالپى وسى دوپ دوداسىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىن تارازىلايمىز.

فۋتبولدىڭ وتانى – ۇلىبريتانيا، ونىڭ ىشىندە انگليا ەكەنىن بۇل كۇندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. اعىلشىننىڭ «foot» (اياق) جانە «ball» (دوپ) دەگەن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىگۋىنەن تۋعان اتاۋىنىڭ ءوزى باستى سيپاتىنان حابار بەرەتىن بۇل ويىن رەسمي تۇردە 1863 جىلى پايدا بولدى دەپ سانالادى. ال 1887 جىلى بىرنەشە كوماندانى بىرىكتىرگەن اعىلشىن فۋتبول ليگاسى قۇرىلدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە تۇڭعىش رەت ۇلتتىق قۇرامالار (انگليا مەن شوتلانديا) ءوزارا جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزدى. حح عاسىردىڭ باسىنا قاراي فۋتبول ويىنى ەۋروپانىڭ وزگە وڭىرلەرىنە، سونداي-اق ۇلىبريتانيانىڭ ازياداعى، افريكاداعى، اۆسترالياداعى، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكاداعى وتارلارىنا دا تاراپ ۇلگەردى.

1904 جىلى ەۋروپانىڭ جەتى مەملەكەتى – فرانتسيا، بەلگيا، گوللانديا، دانيا، شۆەتسيا، شۆەيتساريا جانە يسپانيا حالىقارالىق فۋتبول فەدەراتسياسىن (فيفا) قۇردى. ءار قۇرلىقتا دا ءوز فۋتبول ۇيىمدارى دۇنيەگە كەلە باستادى. ولار قۇرىلىپ قانا قويماي، سول ايماقتىڭ ءتول جارىستارىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى. ۇلتتىق قۇرامالار اراسىنداعى وڭتۇستىك امەريكا چەمپيوناتى (Copa ءAmerىca) تۇڭعىش رەت 1916 جىلى ءوتتى. سولتۇستىك جانە ورتالىق امەريكانىڭ، كاريب تەڭىزى ماڭىنداعى ارالداردىڭ قۇرامالارى ءوز ۇزدىكتەرىن انىقتاۋدى 1941 جىلى باستاپ كەتسە، ازيا كۋبوگى 1956, ال افريكا ۇلتتارىنىڭ كۋبوگى 1957 جىلدان بەرى وتكىزىلىپ كەلەدى.

«بۇگىندە ميلليونداعان جانكۇيەردىڭ سۇيىكتى ويىنىنا اينالعان سپورت ءتۇرىن دۇنيەگە اكەلگەن قۇرلىقتىڭ وكىلدەرى ءوز چەمپيوناتىن ۇيىمداستىرۋعا وسىلاردىڭ ەڭ سوڭى بولىپ كىرىستى» دەگەنگە بۇگىن سەنەسىز بە؟ سەنسەڭىز دە، سەنبەسەڭىز دە، راسى سول. ارينە، بۇل «سونشا ۋاقىت بويى ەۋروپالىقتار دوپ تەپپەي، قاراپ وتىردى» دەگەن ءسوز ەمەس. «بالقان ەلدەرىنىڭ كۋبوگى»، «سولتۇستىك كۋبوگى»، «ۇلىبريتانيا بىرىنشىلىگى» ءتارىزدى ولكەلىك جارىستار از بولعان جوق، بىراق قۇرلىق كوماندالارىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرەتىن تۇتاس تۋرنير ەۋروپادا زور قيىندىقپەن دۇنيەگە ارەڭ كەلدى. سەبەبى، فيفا-نىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى فرانتسۋز جيۋل ريمە: «ۇزدىك كوماندالاردىڭ كوپشىلىگى توپتاسقان قۇرلىق ءوزىنىڭ جەكە جارىسىن وتكىزۋگە كىرىسسە، وندا الەم چەمپيوناتىنا باسەكەلەس بولىپ، ونىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى»، – دەپ ەسەپتەدى دە، ۇلتتىق قۇرامالار اراسىندا ەۋروپا چەمپيوناتىن وتكىزۋ تۋرالى وتانداسى انري دەلونەنىڭ سوناۋ 1927 جىلى جاساعان جوباسىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان سوڭ، فۋتبول قۇرىلىمدارىنىڭ جۇمىسى قايتا جاندانا باستادى. مىنە، وسى كەزەڭدە يتاليا فۋتبول فەدەراتسياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، باياعى سوعىس جىلدارى الەم چەمپيوناتىنىڭ التىن كۋبوگىن فاشيستەردەن شولاندا جاتقان ەسكى ەتىگىنىڭ ىشىنە تىعىپ ساقتاپ قالعان وتتورينو باراسسي بارىنشا بەلسەندىلىك تانىتتى. ول 1950 جىلى برازيلياداعى دۇنيەجۇزىلىك دوپ دوداسى قارساڭىندا وتكەن فيفا-نىڭ كەزەكتى كونگرەسىندە: «قالاساڭىزدار دا، قالاماساڭىزدار دا، ەۋروپانىڭ ءوز چەمپيونىن انىقتار ءساتى ءالى تۋادى»، – دەپ مالىمدەدى. 1951 جىلدىڭ سوڭىندا ول ءتىپتى ءوز جوباسىن جۇرتشىلىققا جاريا ەتتى – ەۋروپا چەمپيوناتتارى وليمپيالىق جۇيە بويىنشا وتەدى، ياعني جەڭىلگەندەر بىردەن جارىستان شىعىپ قالىپ وتىرادى. جۇپتار جەرەبە ارقىلى انىقتالادى، اۋەلگى كەزەڭدەردە ولار ەكى ويىننان وتكىزەدى ء(وز الاڭىندا جانە سىرتتا). جالعىز ويىننان عانا تۇراتىن جارتىلاي فينالدار مەن فينال ءبىر ەلدىڭ اۋماعىندا وتكىزىلەدى... الايدا 1952 جىلى فيفا بۇل جوبانى قاراۋدى بەلگىسىز ۋاقىتقا كەيىنگە قالدىردى.

اشىق ايقاستا ەشقاشان جەڭىسكە جەتپەيتىنىن تۇسىنگەن دەلونە، باراسسي جانە بۇلاردىڭ پىكىرلەسى – بەلگيالىق جوزە كراي ەندى استىرتىن دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزە باستادى. 1954 جىلدىڭ 27 مامىرىندا تسيۋريحتە باس قوسقان ۇشەۋى ارەكەتتەرى مەن ۇسىنىستارىنىڭ ءوتىمدى بولۋى ءۇشىن جاقتاستاردىڭ سانىن ارتتىرۋ كەرەك دەپ شەشتى. كوپ ۇزاماي ۇشتىك جەتىلىككە اينالدى: بۇلاردىڭ قاتارىنا جوبانىڭ بولاشاعى بارىن اڭداعان ماماندار – شوتلاندىق گەورگ گرەحەم، ۆەنگر گۋستاۆ شەبەش، اۆستريالىق يوزەف گەرە جانە دانيالىق ەببە شۆارتس قوسىلدى.

«ۇلكەن جەتىلىك» 1954 جىلدىڭ 15 ماۋسىمىندا شۆەيتساريادا قايتا توقايلاستى. كەزدەسەر جەر دە، ۋاقىت تا بەكەر تاڭدالماعان ەدى: 16 ماۋسىمدا اتالمىش ەلدە كەزەكتى دۇنيەجۇزىلىك دوپ دوداسى باستالاتىن-دى، ال اراعا بەس كۇن سالىپ، بەرندەگى فيفا كونگرەسىندە الەم فۋتبولىن ارتىق-كەمى جوق تۋرا 33 جىل بيلەگەن جيۋل ريمە قىزمەتىمەن قوش ايتىستى. ەۋروپا بىرىنشىلىگىن ۇيىمداستىرۋعا قارسى كۇرەسكەن تۇلعا تۇعىرىنان تايعان سوڭ، انري دەلونە مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ جولى اشىلىپ، تىنىسى كەڭىدى. «ۇلكەن جەتىلىك» بۇل مۇمكىندىكتى جەدەل پايدالانىپ، سول كۇنى-اق، ياعني 21 ماۋسىمدا ەۋروپا فۋتبول قاۋىمداستىقتارى وداعىنىڭ – ۋەفا-نىڭ قۇرىلعانىن جاريا ەتتى، ال ەرتەڭىنە ءوز اراسىنان ۇيىمنىڭ العاشقى پرەزيدەنتىن سايلادى (ە.شۆارتس).

وكىنىشكە قاراي، 1955 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءوز باستاماسىنىڭ باياندى بولعانىن كورە الماعان كۇيى دەلونە قايتىس بولدى. ونىڭ ءىسىن بالاسى پەر جالعاستىردى. كوپ ۇزاماي 1956 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قۇرلىق بىرىنشىلىگىن وتكىزۋدى قولداۋشىلار ليسسابونداعى كونگرەستە بولاشاق تۋرنير رەگلامەنتىنىڭ جوباسىن بارلىق فەدەراتسيالارعا جىبەرىپ، قاتىسۋعا تىركەۋ باستالعانىن مالىمدەدى. بىراق وتىنىشتەردى قابىلداۋدىڭ سوڭعى كۇنى – 1958 جىلدىڭ 15 اقپانىندا ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە تەك 14-اق ارىز كەلىپ ءتۇستى. ۋەفا-عا سول كەزدە 31 ەل مۇشە ەدى، ياعني ونىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قاتىسۋعا كەلىسكەندە عانا جارىستى باستاۋعا بولاتىن-دى. امال جوق، ءوتىنىش قابىلداۋ ۋاقىتىن اتالعان جىلدىڭ جازىنا دەيىن سوزۋعا تۋرا كەلدى. شاماسى، بۇل مەرزىمدى ۇيىم باسشىلارى وتە ءتيىمدى پايدالانىپ، ءبىراز فەدەراتسيانى ۇگىتتەپ ۇلگەرسە كەرەك، جاز شىعا چەمپيوناتقا «قاتىسقىسى كەلەتىن» تاعى ءۇش ەل قوسىلدى.

ءسويتىپ، العاشقى ەۋروپا چەمپيوناتىنا 31 قۇرامانىڭ تەك 17-ءسى عانا قاتىساتىن بولدى. 1958 جىلدىڭ 6 ماۋسىمىندا، ءVى الەمدىك دوپ دوداسىنىڭ اشىلۋىنا ەكى كۇن قالعاندا، ستوكگولمنىڭ «فورەست» قوناقۇيىندە اۋەلدە «ەۋروپا ۇلتتارىنىڭ كۋبوگى» دەپ اتالعان ءتۋرنيردىڭ جوباسى بەكىتىلدى. ءاۋ باستاعى وتتورينو ءباراسسيدىڭ جوباسى نەگىزىنەن ساقتالدى دەۋگە بولادى. تۋرنير كۋبوكتىق نەمەسە وليمپيالىق جۇيە بويىنشا (ياعني ۇتىلعان كوماندا جارىستان شىعا بەرەدى) وتەدى جانە ءار جۇپ ەكى ماتچتان ء(وز الاڭىندا جانە سىرتتا) وينايدى دەپ شەشىلدى. تەك جارىستىڭ اقىرعى ساتىسى (جارتىلاي فينالدار، 3-ورىن ءۇشىن ويىن جانە فينال) ءبىر ەلدە وتەتىن بولدى. 1960 جىلدىڭ شىلدەسىنە بەلگىلەنگەن ءى ەۋروپا كۋبوگىنىڭ فينالدىق كەزەڭى فرانتسيادا نەمەسە يسپانيادا (قايسىسىنىڭ جارتىلاي فينالعا شىعۋىنا قاراي، ەگەر ەكەۋى دە شىقسا، باسىمدىق فرانتسياعا بەرىلەدى) ۇيىمداستىرىلادى دەپ ۇيعارىلدى. ال اقتىق سىنعا ەكەۋى دە ىلىكپەي قالسا، فينالدىق كەزەڭنىڭ قايدا وتەتىنىن ۋەفا-نىڭ اتقارۋ كوميتەتى شەشەتىن بولدى...

ساكەن سىبانباي

Abai.kz