كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، حالىق قاھارمانى ساعادات نۇرماعامبەتوۆكە 100 جىل!

دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا قازاقستان مايدانعا 1 ملن. 200 مىڭ، ەڭبەك ارمياسىنا 700 مىڭنان اسا ادام اتتاندىردى. مايدانعا اتتانعانداردىڭ تەڭ جارتىسى قازا تاۋىپ، قايتا ورالمادى. بۇل سوعىستا قازاقتار اراسىنان مايتالمان مايدانگەرلەر شىعىپ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. ولاردىڭ اراسىنان رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىزدىك العاندا №1 حالىق قاھارمانى اتاعىن يەلەنگەن، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولعان، بيىل 100 جاسقا تولعان – س. نۇرماعامبەتوۆ ەسىمى ەرەكشە.

نۇرماعامبەتوۆ ساعادات قوجاحمەتۇلى 1924 جىلى 25 مامىردا اقمولا وبلىسى، اقكول اۋدانىنداعى قوسىم دەگەن اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. تاعدىر باتىردىڭ بالالىق شاعىن اتا-اناسىز وتكىزۋگە اكەلدى. اتا-انادان ەرتە ايرىلعان ول جالعىز اعاسى ساعيتتىڭ قامقورلىعىمەن ءوستى.

ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا سوعىسقا الدىمەن اعاسى ساعيت اتتاندى. نوۆگورود تۇبىندە بولعان ۇرىستا ساعيتتىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى اۋىلعا قارالى قاعاز كەلدى. جالعىز باۋىردان ايرىلۋ ساعاداتقا قاتتى باتتى. اعاسى ءۇشىن فاشيستەردەن كەك الماققا ساعادات مايدانعا اسىقتى. كوپ ۇزاماي شاقىرتۋ دا الدى، بىراق ونى بىردەن مايدانعا ەمەس، اسكەري ۋچيليششەگە باراتىندار قاتارىنا قوستى. 1942 جىلى قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، تۇركىمەنستاننىڭ الدىمەن ءبايرامالى، سوسىن كۋشكا قالاسىنا كوشىرىلگەن 1-تۇركىستان پۋلەمەتشىلەر ۋچيليششەسىنە جىبەرىلدى. ساعادات ۋچيليششەدە اسكەري وقۋعا بەل شەشە كىرىسىپ، بىلىكتى دە تالاپتى كومانديرلەردەن جاقسى ءتالىم الدى.

مەرزىمىنەن بۇرىن اسكەري ۋچيليششەنى اياقتاپ، وفيتسەر پوگونىن تاققان ساعادات ەندى تىكەلەي باتىستاعى مايدان شەبىنە اتتاندى. بۇلاردى 9-قىزىلتۋلى اتقىشتار كورپۋسىنىڭ شتابىنا اكەلدى. مۇندا ولاردى 157-جەكە اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىنا ءبولدى. 157-ءشى جەكە اتقىشتار بريگاداسىنىڭ شتاب باستىعى، پودپولكوۆنيك م.ي. سافونوۆ 19 جاستاعى لەيتەنانتتى كۋباندا ۇلكەن كاريبرلى پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى ەتىپ تاعايىندادى. ساعادات اسكەري مانسابىن پۋلەمەتشىلەر ۆزۆودىنىڭ كومانديرى بولىپ باستادى. ساعادات العاش كەزدەسۋدە بۇل بايىرعى اسكەري كومانديرمەن ىشتەي تابىسىپ، وزىنە ۇستاز تۇتتى. بۇل دوستىعى گەنەرال-مايور شەنىندە وتستاۆكاعا شىققان م.سافونوۆپەن كەيىنگى جىلدارعا دەيىن جالعاستى.

سولتۇستىك-كاۆكاز مايدانى قولباسشىلىعىنىڭ شەشىمىمەن 1050, 1052, 1054-اتقىشتار پولكتارىنان قۇرالعان، قۇرامىندا ساعادات سوعىسقان 301-اتقىشتار ديۆيزياسى جاساقتالدى. ساعادات سوعىستىڭ اياعىنا دەيىن 1052-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا سوعىستى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اۋىر شايقاستارىندا وفيتسەر س.نۇرماعامبەتوۆ كراسنودار ولكەسىن، ۋكراينانى، مولدوۆانى، باتىس بەلورۋسسيانى، پولشانى ازات ەتۋگە قاتىستى. پولشانى ازات ەتۋ 1944 جىلدىڭ شىلدە-تامىزىندا باستالدى. 5 ميلليوننان استام ادام فاشيستىك قۇلدىقتان قۇتقارىلدى. نەمىس-فاشيستىك باسقىنشىلار پولشادا بەس جىل بويى زۇلىمدىق جاسادى. 1945 جىلى 27 اقپاندا «پولشا تەرريتورياسىنداعى ۆيبوروۆ دەرەۆنياسى اۋدانىندا جاۋدىڭ قاتتى بەكىنگەن قورعانىسىن بۇزىپ ءوتۋ كەزىندە قولباسشىلىقتىڭ جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالارىن ۇلگىلى ورىنداعان ەرلىگى ءۇشىن» كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن س.نۇرماعامبەتوۆكە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.

1945 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا بەرلين وپەراتسياسى باستالدى. بەرلين ءۇشىن قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىندا س.نۇرماعامبەتوۆ جانە ونىڭ باتالونى شايقاستى. ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ باتالونى گيتلەرلىك رەيح كەڭسەسىنىڭ عيماراتىن باسىپ الۋعا قاتىستى.

1945 جىلى 24 ساۋىردە مايور نۇرماعامبەتوۆتىڭ باتالونى جاۋدىڭ تاباندى قارسىلىعىن بۇزىپ، بەرلينگە كىردى. باتالوندى شەبەر باسقارا وتىرىپ، تانكىگە قارسى اتاتىن گراناتومەتشىلەر مەن پۋلەمەتشىلەردىڭ ۇلكەن توپتارىمەن قيىن كوشە ۇرىستارىندا 450-دەن استام ءفاشيستى جويىپ، 1560-تان استام ءفاشيستى تۇتقىنعا الىپ، توعىز بەكىنىستىڭ كوزىن جويدى. بۇل شايقاستا مايور نۇرماعامبەتوۆ جارالاندى. سوعىستى باتىر بەرليندە اياقتادى.

سوعىستان كەيىن 1946 جىلدىڭ جازىندا ساعادات نۇرماعامبەتوۆ ماسكەۋگە م.ي. فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەمياعا وقۋعا ءتۇستى. وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن تۇركىستان اسكەري وكرۋگى شتابىنىڭ جەدەل بولىمىنە اعا وفيتسەر بولىپ قىزمەتكە جىبەرىلدى. كەيىن ول موتواتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالىپ، ونى ءتورت جىلعا جۋىق (1954-1958 جج.) باسقاردى.

1958 جىلدىڭ تامىزىنان تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندە 203-موتواتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ شتاب باستىعى، 1961 جىلدان قازاق كسر ازاماتتىق قورعانىس شتابىنىڭ باستىعى، سودان كەيىن ورتا ازيا اسكەري وكرۋگى اسكەرلەرى قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى، وڭتۇستىك اسكەرلەر توبى (ۆەنگريادا) قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1989 جىلى وكرۋگ تاراتىلعاننان كەيىن قازاق رەسپۋبليكالىق سوعىس، ەڭبەك جانە قارۋلى كۇشتەر ارداگەرلەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، سونىمەن بىرگە قازاق كسر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ارداگەرلەر جانە مۇگەدەكتەر ىستەرى جونىندەگى جوعارعى كەڭەسى كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە كسرو قارۋلى كۇشتەرى باس شتابى اكادەمياسىنىڭ كۋرستارىندا ەكى رەت وقىدى. كەڭەس ارمياسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندە وعان 1964 جىلى «گەنەرال-مايور»، 1972 جىلى «گەنەرال-لەيتەنانت» اسكەري اتاقتارى بەرىلدى.

1980 جىلداردىڭ اياعى مەن 1990 جىلداردىڭ باسىندا، كسرو-نىڭ ىرگەسى سوگىلە باستاعان تۇستا وزدەرىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالاعان كوپتەگەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردا قورعانىس مينيسترلىكتەرى جەدەل قارقىنمەن قۇرىلا باستادى. 1991 جىلى 25 قازاندا قر پرەزيدەنتى «قازاق كسر مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گەنەرال-لەيتەنانت س.ق. نۇرماعامبەتوۆ مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. قۇرىلعان مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى رەسپۋبليكانىڭ بولاشاق قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى بولدى.

1992 جىلى 7 مامىردا قر پرەزيدەنتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. سول كۇنى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن س.ق. نۇرماعامبەتوۆكە گەنەرال-پولكوۆنيك اسكەري اتاعى بەرىلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالدى.

جاڭادان قۇرىلعان ەگەمەن قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى قورعانىس ءمينيسترى بولىپ ساعادات قوجاحمەتۇلى تاعايىندالعاننان كەيىن، ارميا الدىندا تۇرعان كۇردەلى ماسەلەلەلەر كەزەگىمەن شەشىلە باستادى. ءدال وسى كىسىنىڭ باستاماسىمەن قازاقستاندا يگى داستۇرلەر مەن ارميامىزدىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالاعان اسكەري كادرلار دايىندالا باستادى. ول جوعارى لاۋازىمدارعا كوتەرگەن وفيتسەرلەرگە سەندى. قولداپ، كومەكتەستى. ساعادات قوجاحمەتۇلىنىڭ باستاماسىمەن اسكەري كادرلار ماسەلەسىن شەشۋ جانە قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ سانىن ارتتىرۋ لەزدە قولعا الىندى. قازاقستان ارمياسىنىڭ وفيتسەرلەرى مەن كۋرسانتتارىن وزگە ەلدەردىڭ اكادەميالارى مەن مەكتەپتەرىندە وقىتۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى.

س.نۇرماعامبەتوۆ الماتى جوعارعى جالپى اسكەري كوماندالىق ۋچيليششەسىن كەڭەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. اسكەري ۋچيليششەدە ماماندىقتار سانىن ارتتىرىپ، كۋرسانتتاردى 11 ماماندىق بويىنشا وقىتۋ جولعا قويىلدى. سونىمەن قاتار اسكەري ۇشقىشتاردى دايىنداۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. اقتوبە ازاماتتىق اۆياتسيا ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە اۋەلى اسكەري فاكۋلتەت، كەيىن اسكەري اۆياتسيا ۋچيليششەسى قۇرىلدى. ورتالىق ازيا اسكەري وكرۋگى قۇرىلعان 20 جىل ىشىندە قازاقتارعا ءتىپتى پولكتاردى باسقارۋعا سەنبەگەن بولسا، ەندى سوعان لايىق قازاق وفيتسەرلەرى جوعارى لاۋازىمدارعا باتىل تاعايىندالدى. كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قىزمەت ەتىپ، ەلگە ورالعان جوعارى اسكەري شەندى بىرقاتار ازاماتتاردى ءار ءتۇرلى اسكەري بولىمدەرگە قولباسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. قورعانىس ءمينيسترى س.نۇرماعامبەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن مۇقيات جۇرگىزىلگەن جۇمىستار ەلىمىزدىڭ اسكەري دامۋىنا قان جۇگىرتىپ، جاڭاشا سەرپىن الدى. ول نەگىزگى ماسەلەلەردى شەشۋگە كۇش-جىگەرىن شوعىرلاندىرۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەندى. 1994 جىلدىڭ 23 مامىرىدا قازاقستان پرەزيدەنتى جارلىعىمەن ساعادات نۇرماعامبەتوۆكە №1 حالىق قاھارمانى اتاعى بەرiلدi. 2013 جىلدىڭ 24 قىركۇيەگىندە ساعادات نۇرماعامبەتوۆ 90 جاسقا قاراعان شاعىندا ومىردەن وزدى.

ساعادات نۇرماعامبەتوۆ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى رەتىندە ەلىمىزدىڭ ايبىندى ارمياسىن، ۇلتتىق قارۋلى كۇشتەرىن قالىپتاستىرۋعا بار كۇشىن، ۇزاق جىلدارعى اسكەري ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن بارىنشا جۇمسادى. قورعانىس مينيسترلىگىن باسقارعان ساعادات قوجاحمەتۇلى ءوزىن ناعىز مەملەكەت قايراتكەرى، دارىندى اسكەري قولباسشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. بيىل 100 جاسقا تولىپ وتىرعان باتىر ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرى اراسىنان تمد مەملەكەتتەرى ىشىندە بىردەن-ءبىر قورعانىس ءمينيسترى بولعان تۇلعا ەدى.

بولات سايلان،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى،تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى

Abai.kz