ءىلياس جانسۇگىروۆكە – 130 جىل!

«بۇل ومىردە ادام - قام-قارەكەت جانە قيمىل-ارەكەتپەن عانا ادام، كىم قيمىلسىز قالسا، ونىڭ الدى تاسكەرەڭ».

ءىلياس جانسۇگىروۆ

ءومىربايانىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «مەنىڭ جىلىم «جىلقى» دەيدى. ونىسى 1894 جىل. جازعى سالىم تۋىپپىن. ەل ىشىندە تۋعان اي، كۇنىڭدى، ساعاتىڭدى قايدان تابارسىڭ؟ انامدى از بىلەم. ءتورت جاسىمدا جەتىم قالدىم»، - دەپ جازادى. ءىلياس تۋعان اي-كۇنىن انىق بىلمەگەن. بارلىق تولتىرعان انكەتالارى مەن جازعان ءومىربايانىندا ءوزىنىڭ تۋعان ايى مەن كۇنىن كورسەتپەگەن. ءىلياس جانسۇگىروۆ «ءومىربايانىندا» وسكەن جەرىم: «№ 4 اۋىلدىق/كەڭەس، اقسۋ بولىسى، تالدىقورعان ۋەزى، جەتىسۋ گۋبەرنياسى»، - دەيدى. بۇل كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن جازىلعانى. نەگىزىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ لەپسى ۋەزى، سارىتاۋ بولىسى، № 7 اۋىلدا تۋعان. ءىلياس جانسۇگىروۆ:

مەن ءوزىم تاۋدا تۋىپ، تاسىندا ءوستىم،
جاسىمنان مۇز توسەنىپ، قاردى كەشتىم.
اسقارلى ارشالىعا قوزى جايىپ،
بۇلتتىڭ اسپانداعى قاسىندا ءوستىم.
جوڭكەنىڭ جوعارعى الا باسىندا ءوستىم،
اق عاۋھار اقتاستىنىڭ تاسىندا ءوستىم.
اسپاندا اقيىعى شاڭقىلداعان،
قۇزداردىڭ قۇلامالى استىندا ءوستىم، - دەپ جەتكىزەدى. جاسىنان الاتاۋ، گيمالاي، كاۆكاز، جوڭكە، التاي، الاي، ءحانتاڭىرى، كوكشە، ايىرتاۋ تاۋلارىن جىرلاعانى دا سودان. «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» دەگەن ەستەلىگىندە، اقسۋ اۋدانى وقۋ ءبولىمىن باسقارعان، ءىلياستىڭ ءتالىمىن العان بەردىقوجا جانتاسوۆ:

سەن تۋعاندا جاساردى كارى جاسىم،
ءوستى وركەنىم، تەڭىزدەي ىقىلاسىم.
اي ما ەكەن، جۇلدىز بە ەكەن، الدە كۇن بە؟
قۇز قاباق، جوتا مۇرىن ءىلياسىم! – دەپ اكەسى جانسۇگىر ولەڭدەتىپ، ەركەلەتىپ الديلەگەن دەپ جازادى. «ءبىزدىڭ ءىلياس» دەگەن ماقالاسىندا شوكەنوۆ قۋاندىق:

سەنىڭ اتىڭ بىلەمىن ءىلياستاي،
ساعان كەلىن اپەرسەم ءسىرا جاستاي.
ۇيلەندىرىپ، ەنشىڭدى ءبولىپ بەرسەم،
كەتەرمىسىڭ اتاڭا قارايلاسپاي؟
الدە سەرى بولارسىڭ جورعا مىنگەن،
الدە ولەڭشى بولارسىڭ ءان كۇيلەگەن.
باقىت، داۋلەت، ابىروي ءالى الدىڭدا،
سوندا مەنى ەسىڭە ال – الديلەگەن، - دەپ بەرسۇگىر اتاسى مەن توقتىق اجەسى بەسىكتە تەربەتكەنىن جازادى. ىلياسقا:

- جازعى سالىم كۇننىڭ ءبىرىن تاڭدا! - دەپ ساكەن سەيفۋللين مەن بەيىمبەت مايلين ۇسىنىس جاسايدى. ءىلياس: - تۋعان كۇندى تويلاپ، ۋاقىت وتكىزىپ جۇرەمىز بە؟ – دەپ كونبەيدى. ەكى قۇرداسى بولماعان سوڭ، ءىلياس: - مەرەكە كۇنى ءبارىبىر جۇمىس ىستەمەيمىز، مەيرامدايمىز عوي. ەندەشە، مەنىڭ تۋعان كۇنىم سول – 1 مامىر بولسىن! - دەيدى. وسىدان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تۋعان كۇنى 1 مامىر بولىپ ءجۇر.

ءىلياستىڭ ەسىمىن «قىزىرىلياس» دەپ قويىپ، كىندىك اكەسى اتانعان قوبىزشى بايساقۇلى مولىقباي (1857-1930 ج.ج.) ءىلياستىڭ اكەسى جانسۇگىرمەن تۇيدەي جاستى. قونىستارى ىرگەلەس. زامانى ءبىر، تۇرمىستارى تەڭدەس. ءىلياس جانسۇگىروۆ ۇستازى، اعارتۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى ءبىلال سۇلەەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قۇجاتتارعا ەسىمىن «ءىلياس» دەپ قىسقارتىپ جازدىرتادى.

«سۇڭعىلا، سۇلۋ جان» ماقالاسىندا سەيدەش مۇقامەتشين: «ءىلياستىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا كەلگەن عابيت مۇسىرەپوۆ پەن عابيدەن مۇستافينگە اقسۋ وزەنى ماڭىن ارالاتىپ ءجۇرىپ، عالي ورمانوۆ ءىلياس جانسۇگىرۇلى تۋرالى اڭگىمە ايتادى. عالي ورمانوۆ: «اناۋ تۇرعان شوقىنى «ۇكىلى توبە» دەيدى. ونىڭ تۇبىندەگى شۇراتتى «شيلىكەمەر» دەپ اتاعان. اكىننىڭ ءومىر بويى اندەتىپ جۇرەتىن «ءشيلى وزەك، كوك قامىس، ءبىزدى ويلاي ءجۇر كوپ تانىس» دەگەن ءانى وسى تۇستا تۋعان. قاينار ەلىنىڭ حانگەلدى دەگەن تابىنان شىققان اسقان ءبىر سۇلۋ قىزعا اعامىز ولەردەي عاشىق بولادى. قىزدىڭ سوتقار اعالارى ءىلياستى اۋىلىنا جولاتپاي، اقىرىندا قارىنداستارىن باسقا بىرەۋگە ۇزاتىپ تىنادى»، - دەپ جازادى.

ءىلياستىڭ اناسىنىڭ شىققان اتاتەگىن ىلياسپەن اتالاس ءابىشۇلى سەرپەرباي: «اتالىق – يمانعالي – باقتويىس - ەلتىندى – باينازار، قوجاس – ەسكە، جورتشى، قوقانجىرىق، ورىس، توعىس، جىلقىايدار – قامبار بي – ءتاتتىبولات – وشان - ەسبولاي – تىنباي – جىلقىايدار - ايتەك – ساڭ – پۇشىق – يگىباي – تۇرسىنعازى دەپ تاراتىپ، تۇرسىنعازى – اقىن بولعان. ولەڭ ايتىپ نەمەسە ايتىسقانىندا تاقياسى قۇيقاسىمەن بىرگە باسىندا ارى-بەرى جۇگىرىپ وتىرعان. ىلياسقا ولەڭ وسى ناعاشى اتاسىنان قونعان»، - دەپ جەتەلى جەتكىزەدى. اتالاس سەرپەربايدىڭ اكەسى ءابىشتى «ءىز كەسۋشى، جورتۋىلشى، ەت جاساعىش» دەپ سيپاتتاپ، «ءابىش اعا» دەپ ءىلياس سىيلاسقانىن شوكەنوۆ قۋاندىق جازادى.

جازبا اقىندىق ىلياسقا اباي قۇنانباەۆ ۇلگى-ونەگەسىمەن ەل ىشىندە قانعىرعان «قازاق» گازەتى مەن اباي قۇنانباەۆتىڭ 1909 جىلى شىققان كىتابى ارقىلى ويى ويانىپ داريدى. ءومىربايانىندا ءىلياس: «اباي ارتىق اسەر ەتتى. ويىم ويانا باستادى. وزىمدە ءبىرتۇرلى سەرگەكتىك، سىلكىنىس، جۇرەگىمدە جاڭالىق سەزدىم. جازۋعا تالابىم وياندى. كەلسىڭ، كەلمەسىن ءومىردى ولەڭ قىلا باستادىم. اباي تورىندا قالدىم. ءبىرتالاي ۇساق ولەڭدەر جازدىم. ونىڭ اتىن «بالدىرعان» قويدىم»، - دەپ جازادى. بۇل 1914-1916 جىلدار بولاتىن. ءىلياس: «1916 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن ەش نارسە جازا العان جوقپىن»، - دەگەن دەرەك بەرەدى.

مىرزابايۇلى قۋانتاي، ءابىشۇلى سەرپەرباي ءىلياستىڭ شىققان اتاتەگىن: «اتالىق (كەلداۋلەت) – يمانعالي – باقتويىس - ەلتىندى – باينازار، قوجاس – ەسكە، جورتشى، قوقانجىرىق، ورىس، توعىس، جىلقىايدار – قامبار بي – تاسبولات – قوڭىرباي - قاينار -تەمەي - توقپان – تولەباي (باتىر) – قالدىامان - جارىلعاپ - وتەس – باقىراي، شىلىكباي، سەيىلباي، سايلىباي – بەرسۇگىر - جانسۇگىر. جانسۇگىر ءۇش ايەل العان. ءبىرىنشى ايەلىنەن – بيماماعزام (قازىر بيماعزۋم دەپ جازىلىپ ءجۇر), ەكىنشى ايەلى كوكىشتەن – راحيما، راحيليا، قىزىرىلياس ء(ىلياس), ءۇشىنشى ايەلى بيبىدەن – قاني، قىزىربەك تۋعان»، - دەيدى. تەگى ءىلياس: «اكەم توعىز اتا»، - دەپ جازىپ قالدىرعان. ونى ازىرگە ەشكىم تاراتا المادى. قوپالى ۋەزى بويىنشا 1904-1906 جىلعى بولىستىق سايلاۋ مەن قازىلاردى تاعايىنداپ بەكىتۋدە سارىتاۋ بولىسىنا قاراستى № 7 اۋىلىنىڭ قازىسى تاشەن بي مىڭجاساروۆ، ال كانديداتى جانسۇگىر بەرسۇگىروۆ بولىپ تاعايىندالعان ەكەن. قۇجاتتا: «راسپورياجەنيا وبلاستنوگو ناچالستۆا. پريكازى ۆوەننوگو گۋبەرناتورا سەميرەچەنسكوي وبلاستي وت 5 اۆگۋستا، № 319»، - دەلىنگەن.  «ءدىن - تاربيە دىڭگەگى» اتتى كىتاپتا، شارتاراپ*س باسپاسى، الماتى 1999 جىل، 120 بەتتە، اۆتورى ءازىمحان سادۋاقاسۇلى: «جانسۇگىردىڭ اكەسى بەرسۇگىر – قاجى بولعان»، - دەپ جازادى. قىزىربەكتىڭ قىزى نۇرپان: «ارعى اتامىز بەرسۇگىر. جانسۇگىر اتامنىڭ قىزدارى: راحيما، راحيليا، قاني»، - دەيدى.  جانسۇگىر ۇلى قىزىربەككە 1928 جىلى تەكتى جەر، ەلى وتەباي، ءۇپى قاجىنىڭ اعاسى بايعاليدىڭ ناعيپا دەگەن ون التى جاستاعى قىزىن اپەرەدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ «ساپاردا» دەگەن ولەڭىن ءنۇسىپۇلى ءۇپى قاجىعا ارنايدى. ءىلياستىڭ قارىنداسى قاني دا جادىنان ولەڭ شىعارىپ، اجەپتاۋىر داۋىسى بار ءانشى بولىپتى. ۇلگىلى بولىمشەسىندە تۇرعان نۇرمۇحانمەت راقيموۆ: «بالا كەزىمدە ىلياسپەن اسىق ويناپ وسكەن ەدىم»، - دەيدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ: «شۋ دەگەندە ءالىپبيدى اكەم ءوزى وقىتتى. يمانشارت، اپتيەكتىڭ ەجىك سۇرەسىن ۇيرەتىپ ءجۇرىپ، قۇرانعا ءتۇسىردى. مەنەن باسقا بالا وقىتقان كىسى ەمەس. تەك قىستىڭ ۇزىن تۇندەرىندە، بىلتەلى شامنىڭ جارىعىندا، ءبىر شىبىقتى الا وتىرىپ، مەنى تىزەگە الۋشى ەدى»، - دەيدى. ءىلياس اكەسىنىڭ كىتاپتارىن جەتە تانىپ، وقي المايدى. ۇعىمسىز بولادى. اكەسى «اقتۇمسىق قارعا جەر وشاقتىڭ باسىنا قونىپ ۇشتى» دەگەن سويلەمدى جازدىرتادى. بۇل سويلەمدە ءىلياس بەس قاتە جىبەرەدى. اكەسى بالاسى شالا دا بولسا، جازۋ جازىپ ۇشتالعانىنا قۋانادى. بۇل 1906 جىلدىڭ 25 قازان كۇنى ەدى. ول وقىتۋداعى ماقسات – بۇ دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي-سەركەشتىڭ قاتى بولسا، و دۇنيە ءۇشىن اۋزىندا يمانى بولىپ، بەس مەزگىل نامازى بولسا سول ەدى. ورىس وقۋىنىڭ نە ەكەنىن، نەگە كەرەكتىگىن تۇسىنەتىن جاندار ماڭايىندا بولمايدى. مامان-تۇرىسبەكتەر ساۋدا-ساتتىق كاپيتالى ارقىلى قازاق اراسىنا وزگەرىس كىرگىزەدى. يمام ۇستايدى. مەشىت سالدىرتادى. مەدرەسە اشادى. بالالار وقىتادى. ۇرپاقتارى جاڭا مەكتەپ سالىپ، توڭىرەككە وقۋ-ءبىلىم تاراتۋعا وشاق بولادى. نۇرسەيىت جاقىپوۆ پەن ايسەركەنوۆ بۇعىتاي قولجازبا داپتەرىندە: «قاراعاش مەكتەبىن سالدىرعان ىسمەر ءابدراحمان. سالۋعا سارقاننان 30 شامالى ورىس پەن 30 شامالى قازاق قاتىسقان. مەكتەپ جوباسىن سىزعان بارلىبەك سىرتانوۆ پەن بايدراھمان زيھانداروۆ. مەشىت سالۋعا 16 مىڭ قارجى جۇمسالسا، مەكتەپكە ودان ەكى ەسە قارجى شىقتى. مۇعالىمدەر: بايدراھمان زيھانداروۆ، جاقي ايمانوۆ، احمەتكەرەي عابيتوۆ، ناجار ابدوسوۆ، نۇرمۇحامەت يسلياموۆ، قۇنانباي باسشاباەۆ (ورىس ءتىلى) ۋفادان وقىپ، كەيىن مۇعالىم بولعاندار: ءبىلال سۇلەەۆ، مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ، اۋباكير مامبەتباەۆ، بەيسەمباي كەدەسوۆ، بەرىكبول قيلىباەۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، ءانشى مايرا. اتاماننىڭ ۇلى نيكولاي نازاروۆ سارقاننان، 1911/15 جىلدارى ورىسشاعا وقىتقان. مۇحامەتقالي مەن فاتيما ەسەنگەلدينالار. فاتيما قولونەرىنە 40/50 قىزدى باۋلىدى. 1918 جىلى قاراعاشتا ولتىرىلگەندەر: بەيسەمباي كەدەسوۆ، ومار كەرەەۆ، ءارىپجان بەگىمباەۆ. 1937 جىلى مەكتەپ اقسۋعا كوشىرىلدى. 1918/1920 جىلى وقۋ بولعان جوق. وقۋ تەك 1921 جىلى باستالدى. 1925/1928 جىلداردا كوممۋنا بولدى. 1928/1936 جىلداردا شكم، 1935 جىلى توعىز ايدا ورتا مەكتەپ بولدى»، - دەپ دەرەكتەيدى. سول مەكتەپتەن ماتاي ەلىنەن شىققان بىرقاتار وقىعاندار مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ، اۋباكىر مامبەتباەۆ، بەيسەمبەك كەدەسوۆ، نۇرقاسىم جەتەكباەۆ، قۇسمولدا قىسىقكوزوۆ، نۇرسەيىت جاقىپوۆ، قاناپيا ماحمەتوۆ، نۇرعالىم سەيتباتتالوۆ، السەيىت باعراموۆتار. ءىلياس جانسۇگىروۆ «مامانيا» مەكتەبىندە وقىماعان. ءومىربايانىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «مەن ول مەكتەپتە وقي العانىم جوق»، - دەپ انىق جازادى.

ءىلياس 1909 جىلى ءبىر بايعا جالدانىپ، توقتىلارىن باعادى. سول جىلى ەلدە استىق ىرعىن شىعادى. وعان دا جالدانادى.

وقىعانى تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ: «بۇقارا شارىپتەن وقىپ شىققان حاسەن دەگەن شالا قازاق مولدا «سۇتتىگەن (كۇيگەنتام)» دەگەن جەردە تۇرىسبەك اۋىلىندا يمام ەكەن. مەنى اكەم وسى حاسەن مولداعا 1910 جىلى وقۋعا اكەپ بەردى. ونىڭ وقىتقانى قۇران مەن ءشاروتسالا بەس ۋاقىت ناماز كىتابى. مۇندا ءبىر اي جارىم وقىدىم. تۇرعان جەرىم كەلىسپەي، اۋىرىپ، اۋىلعا قايتتىم»، - دەيدى. نەگىزىندە ءىلياستىڭ ول وقۋدى تاستاۋعا سەبەبى باسقاشا. حاسەن مولدانىڭ  اراب تىلىنە ءتىلى كەلمەگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءتىلىن ورامالىمەن ۇستاپ، سوزاتىن ادەتى بولادى. ءبىر كۇنى تۇتقىشباي دەگەن بالانىڭ ءتىلىن سوزىپ، ونىڭ ءتىلى ءىسىپ كەتىپ، ازاپ شەگەدى. حاسەن مولدانىڭ بۇل قىلىعىنا شاكىرتتەرى نارازىلانىپ، ۇلكەن تاباق قاعازعا تۇتقىشبايدىڭ ءتىلىن سوزىپ تۇرعان حاسەن مولدانىڭ سۋرەتىن سالىپ، استىنا ەكى شۋماق:

مولدەكەم تۇتقىشبايدى مازالاپ تۇر،
ءتىلىن سوزىپ، جىلاتىپ، جازالاپ تۇر.
ءدىن ۇيرەتىپ بالاعا زورلىقپەنەن،
تاراتىپ جۇماق جولىن تازالاپ تۇر.
تۇتقىشباي مولدەكەمە باعىنىپ تۇر،
وقۋدان كوڭىلى قالىپ، وشاعىن ساعىنىپ تۇر.
مولداكەڭ جاس بالانى ايار ەمەس،
قىزارىپ، ەكى كوزى قاعىنىپ تۇر، - دەگەن ولەڭ جازىپ، مەشىت قابىرعاسىنا ءىلىپ قويادى. حاسەن مولدا مۇنى جاساعاننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ءىلياس ەكەنىن بىلەدى. وقۋدان شىعارۋعا ارەكەت جاسايدى. ءۋاليۇلى حاسەن تۇرىسبەكتىڭ ترويتسكىدەن قالاپ اكەلگەن مولداسى. زيراتى تالدىقورعانداعى شايقورعاندا. جامانبايۇلى تۇتقىشباي: «مۇنداي وقيعا ورىن العانى راس. سودان حاسەن مولدا دارىسىنەن ءىلياس ەكەۋمىز شىعىپ كەتتىك»، - دەپ راستايدى. قابىرعا گازەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆ ەڭ العاش 1910 جىلى كۇيگەنتامداعى (سۇتتىگەن) تۇرىسبەك قاجىنىڭ مەشىتىندە حاسەن مولداعا ارناپ شىعارعان. بۇل ءىلياستىڭ جۋرناليستيكاعا دەگەن العاشقى ىقىلىم قادامى دەسەك تە بولار. ءىلياستىڭ بالا كەزىنەن ايتاتىن «جەلدىقاراعاي» دەگەن ءوزىنىڭ شىعارعان ولەڭى بولادى. ول ولەڭدى ايتقىزۋعا كوپشىلىك قۇمارتىپتى. «جايلاۋىم جەلدىقاراعاي، جايلاۋدا ەلىم جاراسقان»، - دەگەن عانا جولدارى ساقتالعان.

جامانبايۇلى تۇتقىشباي (1888-1977ج.ج.) - ءتۇرسىز قارا مىسىق، قاراداي ەسەپكە جۇيرىك ادام ەكەن. كەڭەستىكتەر «كەدەي» دەپ قولداپ، جازۋدى شالا بىلسە دە رايسويۋزدىڭ باسشىلىق قىزمەتىنە تاعايىنداپ، دەسىن كوتەرسە، «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بولىپ، قىزىل بەلسەندى اتانادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلى بەكوۆ وماربەك: «كەدەي جامانباەۆ تۇتقىشباي كەڭەس وكىمەتىن قولداپ، ەندى عانا ءبىز ءوزىمىزدى تاۋەلسىز سەزىنە الامىز دەپ ايتتى»، - دەيدى. سول كەزدەگى گازەتتەرگە تۇتقىشبايدىڭ سۋرەتى مەن ءسوزى ءجيى باسىلىپ، شىعىپ تۇرىپتى. ەل ىشىندە:

جامانبايۇلى تۇتقىشباي،
ەل جەمەسە ءىش قۇستى-اي.
ەلگە شىققان ۋاكىل،
جاي شارۋادان ءوزى باي، - دەگەن ولەڭ دە تارالىپتى.

مايرا ۋاليقىزىن «مامانيا» جاڭا ۇلگى مەكتەبىنەن، ياعني قاراعاشتان 1910 جىلى ەلىنە شىعارىپ سالۋعا جۇرت بولىپ دايىندالىپ اتسالىسادى. ءىلياستى مايرانىڭ قوشتاسۋىنا كۇيگەنتامنان (سۇتتىگەن) حاسەن مولدا باس بولىپ، ونەرلى نوعاس ادامجان، سوقىر شومشەتايۇلى بەكەتباي اقىن دايىنداپ اپارادى. ولار ىلياسقا باعىت-باعدار بەرىپ، نۇسقاۋشىلىق ەتەدى. كوپ الدىندا شىعىپ سويلەمەگەن ءىلياستىڭ قوبالجىپ، قىسىلماۋىن قالايدى. كوبىنە ىلياسقا ادامجان:  - قورىقپا! باتىل بول! - دەپ دەم بەرەدى. ءىلياس مايراعا ارناۋ ولەڭىن زور شابىتپەن ورىندايدى. ودان مايراعا ءىلياس ولەڭمەن جاۋاپ قايتارادى. ءىلياس مايراعا ولەڭمەن جاۋاپ ايتادى دەپ جيىنداعى جۇرت ويلاماعان. جۇرت: - قانبادىق؟ قايتا ايتسىن! – دەپ داۋرىعادى. ونەرلى، ولەڭشى نوعاس ادامجان ءىلياستىڭ مايراعا ايتقان جاۋابىنا قولما-قول اۋەز شىعارىپ، ءوزى ورتاعا شىعىپ ورىندايدى. ءبىر ەمەس، ءۇش مارتە قايتالايدى. جيىن دۋمانعا، ءان بازارى جارمەڭكەگە  ۇلاسادى. ىلياسقا ۋاليقىزى مايرا: - اقىندىق ونەرىڭە قاتتى ءسۇيسىندىم. قاراعىم، الدىڭنان جارىلقاسىن، مۇراتىڭا جەت! – دەگەن مەيىرىم تىلەگى مەن العىسىن بىلدىرەدى. العاش جۇرت اۋزىنا ءىلياس وسىنداي اقىندىعىمەن ىلىگەدى. وسى وقيعانى ەل ىشىنە ۇلگى ەتىپ تاراتقان قازاقستان مەكتەپتەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن مۇعالىم ماكەي ەركىنبەكوۆ (1895-1952 ج.ج.) ەكەنىن بىلە جۇرگەن ابزال. مامانوۆ سەيىتباتتال قاجىنىڭ ۇرپاعى ساسان نۇرعالىموۆ: «ءانشى مايرانى قاراعاشتان شىعارىپ سالۋ، «قوشتاسۋ» دۋمانى 1910 جىلى ءۇش كۇنگە ۇلاستى. ءىلياستىڭ مايراعا ايتقان ولەڭىنە ەلى نوعاس، ادامجان ءانشى قولما-قول اۋەز شىعارىپ، سول جەردە ءۇش رەت ورىندادى. مايرا وعان سالەم جاساپ، باسىن ءيدى. ءانشى مايرا ءىلياستىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، جاقسى تىلەگىن ايتتى»، - دەپ دەرەكتەيدى. ەلى نوعاس، ادامجاننىڭ قىزى ىرىستاي ادامجانوۆا – ونەرلى، ءانشى، اكتريسا، اقسۋ تەاترىنىڭ ىرگەسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. جاردامبەك توستاعانبەتوۆتىڭ شاكىرتى، ەڭبەگى ەرەن ارتيست ساعىمبەك راقىشەۆتىڭ زايىبى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ ەكىنشى رەت وقۋدى 1912 جىلى نوعاي مۇعالىمىنەن «قىلي» ءجاديت مەكتەبىندە وقيدى. ءومىربايانىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «1912 جىلى كۇزدە «قىلي» مەكتەبىندەگى نوعاي مۇعالىمگە وقۋعا كىردىم. ونىڭ ساباعى: قۇران، وقۋ، جازۋ، ەسەپ ەدى. وقۋعا وقىتاتىنى «ءراھبىر بيبان عيقايە» دەگەن تاتارشا كىتاپ. «قىلي» ءجاديت مەكتەبىندە ءتورت جارىم اي وقىدىم دا، وقي الماي كەتتىم»، - دەپ جازادى. ەلى قاپتاعاي-بورتە، جانكوت ءبيدىڭ ۇلدارى - قىلي، قىرباس. قاراقۇرىم مال، بارماقتاي باق، جايقالعان بالا-شاعا قىلي، قىرباسقا بىتەدى. بىتكەن بايلىقتىڭ ارقاسىندا سۇتتىگەننەن «قىلي» جاڭا ۇلگى مەكتەبىن اشادى. ءىلياس سوندا ءتورت جارىم اي وقيدى. جويىر كەڭەس وكىمەتى زوبالاڭى 1928 جىلى مالدارىن كونپەسكەلەپ، ودان 1930 جىلى «ءبورىباي» كوتەرىلىسىنە بايلانىستى اتقانىن اتىپ، قالعانىن ايداپ، سوتتاپ قۇرتىپ، اپەرباقاندىققا شالعان. بارلىبەك سىرتانوۆ وكرۋگىنە قاراستى قوپا ەلدى مەكەنىنەن 10-12 شاقىرىمداي جەردەگى قىلي، قىرباس باسىنا ءۇرىم-بۇتاقتارى قويعان قارا تاستا: «نايمان رۋىنان شىققان اتالارىمىز قىلي مەن قىرباس جانكوت بي ۇلدارىنىڭ رۋحىنا»، - دەپ جازىلعان.

ءىلياس ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنە وقۋعا بارعىسى كەلىپ، ويىن اكەسىنە ايتادى. اكەسى: «كوز الدىمنان ەش قايدا جىبەرمەيمىن. تاعى وقىعىڭ كەلسە، اقسۋ بەكەتىندەگى سارىمولدادان وقى. ايتپەسە، وسى وقۋىڭ جەتەدى»، - دەپ العان بەتىنەن تيىپ تاستايدى. اكەسى ءىلياستىڭ ءبىلىمىن تەكسەرىپ كورەدى. ءىلياس يمانشارتاعى ارىپتەردىڭ وقىلعاندا قالاي وقىلاتىنىن، قانداي ءارىپ ەكەنىن، استىڭعى-ۇستىڭگى نۇكتەلەرىنىڭ قاي ارىپتە نەشەدەن ەكەنىن، نۇكتە قاي ارىپتە بولاتىنىن ىركىلمەي ايتىپ شىعادى. بىراق، شالاڭ جەرلەرى دە بولادى. اكەسى بالامنىڭ «ءبىلىم-وقۋعا تالابى تاياز ەكەن» دەپ ءتۇيىپ، اياعىن شىرمايدى. باس قۇسىرۋ (ۇيلەندىرۋ) ۇلكەن ماقسات بولادى. ءۇي شارۋاسىنا سالادى. ەگىن، پىشەن، ارىق-توعان، جازعى تىرشىلىك، از مالدى قىستان الىپ شىعۋ موينىنا جۇكتەلەدى. وقۋ تالابى ءبىرجولا سونەدى. ەسىنە دە كەلمەيدى. كەلگەنمەن كوزسىز كوبەلەكتەي بارار جەرى، باسار تاۋى بولمايدى. سوزگە ۇيىرسەك، قۇيماقۇلاق بولادى. اڭگىمە، جۇمباق، قارا ولەڭ، ايتىس، ۇناعان سوزدەرىن جاتتاپ اپ، تىنداعان نارسەلەرىن قاعىپ الادى. «قىز جىبەك»، «مۇڭلىق-زارلىق»، «سال-سال»، «زارقۇم» قيسسالارى، «ءبىرجان مەن سارا» ايتىسى قىزىقتىرادى. «بالتالى، باعانالى ەل امان بول، باقالى، بالدىرعاندى كول امان بول»، - دەپ باستالاتىن ەكى قىزدىڭ تۋعان جەرمەن قوشتاسۋ جىرىن دەمىن ىشىنە تارتا، كەڭ تىنىسپەن ءۇزىلتىپ ايتادى. ايماققا ولەڭشى اتانادى. توپ جارىپ، ارىپتەس الىپ ايتىسادى. تويلاردا كوپتى اۋزىنا قاراتادى. ءسويتىپ قۇتىرعان كۇندەر ءوتىپ جاتادى. ءىلياس:

ەجەلدەن ەسكەرۋشى ەم ەلدىڭ ءسوزىن،
بۇلاقتىڭ تازالاۋعا ءتىنتىپ كوزىن.
بار ما دەپ اشپاعان سىر، ايتپاعان جىر،
قۇلاقتى قىرعا ءتۇرىپ جۇرگەن كەزىم، - دەيدى. «ءومىر وتكەلدەرى» كىتابى، 2011 جىل، تالدىقورعان، جاقانباي ءابىشۇلى «ءىلياس تۋرالى ەستىگەندەرىم» اتتى تانىمىندا: «اۋىل اراسىنداعى كەتكەن كەمشىلىكتەردى، كوزگە قوراش كورىنەتىن جاعدايلاردى ءىلياس ولەڭ شىعارىپ جازىپ مىنەي بىلگەن. ءىلياستىڭ «مىسىقباي بۋحگالتەر» دەگەن سىقاق ولەڭىن اجەم جاتقا ايتاتىن ەدى»، - دەپ جازادى.

كەلىن تۇسىرگەن تويدا، 1912 جىلى كۇزدە، ءىلياس بورانبەكتىڭ قىزى اليشامەن ايتىسادى. ءۇي تولعان كىسى. قايسىسى جەڭەر ەكەن دەپ بارلىعى ىڭتالى. ءاليشا ولەڭشى كورىنەدى. ايتىس اياقتالا بەرگەن تۇستا ءاليشا:  قىز اۋليە بولعانى ەسىڭدە مە؟

اق-قارا باس قوي ايتىپ، تابىنىپ كەل، - دەيدى. ءاليشانىڭ اكەسىنىڭ قويلارى وڭشەن اق-قارا باس ەكەن. ءاليشانى قولداۋشىلاردىڭ شوقتىعى كوتەرىلەدى. ءىلياستى قولداۋشىلار ءۇرپيىسىپ قالادى. سوندا ءىلياس: «نارعا ءمىن دە كەتە بەر اۋليەڭە»، - دەپ جاۋاپ قاتادى. ءاليشا جاۋاپ بەرمەي، وتىرىپ قالادى. ءاليشانىڭ شەشەسى كەلىپ، ءىلياستى ارقاسىنان قاعىپ، «سەن جەڭدىڭ، جول سەنىكى» دەپتى.

قاپتاعاي ەلىنىڭ قۇنارلىسى اردابەك بالقاش كولىنە تاقاۋ جايلاپ وتىرادى. قۋانتايدىڭ اتاقتى اقىن قىزىمەن ءىلياس تويدا ايتىسادى. بىراق، ارتى توبەلەسكە ۇلاسىپ، ءىلياس قولداۋشىلارىمەن بىرگە تويدان قۋىلادى. ەگەس قىزعا ءىلياستىڭ: «اۋزىڭا جىن ۇرعانداي ءسوز سويلەيسىڭ، بولعان با شەشەڭ سىرلاس پەرىمەنەن»، «بىرگە تۇنەپ شىعىپ پا ەڭ شايتانمەنەن؟»، «بار دەيدى بەيسەمبايدا شۇلعاۋبايگەر»، بەس بايتال سەندەي-سەندەي بەرىپ العان»، - دەپ ايتۋىنان ۋشىعادى. ءىلياستىڭ بۇل ايتىسىن كۋاگەر ءجانابىلوۆ جاقانباي كوپكە تاراتادى.

ءىلياس نايمانبايۇلى اسەت اقىندى 1913 جىلى رومانوۆتاردىڭ 300 جىلدىعىنا بارۋعا تۇرىسبەك اۋىلى كۇيگەنتامعا (سۇتتىگەن) كەلگەنىندە كورەدى. اسەتتى ارعى بەتتەن بارلىبەك سىرتانوۆ الدىرتادى. اسەت اقىنعا ورىس ۇلگىسىندە كيىم تىكتىرتىپ دايارلايدى. سوندا بارلىبەك سىرتانوۆ اسەت اقىنعا پۋشكيننىڭ «تاتياناسىن» اۋدارتادى. اسەتتىڭ ول اۋدارماسىن حالىق اقىنى كۋات تەرىباەۆ، ساكەن ءشارىپوۆ، جاردەمبەك توستاعانبەتوۆ جاتقا ايتىپتى. «ونەگيننىڭ جاۋابى» دەمەي، «تاتيانانىڭ حاتىنا جاۋاپ» دەپ اتالىپتى. ءىلياس اسەتتىڭ اندەرىن ءجيى ورىنداپتى.  اقىن اسەتتىڭ:

اسەتتەي سال ءان سالساڭ اسەمدەتىپ،
دەلەبەنى قوزدىرىپ، اسەرلەتىپ.
داۋىسىم داۋىل، ءسوز جاڭبىر، ءانىم ەسكەك،
باسىلايىن ويناقتاپ، از جەلدەتىپ، - دەگەن زارىن ەسكە تۇتقاندى ءىلياس قالاعان دەپ جازادى ءبىسمىلدا بالاۋبەكوۆ «ءان ساپارى» كىتابىندا. ءىلياستىڭ ورىنداۋىنداعى «سۇرشا قىز» انىندەگى:

ارالاپ تالاي جەردى زارىعارمىن،
امان بول ەلىم، جۇرتىم، ساعىنارمىن.
تۋعان جەر كىمگە بولسا ىستىق ەكەن،
ەگىلىپ كوزىمدە جاس اعىلارمىن، – دەگەن ءبىر اۋىز شۋماعى ۇمىتىلىپتى.

ءىلياستىڭ اكەسى قىز ايتتىرعان جەرى باتالى مالىن اسىرىپ الا بەرەدى. ءۇي ءىشى شارۋا جۇزىندە كەدەيلىكتە قالادى. ايتتىرعان جەر قىزىن بەرمەي، سوزالاڭعا سالادى. جۇت باستالادى. ءىس قياس وزگەرەدى. اكەسىنىڭ ىلياسقا قىز ايتتىرىپ اپەرمەگى قىرسىقتى كۇيگە ۇشىراتادى. اكە مەن بالا اراسىندا الاكوزدىك تۋادى. ءىلياس ەكى اراعا تەنتىرەيدى. بىردە ۇيىنە، بىردە قايىن جۇرتىنا – ەكى ورتانىڭ كەزبەنى بولادى. قايىن جۇرتى كۇشىك كۇيەۋ قىلماقشى بولادى. وعان ءىلياس كونبەيدى. ومىرىندە قيىندىق تۋىندايدى. تىرشىلىك ءار نارسەگە ۇمسىندىرادى. ۇرىندىرادى. ءىلياس كۇن كورۋ ءۇشىن كەيبىرەۋدىڭ بالاسىن كيىز ۇيدە كوشە-قونا ءجۇرىپ وقىتادى. بۇل ءىلياس ءومىرىنىڭ 1913-1918 جىلدارى ەدى. جەتىسۋدا 1917-1918 جىلى سوقپالى «جىلان» جۇتى وتەدى. ول شارۋانى شايقاپ كەتەدى. اقىرى اكەسى ايتتىرعان جاميلامەن ءىلياس سان قيلى اۋرەشىلىكتى باسىنان وتكىزىپ قوسىلادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ: «كوزسىز كوبەلەكتەي اداسقان كەزىم وسى جىلدار بولاتىن»، - دەپ دەرەكتەيدى. ءىلياستى اكەسى جانسۇگىر: «ارمان، تىلەكتى ەڭبەكپەن ءۇيدىر، بەرەكەنى ءتوندىر. قارا قازان، قارا بالانىڭ تىلەۋى ەڭبەكپەن قولعا تۇسەدى»، - دەپ جىگەرلەيدى. قازىرگى اقسۋ اۋدانى، ويتوعان وكرۋگىندەگى ويتوعان، بەلتوعان، تەسىكتوعان حالىق بىرلىگىمەن قولمەن قازىلىپ، جاسالعان توعاندار. وعان ءىلياستىڭ اكەسى جانسۇگىر دە قاشقان سۋدى لەزدە توپىراقتى ۇيە ءجۇرىپ بايلاپ، توعان سالعانداردىڭ ءبىرى بولعان.

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «سارىارقا» گازەتىنە 15 تامىزداعى 1917 جىلى، № 9 نومىرىنە «تىلەك» دەگەن العاش ولەڭى باسىلىپ شىعادى. ال، 22 تامىزداعى № 10 نومىرىنە ەكى ولەڭى تاعى باسىلادى. بۇل ءىلياستىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى باسىلىپ شىعۋى. ءىلياس ساتيراعا ارنالعان “ساداق” (1917 ج.), “شانشار” (1925 ج.), “جارشى” (1929 ج.), “بالعا” (1932 ج.) اتتى جۋرنالدار ۇيىمداستىرعان.

كەشىكپەي 1918 جىلى اق پەن قىزىل سوعىسى باستالادى. ەل تالانادى. ۇركەدى. اقتىڭ شىعىنى ەلدى تاقىرعا وتىرعىزادى. ەل 1919 جىلى تىپتەن قاتتى جۇدەيدى. جوقشىلىق قىسىپ، جانشىلادى. جازعىتۇرىم 1919 جىلى ءمارزيا يلداروۆا ءىلياستى ويتوعانداعى «قاينار» مەشىتىنەن كورەدى. مەشىت جانىندا توقال ۇيلەر بولادى. ول جەرگە ءمارزيانى بايعابىل دەگەن جولسەرىك اپارادى. سوۆدەپتە حاتشى بولعان مەدەلحان ابىلايحانوۆ اقسۋدا ۋەزدنوي باستىق بولادى. اقتار جاعىنا وتەدى. وعان ءمارزيا جاقپاي، سودان ارىلىپ، قاۋىپسىز جەرگە ويتوعانعا كەتەدى. ءمارزيا بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ بالاسى بىرنەشە ساندىق تولىپ جاتقان ورىسشا كىتاپتى وسى «قاينار» مەشىتىنە اكەلگەنىن بايعابىلدان ەستىپ بىلەدى. ءىلياس بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ ۇلى كاكەنى (ابدۇلقادىر) 1913 جىلدان بىلگەن. جانسۇگىردىڭ ءىلياسى مەشىتكە كۇن ارا كەلىپ، قۇنارا كىتاپتاردى وقىپ، اقتارادى ەكەن. ءمارزيا ءىلياستى «سارىارقاعا» شىققان ولەڭىنەن ەسىمىن ءبىلىپتى. ءمارزيا ءىنىسى عاناياتتى ەرتىپ مەشىتكە بارادى. مەشىت جارىق، ءىشى سۋىق. سۇر شەكپەنمەن تىستالعان كۇپى جامىلعان، اق ەلتىرى تىماقتى بىرەۋ كىتاپ قاراپ وتىرادى. ءمارزيا: - سالەمەتسىز بە! ءسىز ءىلياس بولاسىز با؟ – دەيدى. ول كىتاپتان كوزىن الماي: - ءسىز كىم بولاسىز؟ قايدان كەلدىڭىز؟ – دەيدى. ءمارزيا: - مەن - راۋشانمىن! ارنايى اقسۋدان كەلىپ ەدىم، - دەيدى. شىن ەسىمىن جاسىرىپ. ءىلياس: - كەلسەڭىز، كىتاپتاردى مەشىتتە عانا وقيسىز، - دەيدى. ءمارزيا يلداروۆا: «جار قاباق، قىر مۇرىن ءىلياس مەنى سۋىق قارسى الدى»، - دەپ ەستەلىگىندە جازادى. «قاينار» مەشىتىندەگى كىتاپتاردىڭ قازاقشالاعانداعى اتاۋلارى: «ۇلكەن ەنتسيكلوپەديانىڭ» - 20 تومى، «ورىس ءتىلى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» – 3 توم، «دۇنيە ءجۇزى تاريحى» - 4 توم، «ونەر تاريحى» – 6 توم، «ەۆروپادا سانالى دامۋ تاريحى»، «حريستياندىقتىڭ ءمانى»، «حريستياندىقتىڭ العاشقى عاسىرلارداعى تاريحى»، «رەسەي مەملەكەتىنىڭ تاريحى» - 12 توم، «سوت، مەديتسينانىڭ وقۋلىعى»، «تۇركىستان ادەبيەتىنىڭ» جيناعى، ابەل اۆەلاحتىڭ «ءتىل عىلىمى» كىتابى، ۆەسەلوۆسكيدىڭ «شىعىس تاريحى تۋرالى» لەكتسيالارىنىڭ – 4 تومى، «پارسى تاريحى»، «اراب ادەبيەتىنىڭ» وچەركتەرى، «اراب حرەستوماتياسى» – 3 توم، «جالپى الەمدىك تەوريا» – 2 توم، «اراب ءتىلىنىڭ گراماتيكاسى»، «ورمانداردىڭ حريستوماتياسى»، «تۇرىك قولجازبا ماقالالاردىڭ» جيناعى، «مۇسىلمان شاريعاتىنىڭ» باستى نەگىزدەرى، «شارۋالار تابىسىنىڭ كوزى»، «اقشا عىلىمىنىڭ» نەگىزى، «ەرتە زامان مەكەمەلەرى تاريحى» جونىندەگى لەكتسيالار جيناعى، «اقمولا وبلىسىنداعى قازاقتار شارۋاشىلىعى»، «جەتىسۋ وبلىسىنداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن ورىستاردىڭ ەسكى سلاۆياندىق شارۋاشىلىعى مەن جەردى پايدالانۋ» جونىندەگى تەكسەرۋ ماتەريالدارى – 3 توم، پ.سترانسكيدىڭ «جۇمىسشى تابىنىڭ وزىندىك ۇيىمى» كىتابى، كارل گيلدىڭ «سوتسياليزم، كوممۋنيزم جانە انارحيزم» كىتابى، ل.تولتويدىڭ «سەميا»، «باقىت نەدە؟»، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ – 12 تومى، ي.گونچاروۆ، ا.چەحوۆ، تۋرگەنەۆ، لەسكوۆ، گريگوروۆيچ، جۋكوۆسكي، شيللەر-ميحايلوۆ، دوستوەۆسكي، بەلينسكي، ا.پۋشكين، لەرمونتوۆ ت.ب. جازۋشىلاردىڭ تولىق جيناقتارى، نەميروۆيچ-دانچەنكونىڭ شىعارمالارى، گەنريح گەينەنىڭ – 6 تومى، ۆالتەر سكوتتىڭ – 14 تومى، دون-كيحوت، فەردوۋسيدىڭ «سوحرابتىڭ تاريحى»، دجوردان، جيۋل ۆەرن، كۋپەر، دودە كىتاپتارى. بۇل اتالعان كىتاپتاردىڭ سماعۇل قاجى مەشىندە بولعاندىعىن ج.بەكاسىلوۆ، شاتاقباەۆ ءابىش، جىلىكباەۆ نۇرمولدا، ءمارزيا يلداروۆا راستاپ، ەستەلىك دەرەكتەر جازىپ قالدىرعاندىعىن «جان قايىعىن جارعا ۇردىم» كىتاپشاسىنا قۇراستىرۋشى مۇراتبەك يمانعازينوۆ ەنگىزگەن.

ءىلياس بۇل كىتاپتاردى قاراپ اقتارعانىمەن تولىق وقۋعا ءتىسى باتپاعان. وقىعانىمەن ءجون-ءمانىن تۇسىنبەگەن. ويتكەنى، ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەگەن. ءمارزيا يلداروۆا فاتيما عابيتوۆامەن بىرگە تۋىسقان بولادى. الماتىدا 1923 جىلى ءىلياس ءمارزيا يلداروۆامەن قىزمەتتەس بولادى. قازينپروستا مۇعالىمدەرگە ارنالعان ورىس تىلىنەن ۇيىرمە اشىلىپ، مۋحين دەگەن ءدارىس بەرىپ، ءمارزيا وعان تىلماشتىك قىزمەت ەتەدى. ءبىلال اقشالوۆ، عالي دەمەشەۆ، قاجىم باسيموۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ وتىنىشتەرىمەن ءمارزيا يلداروۆا ولارعا ورىس ءتىلىن قوسىمشا، كۇنىنە ءبىر-ەكى ساعات ۇيرەتەدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ وندا «ءتىلشى» گازەتىندە ىستەپ، قازينپروستا ادەبي ۇيىرمەنى باسقارىپ جانە قازاق تىلىنەن سوندا ساباق بەرەدى. ءمارزيا يلداروۆا: «ءىلياس عاجايىپ ۇعىمدى، قابىلەتتى ەدى»، - دەيدى.

1920 جىلى اتامان اننەنكوۆ قىتايعا قاشادى. «كەدەي تويى» دەگەن ولەڭىندە ءىلياس: «ايداھار قورشاپ، پاتشاعا وتار بولعان جەتىسۋ»، - دەيدى. اقسۋدا كەڭەس وكىمەتى ورنايدى. ەلدى اشارشىلىق جايلايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ 1920-1921 جىلدارداعى اشارشىلىقتى ءوز كوزىمەن كورىپ، باسىنان وتكەرگەن جاننىڭ ءبىرى بولعان. سول جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ «جۇت» دەگەن پوەما جازادى. پوەمانىڭ تولىق نۇسقاسىن بىرەۋلەر ارحيۆتەن قولدى قىلىپتى. اشارشىلىق ءناۋباتىن ءىلياس جانسۇگىروۆ:

كۇنىنە قازاق مىڭداپ ءولىپ جاتىر،
تۇقىمىن ساعات سايىن كەمىپ جاتىر.
بالاسىن ءوزى ءۇيتىپ، سيراعىن جەپ،
كور ازابىن تىرىدەي كورىپ جاتىر»، - دەپ شىندىقتىڭ بەت پەردەسىن اشا بەينەلەيدى.

ءىلياس وقۋعا تالپىنادى. الماتىداعى قىسقا مەزگىلدى وقىتۋشىلار دايىندايتىن قازاق-قىرعىز كۋرسىنا بارىپ وقۋعا كىرەدى. ول كۋرسقا عالي ورمانوۆ، راقىم وماروۆ، شايمۇحامبەت ومىربەكوۆ (قۇداش مۇقاشەۆتىڭ اكەسى) بىرگە بارىپ وقيدى. ءىلياس: «كوزىنىڭ وتى بار، ادام بولاتىن. دارىنى بار، بولاشاق اقىن بولادى»، - دەپ عالي ورمانوۆپەن تانىسقانى سول كەز. عالي ورمانوۆ: «حالاۋ-ءلىم، قالدى-اۋ كەيىن اۋىلىم» ولەڭىن ءىلياس  تولعاي شىرقايتىن»، - دەيدى. عالي ورمانوۆ «كەمپىرباي مەن شوجە» ايتىسىن، ەكى اقىننىڭ ءوز اۋەزىمەن الماق-سالماق بەزدىرتىپ، باجايىنا كەلتىرە عاجاپ ورىنداپتى. سول كەزدە تۇركىستان وقۋ كوميسسارياتى تاراپىنان ەل ادەبيەتىن جيناۋعا ايرىقشا كوميسسيا قۇرىلادى. وسى كوميسسياعا ءىلياس جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ جازعان «بالدىرعان» اتتى قولجازبا داپتەرىن ۇسىنادى. كوميسسيا قابىل كورىپ، ولار ءىلياستى ادەبيەت جيناۋعا قىزمەتكە الادى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اراب ارىپىمەن جازعان «بالدىرعان» قولجازباسىن ءبىلال سۇلەەۆ 1920 جىلى وقۋلىق كىتاپ قىلىپ شىعارتادى. ءىلياس جازداي كوميسسيامەن جۇمىس ىستەپ، كۇزدە تاشكەنتكە بارادى. تاشكەنتتە قازاق ينستيتۋتى جانىنان ۇيىمداستىرىلعان 2 جىلدىق وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرسقا وقۋعا تۇسەدى. تاشكەنتتە قاسىمالى بايالينوۆ التى اي ىلياسپەن بىرگە وقىپ، بىرگە تۇرادى. ءىلياس تاشكەنتتە 2 جىلدىق وقىتۋشىلار دايىندايتىن كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ درام كرۋجوك اشىپ، جاستاردى تارتادى. ەكى اپتالىق ستۋدەنتتەر جۋرنالىن شىعارادى. بۇل ماسەلەلەر ينستيتۋتتىڭ حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ جينالىسىندا 1921 جىلى 9 قاڭتاردا قارالىپ بەكيدى. تاشكەنتتە تەاتردا جاناق اقىن بولىپ رولدە وينايدى. سوندا از كۇننەن سوڭ «اق جول» گازەتىنە كوررەكتور بولىپ ورنالاسادى. عاني مۇراتباەۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جاس الاش» گازەتى 1921 جىلى 22 ناۋرىزدا شىعادى. ءىلياستىڭ «جاس زامانداستارعا» دەگەن باس ماقالاسى جانە «جالپى جاس» دەگەن ولەڭى «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىنە باسىلادى. جاز شىعىسىمەن وقۋىن وقىماي كەتەدى. بىراق، تاشكەنتتەگى ينستيتۋت جانىنداعى ەكى جىلدىق وقىتۋشىلار كۋرسىندا ءبار-جوعى التى اي وقىپ، «مۇعالىم» بولىپ شىقتى دەگەن قاعاز الادى. ءوز ەلى، اۋىلىنا قايتىپ، ءشوپ دايىندايتىن اگيتاتور قىزمەتىن ىستەيدى. بۇل 1921 جىلدىڭ جازى بولاتىن. بايلاردان كەدەيلەرگە ساۋىن ۇلەستىرۋ جۇمىسىنا دا ارالاسادى. «پوسەۆكوم» باسشىسى قىزمەتىن دە اتقارادى. اندا-ساندا «كەدەي ەركى» دەگەن گازەتكە تىلشىلىك جاساپ، حابارلار جىبەرىپ تۇرادى. بىرەر ولەڭى باسىلىپ شىعادى. سول 1921 جىلى كۇزدە «بەلتوعان (قازىر تەسىكتوعان)» مەكتەبىنە باسقارۋشى مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. تاسىبەك مۇزدىباەۆ، بولاتحان تاشەنوۆ، اقان تولەباەۆ، ب.ەرعوزوۆ، ب.قوسارباەۆ، ق.كەبەكوۆ، د.كۇنبولاتوۆ، نۇرمولدا جىلىكباەۆ، تىنىباي تەمىربەكوۆ ءىلياستىڭ «بەلتوعان» مەكتەبىندە ءبىلىم العان شاكىرتتەرى. ولار: «ءىلياستان جاسى ۇلكەن-كىشى ەلۋ ءبىر وقۋشى ءدارىس الدى»، - دەيدى.  ىلياستان ءبىلىم العان زەرەك شاكىرتى نۇرمولدا جىلىكباەۆ اقسۋ اۋدانىنىڭ باسقارۋ اپپاراتىندا 1929-1930 جىلدارى، ودان مەملەكەت قايراتكەرى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى بولىپ قىزمەت جاساعان. تىنىباي تەمىربەكوۆ № 3 كولحوزدى ۇيىمداستىرىپ، ەڭبەگى 1939-1947 جىلداردا كەڭىنەن رەسپۋبليكاعا تانىلادى. جۇيرىك ات تۇيمەباستى العاش جىلقىشى سىرعابايۇلى ساپىجاننىڭ تاڭداۋىمەن اتاق-داڭقىن ەلگە شىعارادى. تۇيمەباس 1958 جىلى الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق ويىندارىنداعى 16 شاقىرىمدىق ات بايگەسىندە جەڭىمپاز بولادى.

ءىلياس الماتىعا كەتكىسى كەلىپ، كەتە الماي زارداپ شەگەدى. وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن، اكەسى ايتتىرىپ اپەرگەن ءجاميلا ايەلىنەن ايىرىلىسادى. ءىلياس تالدىقورعاندا 1921-1922 جىلدار ارالىعىندا كوك بازاردىڭ جانىنداعى مەيىرمان ەرمەكتاسوۆتىڭ ۇيىندە تۇرادى. «جەمىر بولىس» دەگەن پەسا جازىپ، تالدىقورعان جۇرتشىلىعىنا كورسەتىلەدى. ايتەك زۇرمان، تاۋكە ەسبەر، جالايىر-بالعالى قوجاحان وبرازدارىن، مىنەز-قۇلىقتارىن بۇلجىتپاي ءىلياس پەسا ارقىلى بەينەلەيدى. رولدەردى ويناۋعا كاكە سىرتانوۆ، كەرىمقۇل ەسبولاتوۆ، اليبەك قالىمبەتوۆتەر تارتىلادى. «جەمىر بولىستا» ايەلدىڭ ءرولىن، ەلى تاسىباي، بەرەنتايقىزى امانشا وينايدى. ءىلياس ەكەۋى جاقسى ءبىلىسىپ، 1921 جىلى قىستا امانشاعا (1903-1927 ج.ج.) ۇيلەنەدى. شىن اتى – امان. ەركەلەتىپ «امانشا» دەپ اتاعان. امانشامەن جەتى جىل بىرگە ءومىر سۇرەدى. امانشا بالا كوتەرمەي ءجۇرىپ، 1927 جىلى قۇرساعىنداعى بالاسىمەن قايتىس بولادى. امانشانىڭ زيراتى ەركىننەن شىعا بەرىستەگى دوڭدە جاتىر. ءىلياس ماسكەۋدەن كەلىسىمەن امانشانىڭ قابىرىنىڭ باسىنا بارادى. باقۋالىقپەن وعان ارناپ شىعارعان «جۇرەكتە قاتتى ساقتارمىن، الىسقان قولدىڭ جىلىسىن» دەپ، قابىر باسىندا «مولاسىندا..» دەگەن ولەڭىن وقيدى.

ءىلياس 1921 جىلى قىستا الماتىعا كەتەدى. تانىستارى «قوسشى» كوميتەتىنىڭ كۋلتپروسۆەتىنە ينسترۋكتور قىلىپ قىزمەتكە كىرگىزەدى. ودان 1923 جىلدىڭ باسىنان «ءتىلشى» گازەتىنە ءتىلشى بولىپ ورنالاسادى. تەمىربەك قوجاكەەۆ: «1923 جىلى تاشكەنتتەن شىعاتىن «اقجول» گازەتىنە حاكىم جامبايۇلى دەگەن «نە ويلاعانى بار؟» دەپ شاعىمدانعان حاتى تۇسەدى. شاعىم يەسى تالدىقورعان ۋەزىندە نايمان، جالايىر بولىپ پارتياعا ءبولىنۋ جىگى ءورىس الدى. بۇل تۋرالى «تىلشىگە» تالاي جازدىق. سوندا وتىرعان نايمان وكىلى ءىلياس ەش باسپايدى. ونىڭ نە ويلاعانى بار؟ «پارتياگەرشىلىك ەلدەگى شولاق ەتەكتەردىڭ باق تالاسىنان پايدا بولعان» دەپ حابارلاپ، «اقجول» بۇل ارىزدى «تىلشىگە» قايىرعان. بۇعان ءىلياس گازەت بەتىنە «ويلاعانى مىناۋ» (27.11.1923 ج.) دەپ جازىپ، «تالدىقورعانداعى تەكەشىكتەر تالاستارىنىڭ جايىن جاقسى بىلمەگەندىكتەن گازەتكە باسپادىق» دەپ جاۋاپ قايىرعان»، - دەيدى. ءىلياس «اق جول» گازەتىنە ءىلياس 1921 جىلدان «ەلدەن» دەگەن ايدارىنا حابارلار جىبەرىپ تۇرادى. «اق جول» گازەتى. № 20, جەكسەنبى، 30 يانۆار، 1921 جىل. ەلدەن. قاپال. ءى.جانسۇگىروۆ. كەڭەس وكىمەتى ورناعالى ءبىراز جىل بولدى. اعارتۋ ىستەرى ناشار. ىلگەرىلەمەيدى. 1920 جىلى مايدا الماتىدا قىسقا ۋاقىتتىق وقىتۋشىلار كۋرسى اشىلدى. قوپالدان كەلگەن 18 كۋرسانت بار. لەپسىدەن ەشكىم جوق. بيىل جەتىسۋدى ارالاپ كوميسسيا شىقتى. ماقسات ۇيەزدەردە مەكتەپتەردى كوبەيتۋ. كوميسسيا ايانىشتى ءحالدى كورىپ قايتتى.

الەۋمەتتىك قىزمەتكە ءىلياس 1921 جىلدان باتىل ارالاسادى. 1922 جىلدىڭ قاراشا ايىنان ءىلياس جانسۇگىروۆتە جەتىسۋ وبلىستىق مادەنيەت سالاسىنىڭ ينسترۋكتورى دەگەن كۋالىگى بولادى. 1922 جىلى بىرگە وقىعان شاكە قۇيقاباەۆتىڭ جيرەن قاسقا اتىن ءىلياس مىنۋگە الىپ، وعان ارناپ «جيرەن قاسقا» دەگەن ولەڭ شىعارادى. سوندا ءىلياس قازاقى، قىر كيىمدى. باسىندا ءۇش قىرلى تىماق. ۇستىندە سىرتى اق تىستى تون. اياعىندا جۇلىقتاعان ءساندى كيىز ەتىك. قولىندا موينى قىسقا اق دومبىراسى بار. ءاندى يىنىمەن اسەم سالىپ ايتىپتى. ءىلياستىڭ قۇرداسى يبات بايقادامقىزى ءىلياستىڭ سالعان اندەرىن 90 جاسقا كەلگەنگە دەيىن ايتىپ ءجۇرىپتى. يبات بايقادامقىزى: «ءىلياس ابايدىڭ «سەگىز اياق»، اسەتتىڭ «حيسمەت». «ءبىرجان مەن سارا» ايتىسىن دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ وتىرىپ ورىندايتىن»، - دەيدى.

ءبىلال سۇلەەۆتىڭ بالاسى جانىبەك ومىرگە كەلگەنىنە 1923 جىلى اقپان ايىنىڭ اياق شەنىندە جامبىل جاباەۆ شىلدەحانا تويىنا كەلەدى. ءىلياستىڭ ايەلى امانشا اس قامىنا كومەكتەسىپ، ءىلياس جامبىلدىڭ ايتىستارىن ەسىنە ءتۇسىرتىپ، جازىپ الادى. كەيىندە جامبىل حالىق اقىنى اتانىپ، وكىمەتتەن ەڭ العاشقى ماراپاتىن العانىندا، جيىندى اۋداننىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ.ي.كولموگوروۆ اشىپ، ءىلياس جانسۇگىروۆ جامبىلدىڭ پوەزياداعى تابىستارىنان بايانداما جاسايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ: «جامبىل جىرلارى بۇعىمۇيىز، بەسمويناق  جايلاۋلارىنىڭ گۇلىندەي الۋان ءتۇرلى. قوش ءىيس كۇنشىلىك جەردەن اڭقىپ تۇرادى. اقىن جىرلارىن تىڭداعان سايىن كوك جايلاۋعا شىققانداي اسەر الاسىڭ»، - دەپ باعالايدى.

ءىلياس قازينپروستا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىندە اۋىل جاققا كەلىپ، وقۋعا ىنتاسى بار بالالاردى وزىمەن الماتىعا وقۋعا اكەتەدى. سولاردىڭ ءبىرى بەك اقاشوۆ: «قاراعاش اۋىلىنا ءىلياس كەلدى. دەنەلى، قاراتورى جىگىت. قياقتاي مۇرتى وزىنە جاراسادى. كيگەن كيىمى اۋىلعا ىقشامدى. بەس-التى بالانىڭ اكە-شەشەسىن شاقىرتىپ، ولارمەن سويلەسىپ، رۇقساتىن الىپ، وقۋعا باراتىنداردى ات-ارباعا وتىرعىزدى. وقيسىڭدار دەدى ءىلياس. ءىلياس ودان بۇرىن جەتى-سەگىز بالانى ءوز اۋىلى ويتوعاننان الماتىعا اپارىپ، اعارتۋ كۋرستارىندا وقىتقان»، - دەيدى. ءىلياس: «جاڭا ومىرگە جەتۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك، ءبىلىم، مادەنيەت، ەڭبەك قاجەت»، - دەپ ۇگىتتەپتى. ەستەلىگىندە بولات تاشەنوۆ (قاينار تاشەن ءبيدىڭ ۇرپاعى): «شىركىن، ءىلياستىڭ مىنەزى جايدارى. الدى-ارتىن كەڭ ويلايتىن. قولىنان كەلگەن جاقسىلىعىن ەشكىمنەن ايامايتىن»، - دەپ دەرەكتەيدى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ الماتىداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى قۇرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقانننىڭ ءبىرى بولعان. ءىلياس جانسۇگىروۆكە بەرىلگەن كۋالىكتە: «ءىلياس جانسۇگىروۆ الماتى كىرعىز (قازاق) پەداگوگيكالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. ءمور. قازان ايى، 1924 جىل، اقپان ايى 1925 جىل»، - دەپ كورسەتىلگەن.

ءىلياس جانسۇگىروۆ مۇزبۇلاق، كۇرەڭبەل، سالقىنبەل جايلاۋىندا ماكەي ەركىنبەكوۆ ەكەۋى سان مارتە يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ، ات ءمىنىپ، اڭ اۋلاعان. ءىلياس سايات جاساعاندى ۇناتقان. ساي، قۇزدى ارالاپ قىزىقتاعان. تابيعاتتى سۇيگەن. جىر قۇلاگەرى ءىلياس الاتاۋدىڭ اڭدارىن، وسىمدىگىن، جاندىگىن، حايۋاندارىن، اعاشتارىن جاقسى بىلگەن. بىلگىرلىگىندە شەك بولماعان. ءوزىنىڭ ولەڭ، جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەن. كوزىمەن كورگەنىنە دەرەۋ ولەڭ شىعارىپ، قويىن داپتەرىنە جازىپ قويعان. ءىلياس جانسۇگىروۆ: «تابيعات - اناڭ. ونى ءسۇيۋ كەرەك. سوندا ونى جازباسقا امالىڭ قالمايدى»، - دەپتى. ءىلياس 1925 جىلى جايلاۋعا بارعانىندا، قازىرگى ەسەبولاتوۆ اۋىلىنان، تۇرعانباي دەگەن كىسى جولسەرىك بولىپ بارادى. قاراسىرىق، سايىنبولەك، سالقىنبەل، بۇركىتتىنى ارالايدى.

مۇعالىمدىك، وقۋ ينسترۋكتورى، اۋىلدىق، گۋبەرنيالىق جەتىسۋ وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، سەزد، كونفەرەنتسيالارعا وكىلدىك، «قوسشى» ۇيىمىنىڭ ءبىلىم جاعىنان نۇسقاۋشىسى، اعارتۋ باستىعى، ينستيتۋت باسقارۋشى، گازەت ءتىلشىسى، گازەت باسقارماسىندا حاتشى، ادەبي قىزمەتكەر، گازەت شىعارۋشى جۇمىستارىنداعى ءبىلىمىنىڭ ازدىعى ءىلياستى وقۋعا ۇمسىندىرادى. ءوزى دە وقىعاندى اڭسايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ 1924 جىلدان ركپ (ب) پارتيا قاتارىنا كانديدات بولىپ تىركەلگەن، پارتيالىق بيلەتىنىڭ № 1020. ال، 1927 جىلى پارتيا مۇشەسى بولادى. ءوز ءوتىنىشى بويىنشا 1925 جىلى كۇزدە ءىلياس جانسۇگىروۆتى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ پارتيا ۇيىمى موسكۆاعا مەملەكەتتىك جۋرناليستەر ينستيتۋتىنا (گيج) وقۋعا جىبەرەدى.  «اككيگاي» اۋەنىمەن بەكەتباي اقىن:

حاس زەرەك، تالابى زور ءىلياستى،
قىران بوپ جايساڭداردىڭ ءىزىن باسشى.
قىزىر بابا ساقتاسىن كوز بەن تىلدەن،
ىزدەنىپ، قاتارىڭنان وزىپ، اسشى.
يا، اللام! - قولداسىنشى دارا جاستى،
جيىرما تورتكە جاسى جاڭا باستى.
ۇشتاماسا ءبىلىمدى جاراماستى،
تىلەۋىن قابىل ەتىپ، جولىن اششى، - دەپ ىلياسقا موسكۆاعا وقۋعا جۇرەرىندە ايتقانىن مۇحامەتشە بالاۋبەكوۆ اتادان جازىپ العان ەدىم. مۇحامەتشە بالاۋبەكوۆ: «قىراعى قىزىرىلياستىڭ تاريحتى، ولەڭدى، ءان اۋەزىن شەبەر بىلۋىنە، اڭگىمەنى ءماندى سۋرەتتەۋىنە، دومبىرا تارتۋدى جاقسى يگەرۋىنە شومشەتايۇلى بەكەتباي اقىننىڭ اسەرى مول بولعان»، - دەيدى. «جەتىسۋ» تاريحي كىتابىندا بەكەتباي اقىن جايىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «داعدىلى داڭعىل، ماتايدىڭ سوقىر اقىنى، ەسكى ءسوزدى كوپ بىلەتىن سۇڭعۇلا. ول كەشەگى ابىلايدى ايتادى. جەتىسۋداعى قالماقتى شوڭاي باتىرعا كوشىرتەدى. كەنەسارىنىڭ جەتىسۋعا كەلىپ، قازاقتىڭ ورىس پەن قىتايدىڭ قايسىسىنا قارارىن بىلمەي ەكى جاققا جارىلعانىن جىر قىلادى. ورىسقا تورە تۇقىمى سۇلتاندار مۇرىندىق بولىپ، ەلدى قاراتقانىن تاپ باسىپ ايتادى» - دەپ جازادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ ءومىرىنىڭ 1923-1925 جىلدارى عاجايىپ ءوسۋ، وركەندەۋ جىلدارى بولىپ تابىلادى. «سانا» جۋرنالىنىڭ 1923 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان 1924 جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن نەبارى 3 ءنومىرى جارىق كورەدى. ەكى ايدا ءبىر تاشكەنت قالاسىنان شىعىپ تۇرعان. باس رەداكتورى حالەل دوسمۇحامەدوۆ. تاربيە، ءبىلىم، ادەبي ماقالالار جيناعى، شاكىرتتەرگە تۇسىنىكتى ءسوز بەرۋ بولعان. جۋرنالدى شىعارۋعا ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ قاتىسادى. ءبىلىم بەرۋدى جۇيەلەپ تارتىپكە كەلتىرمەكشى بولادى.

موسكۆادا مجي-دە ءىلياس جانسۇگىروۆ ءۇش جىل وقىپ، ديپلوممەن ورالادى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدەگى مجي-عا وقۋعا تۇسكەندەگى رەسەي مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن «قۇپيا» دەگەن گريفپەن جەكە ءىس قۇجات قاعازدارى تابىلىپ، ونى باقىت التىنبەكوۆ 300 دانا كىتاپ ەتىپ، 2014 جىلى شىعارعان. العان ءبىلىم-وقۋىن ءىلياس جانسۇگىروۆ: «بارلىق تىزە بۇگىپ وقىعانىمدى ساناعاندا 38 اي وقىعان بولدىم»، - دەپ جازادى. قازاقستاننىڭ ورتالىق گازەتى «ەڭبەكشى قازاق»، قىزىلوردا قالاسى، 7 ءساۋىر، 1928 جىل، حات № 53–تە مجي-ءدى بىتىرەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆتى تۇراقتى قىزمەتكە الۋعا جولداما جىبەرىپ، وقۋىن بىتىرگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ قىزىلورداعا قىزمەتكە گازەتكە الادى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ مجي-دە وقىپ جۇرگەنىندە 1927 جىلى لەنينگرادتاعى مۇحتار اۋەزوۆپەن حات الىسىپ تانىسىپ، اقىرى ەكەۋى جاقىن تابىسادى. ەكەۋى بىرگە سول جىلى جازدا جەتىسۋعا كەلىپ، امانتەكشە جايلاۋىنا بارادى. قوبىزشى بايساقۇلى مولىقبايعا جولىعادى. ءىلياس «كۇي» پوەماسىن جازسا، مۇحتار اۋەزوۆ قوبىزشى مولىقبايدىڭ ءۇش كۇيىنە وچەرك ارناپ جازادى. ءىلياستىڭ «كۇي» پوەماسىن ورىسشاعا اۋدارعان دميتري سنەگين: «ءىلياس بويشاڭ، سىمباتتى – ءتىپ-تىك، ۇزىن، سالماقتى ەدى»، - دەيدى.

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە 1928 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆ فەلەتوندارى قاپتاپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعادى. وعان قوسا «دالا» پوەماسى، پروزادا «جولداستار» رومانى، دراماتۋرگيادا «كەك» پەساسى جازىلادى. ول كەزدە قازاقشا «وقشاۋ ءسوز» دەپ جۇرگەن ادەبي جانردى قالاعانداردىڭ ءبىرى ءبىلال سۇلەەۆ: «مەن «وقشاۋ ءسوز» جازاتىن جولىمدى ىلياسقا بەردىم»، - دەپ فەلەتون جازۋ شەبەرلىگىن دوعارادى. «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنا 1928 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «ماقپال» دەگەن ۇزاق پوەماسىنان ءۇزىندى باسىلىپ شىعادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ تاتاردىڭ «شورا» جۋرنالىنا دا ماتەريالدار جىبەرىپ تۇرادى. ءىلياستىڭ 1928 جىلى شىققان «ساعاناي» دەگەن جيناعى بولعان. ءىلياس  جانسۇگىروۆ زاتاەۆيچتىڭ «500 ءان-كۇي» كىتابىنا شاشۋباي، قاتقان (بەكەتباي) سوقىر، اقتەنتەك ء(بىرجان سال) اندەرىن جانە كوۆالەۆكە حالىق اندەرىن جازۋعا كومەك قىلادى. ءىلياس دومبىرادا تارتقان «قورامساق»، «قورامجان»، «قالماق قىزى» دەگەن كۇيلەرى بولادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ «اقسۋ بويىندا» دەپ اتالاتىن تۋىندى ەستەلىگىندە قاينار ايتجاننىڭ اقسۋ وزەنى بويىندا 1916 جىلى بالاسىنا اس بەرگەنىن كوزىمەن كورگەنىن جازادى. سول اقسۋ وزەنىنىڭ بويىندا، ايتجان بالاسىنا اس بەرگەن جەردە، ءىلياس جانسۇگىروۆكە ەڭ العاش رەت، 1964 جىلى ەمەس، 1965 جىلى 70 جىلدىعى تويلاندى. «قىزىلتاڭ» اۋىلىندا ىلياسقا مۇراجاي اشىلىپ، نۇرعالي ومارقۇلوۆ، تۇلكىبەك قۇراقباەۆ مۇراجايعا ارنالعان ماتەريالدار ازىرلەپ، مەرەي تويعا بەلسەندى ۇلەس جاسادى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا الماتىدان فاتيما عابيتوۆا، عالي ورمانوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، قوس عابەڭ، تاعى باسقا قازاقتىڭ كورنەكتى اقىن، جازۋشىلارى قاتىستى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ اتالاس تۋىسى بيماماعزامۇلى كاپپاي اقساقال 1965 جىلعا دەيىن ءىلياستى «ءتىرى» دەپ ءۇمىتىن ۇزبەي ءجۇردى.

الماتىدان 1928 جىلى ءىلياس اۋىلىنا بارا جاتىپ، جولاي «قاراكەمەر» اۋىلىنداعى قابدوللانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ۇستىندە ىشىك، باسىندا تۇلكى تىماق ، اياعىندا اق پيما. اۋىل شاعىن. ءىلياس كەلدى دەگەندى ەستىگەندەر ۇيگە تۇگەل جينالادى. ءىلياس ولەڭ، قيسسالار ايتادى. ءىلياستان ەكى جاس كىشى ونەرلى تويىمبالا دا كەلەدى. جينالعاندار ەكەۋىن ايتىستىرماقشى بولادى.  تويىمبالا ءىلياستىڭ اتالاس ەكەنىن ءبىلىپ، سالت ساقتاپ، «ايتىسپايمىن» دەپ باس تارتادى. ءىلياس تا قارىنداسىممەن ءسوز قاعىستىرمايمىن دەيدى. جينالعاندار ماقۇل كورىپ، سونىمەن ەكەۋ ارا ايتىس بولمايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ قابدولدانىڭ ۇلى جۇمانعا «قوپالدا پەد ۋچيليششە بار، وقى» دەپ، تۇسۋىنە كومەك ەتەدى. قابدولدانىڭ ۇلى جۇمان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «اعىندى مەنىڭ اقسۋىم»، «دومبىرا»، «شاتتىق جىرى» ولەڭدەرىنە اۋەز جازىپ، ءان قىلىپ، جاستارعا ۇيرەتىپتى.

جاسى ء84–تى جاساعان ايتولقىن ىسقاقوۆا: «جايپاق (قىزىلتاڭ) دەگەن جەردە جاراس دەگەن كىسىنىڭ ۇيىندەگى تويدا ىلياسپەن ايتىستىم. «قىز بەن جىگىت» ايتىسى بولدى. قايىق دەگەن اتام مەن كۇيەۋىمنەن رۇقسات سۇراپ بارىپ ايتىستىم. تالاي جىگىتپەن ايتىسىپ، جەڭىپ جۇرگەن باسىم، وسى ايتىستا مۇدىرە بەردىم. ءىلياس قازىر كوپكە تانىمال انگە اينالعان «ءشيلى وزەك كوپ قامىس» اۋەزىمەن ايتتى. مەنى ءجيى دەمەپ وتىردى. سوڭىندا ءبىر اۋىز شۋماقپەن جەڭىلگەنىمدى مويىندادىم»، - دەپ دەرەكتەيدى. قايرانى، ايتىس ءماتىنى ساقتالماعان.

1929 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە ءبولىم باسقارادى. «ءىلياستى كورەمىز» دەگەن كوپشىلىك كۇندەلىكتى رەداكتسيا ماڭايىندا ونى ارنايى كۇتىپ ءجۇرىپتى. سول جىلى گازەتكە «گيمالاي» پوەماسى شىعادى. تايىر جاروكوۆ ءبىرىنشى بولىپ قىرانشا ساڭقىلداعان ۇنىمەن ىلياسقا «گيمالايدى» گازەتتەن وقىپ بەرىپ، ەڭكەيىپ بارىپ ءىلياس اعاسىنىڭ قولىن الادى. – راحمەت ، - دەپ ءىلياس مەيىرلەنە تايىر مەن قاسىنا ەرىپ بارعان جاستارعا العىس ايتادى.

ۋەزدىك بولىستىقتار تاراتىلىپ، اۋداندىق كوميتەتتەر ورناپ جاتقان 1929 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆ اۋدانداستىرۋ جۇمىسىمەن شۇبار اۋىلىنا بارادى. ءبىر اي جارىم بولادى. اۋداندىق پيونەرلەر بيۋروسىنىڭ ۆوجاتىيى ماتاي بايىسوۆ (كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى), اۋداندىق جاستار كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءبىرلىباي كارىبوزوۆ، كەدەيدەن شىققان نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ (ەكى مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى) ءىلياستىڭ جۇمىسىنا وڭدى كومەكتەسىپ، الىپ-بارىپ كەل دەگەندەي شابارماندىق جاسايدى. ءىلياستىڭ كوڭىلى جاستارعا ەرەكشە تۇسەدى. ءىلياس «سۇرپاقپاي سۇعاناق» دەگەن فەلەتونىن ءبىر اكتىلى پەساعا اينالدىرىپ، شۇبار كوركەمونەرپازدارى ءىلياستىڭ جەتەكشىلىگىمەن ونى ساحنالايدى. بەلگىلى جۋرناليست وراز يسمايلوۆ: «شۇبارداعى حالىق تەاترىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان - ءىلياس جانسۇگىروۆ»، - دەپ جازعانى وسىنداي ۇلاعاتتان تۋادى.

قاپال اۋدانىنا قاراستى «اققوي» سوۆحوزىنىڭ المالى دەگەن جەرىندە وتىراتىن قويشى تامپاقوۆ ىسقاق: «سەنىڭ باقتىباي اقىن اتاڭنىڭ ايتىستارى، جازىپ، جاتتاپ ال»، - دەدى ءىلياس. ءىلياس تايكوت اقىندى كوپ ايتاتىن. «ءتىرى جۇرگەندە توبەمىزگە كوتەرىپ، تورىمىزگە وتىرعىزاتىن ەدىك-اۋ» دەيتىن. ءىلياستان باقتىبايدىڭ تايكوت، تەزەك تورە، قىپشاقباي، مايكەمەن ايتىستارىن جازىپ الدىم. بىراق، 1958 جىلى ءۇيىمىز ورتەنىپ، بارلىق جازعاندارىم وتقا كەتتى» - دەيدى. تۇسىنەرىمىز، باقتىباي، تايكوت اقىن مۇرالارىن العاش جيناعان ءىلياس جانسۇگىروۆ دەۋگە نەگىز بار.

ءىلياس جانسۇگىروۆ ءۇشىنشى ايەلى، ەسىمى - فاتيما (ەل ءباتيما دەگەن) تورەباەۆادان، سايات جانە سايرا دەگەن ەكى پەرزەنت سۇيەدى. كوڭىلدەرى جاراسپاعان سوڭ، 1931 جىلى رەسمي تۇردە اجىراسادى. قانابەك بايسەيىتوۆ 1931 جىلى ءىلياس، بەيىمبەتتى ءبىر اي قاراتال وڭىرىندە دەم الدىرتادى. قانابەك بايسەيىتوۆتىڭ 1923 جىلى ميليتسيا بولعانى جايىندا ايتقان اڭگىمەسىنەن ءىلياس جانسۇگىروۆ «قوجابەك ناشاندىك» دەگەن اڭگىمە جازادى.

ءىلياس فاتيما عابيتوۆاعا 1932 جىلى ۇيلەنەدى. ءىلياس فاتيما زاينوللاقىزىمەن وتاسقانىندا وردا بۇزار وتىزدىڭ بيىگىندە، تۇپ-تۋرا 38 جاستا ەكەن. ءىلياس پەن فاتيمانىڭ التى بالاسىنا ءارى كۇتۋشى، ءارى انا بولعان شەشەسى عاينيجامالدىڭ تۋعان ءسىڭلىسى حۇپپيجامال: «ءىلياس تاماقتى وتە تالعاپ ىشەتىن. تۇندە جازاتىن. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا وعان ءبىر ىستىق تاماق بەرۋ كەرەك بولاتىن (كوبىنەسە ىستىق كاكاو ىشەتىن). سول ىستىق تاماقتى بەرگەنشە مەن دە ۇيىقتامايتىنمىن. تۇندە 3–4 ساعاتتان ارتىق ۇيىقتاماعان ءىلياس بالالار ويانعاندا بىرگە ويانىپ: «بالالارىم!» دەپ داۋىستاپ، ءوز جانىنا شاقىراتىن. «اعا-اعالاپ» ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تومپاڭداپ جۇگىرەتىن. ازات، ءۇمىت، يلفا جىعىلا-سۇرىنە جەتەتىن وعان»، – دەپ جازادى سۇتتەي ۇيىعان باقىتتى وتباسىنىڭ بەرەكەلى تىرلىگى جايلى. ءىلياس ۇستالعاندا تۋعان ۇلىنىڭ ەسىمى – بولات.

ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تۇڭعىش سپەكتاكلى «كەك» 1932 جىلى الماتىدا العاش قويىلادى. سەمەيدە 1934 جىلى قازاق سازدى-درامالىق تەاتر قۇرىلعانىندا، 6 شىلدە كۇنى  ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كەك» سپەكتاكلىمەن اشىلادى. سەمەيدەگى حالىق اعارتۋ ينتيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن شاكەن ايمانوۆتى ءىلياس جانسۇگىروۆ الماتىعا قازاق دراما تەاترىنا شاقىرتىپ الدىرتادى.

ءىلياس جانسۇگىروۆ ماكسيم گوركيمەن جولىعۋدى اڭساپ جۇرەدى. ورايى ۇلتتار ادەبيەت كۇندەرى موسكۆادا 1933 جىلى قىستا وتكەندە كەلەدى. گوركي ءبىراز جازۋشىلاردى ساياجايىنا قوناققا شاقىرادى. ىشىندە ءىلياس تا بولادى. وتىرىس ماڭىزدى، جاراستى وتەدى. ماكسيم گوركي ءىلياستى العا بەكەم تالپىنىپ، ەنتسيكلوپەديالىق وشپەس شىعارمالار جازۋعا ءۇمتىلدىرادى. زامان اياقاستى وزگەرىپ، 1930 جىلدارى ابايدى فەودال، ءىلياستىڭ  شىعارمالارىن «اۋىلشىلدىق»، «ەسكىشىلدىك» دەپ تاۋىپ،  «جولبيكەلەر» قاتارىنا قوسقاندار دا تابىلادى. ابيىر بولعاندا ول پيعىلدى وكىمەت 1932 جىلى باسادى.

تۇڭعىش 1933 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «قازاقستان» باسپاسىنان اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى جەكە كىتاپ بولىپ شىعادى. جيناق شىعۋىنا ءىلياس جانسۇگىروۆ ءبار پارمەنىمەن اتسالىسادى. بۇل قازاق دالاسىن ەلەڭ ەتكىزگەن ۇلكەن وقيعا ەدى. سەبەبى، قازاق جەرىندە باسىلعان اباي شىعارمالارىنىڭ العاشقى جيناعى. وسى جيناققا دەيىنگى اباي شىعارمالارىنىڭ ءۇش باسىلىمى (1909 جىلى-سانكت-پەتەربۋرگ، 1922 جىلى –تاشكەنت جانە قازان) قازاق جەرىنەن تىس باسپاحانالاردا جارىق كورگەن بولاتىن. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ توپتاما ولەڭدەرىنەن قۇرالعان كىتابى 1933 جىلى باسىلىپ شىعادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ: «تامىرلاي كەلىپ تەپشىلەمەسە، ولەڭدە ماڭىز دا، ءدام دە بولمايدى»، - دەگەن حالىق ءسوزىن امىسە جادىندا ۇستاپ قولدانىپتى. بەيىمبەت مايلين: ء“ىلياس ىزالانا دا جازادى، كۇلدىرە دە جازادى، كۇيىندىرە جازادى”، - دەپ ايقىنداسا، عالي ورمانوۆ: «ءىلياس كۇندەلىكتەرىن قويىن داپتەرىنە، جازۋدان ءبىر كۇن تىنعان ەمەس»، - دەيدى. “وزىمە” دەگەن ولەڭىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ:  حاق سويلە، قىزىل ءتىلىم، ادال سايراپ،

تاپسىردىم بار ويىمدى ساعان ارناپ.
كوڭىلىم، ارام ويلاپ الاڭداما،
الماققا بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ، – دەگەنى وزىنە بەرگەن سەرتىندەي ەستىلەدى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بۇركەنشىك اتتارى: “ماتاي”، “اعىن”، “شولجىق”، ”تاڭقىباي، “ساقا”، “قۇيقالىق”، «سونا»، “بالگەر”، “جا-جا”، “قاپتاعاي”، “سالپاڭقۇلاق”، “ساپالاق”، “قۇلاق”، “جەتىم بالا”، “قارا بۇقارا”، “توقاي تەمىر”، “قاينار”، “قۇرمەتشىل”، «قوسشى»، «بادىراق»، «قاينار»، «تانا بالاسى»، «ق.ق. (قاينار قىزىرىلياس)»، «اتالىق»، «تاشكەنتسكي» –  ازىرگە تابىلعانى 26.

سايلۋباي قاينارباەۆ 1934 جىلى الماتىداعى پرولەتار كوشەسى، № 6 ۇيدە 200 ادامدىق جيىندا ءىلياستى كورەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ءىلياس جانسۇگىروۆ كەزدەسۋ وتكىزەدى. كۋرس ديرەكتورى عازيز شادياروۆ ءىلياستى ەرتىپ اۋديتورياعا كىرەدى. ءىلياس ەۆروپا ۇلگىسىمەن تىگىلگەن ادەمى كوستيۋم كيگەن. دەنەسى قاپساعايلاۋ. موينىندا قىزىل ءتۇستى جىبەك گالستۋك. باسىندا ۆەليۋر قالپاق. اياعىندا جىلتىر بىلعارى بوتينكا. كوزىنە قالىنداۋ شىنىسى بار، اسەم كوزاينەك سالعان. جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، يەكتى. جارقىن ءجۇزدى، قاراتورى كىسى. از سويلەپ، ءدامدى ايتادى. ءسوزى ماعىنالى، تۇجىرىمدى. پىكىر ايتقاندى ۇناتادى. ءتىلى جەڭىل،قۇلاققا جىلى، جاعىمدى، مايدا تيەتىن مانەرلى بولىپتى.

1934 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ 12-18 كۇندەرىندە قازاقستان كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ العاشقى سەزدى وتەدى. سەزدى ساكەن سەيفۋللين اشادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ «قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كۇيى، كەلەشەكتەگى مىندەتتەرى» دەگەن بايانداما جاسايدى. قوسىمشا باياندامالاردى ءىلياس قابىلوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ورىنبەك بەكوۆ جاسايدى. سول 1934 جىلدىڭ 17 تامىزىنان 1 قىركۇيەگىنە دەيىن موسكۆادا بۇكىلوداقتىق كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ سەزدى وتەدى. سەزدى ا.جدانوۆ اشادى. سەزگە وداقتان 52 ۇلتتان 591 دەلەگات قاتىسادى. قازاق كەڭەس جازۋشىلارىنان ءىلياس جانسۇگىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءسابيت مۇقانوۆ، بەيىمبەت مايلين، اسقار توقماعامبەتوۆ، عابباس توعجانوۆ، اسقار توقماعامبەتوۆتەر سەزگە بارادى. ماكسيم گوركي بايانداما جاسايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ گوركي، ماياكوۆسكي، سەرافيموۆيچ، فادەەۆ، شولوحوۆپەن تانىسىپ بىلىسەدى.  سەزدىڭ ءۇشىنشى ءماجىلىسى 23 تامىز كۇنى سەزد توراعاسى الەكساندر فادەەۆ ءىلياس جانسۇگىروۆكە ءسوز بەرەدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ وتە اقىلدى، ساياسي جاعىنان ماعىنالى، مادەنيەتتى، بارىنشا سۇڭعىلا بايانداما جاسايدى. ۇلتتار ادەبيەتىن «ينتەرناتسيونالدىق دوستىق» دەپ باعالاپ اياقتايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ 1934 جىلى سەزدە سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولىپ قابىلدانادى. مۇشەلىك بيلەتىنىڭ ءنومىرى – 33.  سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى بولىپ تا سايلانادى. ءىلياس جاس تالاپتار دۇيسەنبەك ەركىنبەكوۆ، ءالي ەسمامبەتوۆ، ساتتار ەرۋباەۆ، سامات نۇرجانوۆ، قاليجان بەكقوجيندەرگە  ولەڭدەرىن گازەت-جۋرنالعا باسۋعا كومەك قىلادى. قاجىم جۇماليەۆ: «العاشقى كەسەك شىعارمام «ەرعوجا مەن ەگىزباي» ءىلياستىڭ ۇسىنۋىمەن جارىق كوردى»، - دەيدى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 1935 جىلى “سىقاق” دەگەن جيناعى، وچەرك، اڭگىمە، فەلەتوندارىنان قۇرالعان “جول اۋزىنا” دەگەن كىتاپشاسى، “قۇق” دەگەن ساتيرالىق جيناعى شىعادى. ءىلياس جانسۇگىروۆ پەن فاتيما عابيتوۆا 1935 جىلى «ءسۇيىنباي اقىن» دەگەن كىتاپ شىعارادى. كىتاپتا ءسۇيىنباي اقىننىڭ ءومىربايانى، ول 1827 جىلى تۋىپ، 1895 جىلى قايتىس بولعانى، شىعارماشىلىعى تۋرالى شىنايى بەرىلەدى. كورەالماعاندار كىتاپتى «ۇلتشىلدىق» دەپ ايىپ تاعىپ، قازاقتى قىرعىزعا ايداپ سالعان دەگەن پۇشايماندىق تا جاسايدى.

1936 جىلى ماۋسىم ايىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ «پروسۆەششەنەتس» دەمالىس ءۇيىنىڭ قاسىنداعى «تەرىس بۇتاق» جايلاۋىندا كيىز ءۇي تىگىپ دەم الادى. تاس ءتۇيىن ءمۇسىن. مالداس قۇرىپ وتىرعاندا كادىمگى قاناتىن قومداعان بۇركىتكە ۇقساپتى. 1936 جىلدىڭ جاز ايىندا قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستەر ينستيتۋتىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ «قۇلاگەر» پوەماسىن وقيدى. ينستيتۋت رەكتورى ءۇمىتباي بالقاشەۆ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى راشيت وسپاروۆ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى فەدور جەرەباتەۆ ەكى يىعىنا ەكى ادام مىنگەندەي، پالۋان دەنەلى ءىلياستى قوشامەتپەن ەرتىپ اكەپ، پرەزيديۋمعا وتىرعىزادى. باسىندا «قۇلاگەر» پوەماسى 2550 جولدان، 16 تاقىرىپشادان تۇرىپتى.

موسكۆادان 1936 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇيشى» پوەماسى ۆسەۆولود روجدەستۆەنسكيدىڭ تارجىمەسىمەن ورىسشا باسىلىپ شىعادى. ۆسەۆولود روجدەستۆەنسكي ىلياسقا حات جازىپ قۇتتىقتايدى. ءىلياس «كۇيشى» پوەماسىن اندەتىپ، مانەرىن بىرنەشە وزگەرتىپ وقىپ، احمەت جۇبانوۆقا سىناتادى. ول «وتە جاقسى» دەگەن باعا بەرەدى. 1936 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 40 جىلدىق تويىنا ءىلياس جانسۇگىروۆ «تۇلپار» دەگەن ولەڭىن ارنايدى. ءىلياس جانسۇگىروۆ «ەۆگەني ونەگيندى» اۋدارعانىندا: «مەن پۋشكيندى ەندى تانىپ كەلەمىن»،- دەپتى. ا.س.پۋشكيننىڭ قايتىس بولعانىنا 150 جىلدىعىنا وراي ءىلياس جانسۇگىروۆ 1937 جىلى «ەۆگەني ونەگين» پوەماسى بويىنشا قازاقشا سپەكتاكل دايىنداپ، كوپشىلىككە ۇسىنادى. تاتيانانى شولپان شەنەمەسوۆا، ەۆگەنيدى قايرات مايمۇرىنوۆ سومداپتى.

فاتيما عابيتوۆانىڭ جازبالارى بويىنشا ءىلياستى 1937 جىلدىڭ 13 تامىزىندا الماتىنىڭ  ىرگەسىندەگى  دەگەرەس  جايلاۋىندا دەمالىپ، ۇيلەرىنە قايتقان كۇنى ۇستاعان. بۇل كەزدە فاتيمانىڭ اياعى كەنجەسى بولاتقا جۇكتى بولعان. ءىلياس ءابدىلدا تاجىباەۆتى جاستاي باعالاپ وسىرگەن. لەنينشىل جاس گازەتىنەن جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارلىعىنا دەيىن كوتەرتكەن. موسكۆاعا پلەنۋمعا اپارعان. ءىلياستان كەيىن ءابدىلدا تاجىباەۆ 1939 جىلى ءىى سەزدە قازاقستان جازۋشىلار وداعىن باسقارادى.

قاۋىپ-كاتەر ءىلياس جانسۇگىروۆكە تونگەنى الىبەك قوڭىراتباەۆتى نكۆد تەكسەرگەن انكەتادان دا بايقالادى. وندا:  «1933 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆپەن انتيكەڭەستىك-ۇلتشىلدىق، تەرروريستىك-ديۆەرسيالىق، شپيوندىق-كوتەرىلىسشىل ۇيىمعا تارتىلىپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسقان. جۇرگەنوۆ پەن جانسۇگىروۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا تەرروريستىك توپقا تاجىباەۆتى جانە جانعاليندى تارتقان»، - دەلىنەدى. الماتىدا 1937 جىلى 16 مامىردا وتكەن جينالىستا ءىلياس جانسۇگىروۆتى «بۇرىنعى كەزدە ەكى بالاسى مەن ايەلىن قويا بەرگەن. بالالارىڭا زاڭمەن ءتيىستى اقشاسىن تولەپ تۇرۋ مىندەتىن دە بىلمەگەن» دەپ تە كىنالاعان. ءىلياس جانسۇگىروۆ «كيروۆكە» ارناعان ولەڭىندە ساياسي قاتە جىبەرىپ، جاۋىردى جابا توقىدى دەپ تە تۇقىرتقان. ءىلياس جانسۇگىروۆ «مەرگەن مەن بوكەن» دەگەن اڭگىمەسىندە قازاق ەڭبەكشىلەرىنە كەڭەس وكىمەتىن جامانداپ، قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، «ەڭبەكشىلەردى – بوكەن، كەڭەس وكىمەتىن – مەرگەن»  دەپ سۋرەتتەگەن دەگەن دە كىنا تاققان.

1937 جىلى تامىز ايىنىڭ 13-نەن 14 تورتىنە قاراعان ءتۇنى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىن قولدى قىلىپ قۇرتادى. ءىلفا جانسۇگىروۆا ەستەلىگىندە: «ابدوللا قارساقباەۆ اكەمنىڭ "قۇلاگەر" پوەماسىن قايتالاپ وقىپ، كينو تۇسىرسەم دەپ قۇلشىنىپ جۇرەتىن. ول "قۇلاگەرگە" قۇلاي بەرىلدى. جاتسا، تۇرسا قۇلاگەر جايىندا فيلم ءتۇسىرۋدى ويلايتىن. ءبىر جولى قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ساياجايىندا دەمالىستا بولاتىنبىز. ابدوللا مەن سانجار ء(ىلفانىڭ كۇيەۋى) بيليارد ويناپ جاتقان. ءبىر ۋاقىتتا جانىنداعى نوكەرلەرىمەن سول كەزدەگى ءبىر مينيستر كەلىپ قالدى. الگى مينيستر ابدوللانى كەمسىتەتىن الدەبىر ءسوز ايتىپ، ەكەۋى قاتتى تىلگە كەلىپ قالدى. ابدوللا تىك مىنەزدى، تۋراشىل ادام ەدى. وسىدان كەيىن ابدوللاعا "قۇلاگەردى" ءتۇسىرۋ بۇيىرمادى. بۇل ءفيلمدى تۇرىكمەنستاننان كەلگەن بولات مانسۇروۆ دەگەن جىگىت ءتۇسىردى. شىندىعىن ايتساق، فيلم ناشار ءتۇسىرىلدى. كوڭىلدەن شىققان جوق. ابدوللا باسقاشا تۇسىرەر ەدى»، - دەپ جازادى.

كۇندەلىك داپتەرىندە فاتيما عابيتوۆا: «ءىلياستى 1938 جىلى، 13 اۆگۋستا نكۆد الىپ كەتتى. ءىلياس الىنعان سوڭ ءبىر-ەكى كۇن وتىسىمەن م.ق. ءىلياستى قارالاعان ماقالاسى گازەت بەتىندە جاريالاندى. ءىلياس الىنىسىمەن ول مەنىڭ پاتەرىمە كوشىپ كەلدى. ءۇش بولمەدە ول. ءبىر بولمەسىندە ءتورت بالا، اۋرۋ اناممەن مەن قالدىم. م: «كۇندە باسقا جاققا كوشىڭدەر. كۆارتيرا وردەرى مەندە»، - دەپ نىعىرلايدى. ودان گۇلجامالدىڭ (بەيىمبەت ءمايليننىڭ ايەلى) اۋىز ۇيىنە كوشىرىپ تاستادى. بولاتقا كوشەدە بوسانىپ قالدىم. ون كۇن پەرزەنتحانادا جاتىپ ورالسام، ەسىگىمنىڭ الدى اق جوڭقا قاعازعا تولى. مەن بولنيتسادا جاتقانىمدا تەرراسادا قالعان ءىلياستىڭ بىرنەشە قولجازبالارى تولى جاشىكتى م.ق. ەسىكتىڭ الدىنا توكتىرىپتى. سوندا تالاي ماقالالارى مەن «قۇرمانعازى» پوەماسى ءراسۋا بولدى»، - دەپ جازادى.  بۇدان ارى اقىن شىعارمالارىن نكۆد جەندەتتەرى ءتىنتىپ، جيناپ، ارباعا سالىپ اكەتىپ بارا جاتقانىندا ساپارعالي بەگاليننىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىن الىپ قالعانىن، كەيىن ونى فاتيما عابيتوۆاعا تاپسىرعانىن كەلتىرەدى. جازۋشى عابباس قابىشەۆتىڭ بۇل تۋرالى ساپارعاليدىڭ ۇلى قاسىمنىڭ ايتۋىندا جازعان «كوكىرەگى كونە كىتاپ قاسىم اتا!» دەگەن تۋىندىسى مەن مارات مىرزاباي، اباي ەسكەدىروۆتىڭ «جالعادىق اكە ارمانىڭ...» كىتابىندا بەرىلگەن. ەستەلىگىندە فاتيما عابيتوۆا: «ەر سامالدىقتى» ءىلياس جانسۇگىروۆ زەرتتەگەن. ماتەريالى قولدى بولعان. كگب العان نەمەسە مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ ارحيۆىندە بولۋى مۇمكىن»، - دەيدى.

1938 جىلى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولىپ ناقاقتان اتىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جەرلەنگەن جەرى الماتىنىڭ شىعىس جاعىندا ورنالاسقان تالعاردىڭ «جاڭالىق» اۋىلى. ەكى مىڭ بەس ءجۇز ءمايىت جەرلەنگەن ءبىرشاما ۇلكەن قورىم. 1938 جىلدان 1959 جىلدارعا دەيىن ءىلياستىڭ ەسىمى اتالمادى. ءتىپتى 1964 جىلعا دەيىن جالتارۋ جالعاستى. 1965 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 70 جىلدىعىنا وراي، اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى «جانسۇگىروۆ» دەپ اتالعان قاز سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىن بيجامال رامازانوۆا حالىققا وقىپ بەردى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 70 جىلدىق تويى مەن سالتاناتتى جيىندى اقسۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى تۇرسىن ماحمەتوۆ اشتى. اقىن عالي ورمانوۆ «ارناۋ» ولەڭىن وقىدى. ءىلياس جانسۇگىوۆتىڭ ولەڭدەرىنىڭ ليريكاسىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا، قاليجان بەكقوجين، قۇداش مۇقاشەۆ، قۇسايىن شوكەنوۆ قۇتتىقتاۋ سوزدەرى مەن ولەڭدەرىن حالىققا پاش ەتتى. اقىندار ايتىسىن قارت اقىن جاردەمبەك توستاعانبەتوۆ اشتى. كادىر يبرايموۆ، تۇلكىبەك قۇراقباەۆ، ج.اقسۋباەۆ، ج.ىشپەكباەۆ اقىندىق ايتىس ونەرىمەن سىناسىپ، ايتىس جۇلدەگەرلەرى بولدى. تويعا كەلگەن اقىن، جازۋشىلار ءوز اۆتوگرافتارىمەن كىتاپتارىن سىيلاپ جاتتى. مەن عالي ورمانوۆتىڭ «نۇر بولسىن جەمىسبەككە، ءالى تالاي كورىسپەككە» دەگەن قولتاڭباسىمەن، ولەڭدەر كىتابىن الدىم. تويدا ۇلتتىق ويىنداردىڭ بارلىق ءتۇرى وتكىزىلدى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 70 جىلدىق تويىنان باستاپ ونىڭ ءومىرىن، قىزمەتىن، شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ جۇمىستارى العا ءورىس الدى. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ:

«اھ» ۇرىپ، ەلىم دەيسىڭ، جۇرتىم دەيسىڭ،
قالعانىن ەلدىڭ ارتتا ءولىم دەيسىڭ.
باسىنا قايعى كەلىپ، ساسسا جۇرتىڭ،
نەلىكتەن ماڭايىندا كورىنبەيسىڭ؟
قاباعىن قانىپ ءبىر كۇن اشسا قارنىڭ،
باس سالىپ، سول ۇلتىڭدى ءوزىڭ جەيسىڭ.
ءار ءىستى اۋزىڭ ايتىپ، قىبىن قىلماي،
قاي تۇرمەن ەلدى باستاپ ەدىم دەيسىڭ؟
ءوزىڭنىڭ قايدا جۇرسەڭ قارنىڭدى ويلاپ،
ۇيالماي جۇرتتىڭ قامىن جەدىم دەيسىڭ! – دەگەن ولەڭىنىڭ ماڭىزى ءالى جوعالعان جوق.

جەمىسبەك تولىمبەكوۆ، ولكەتانۋشى.

تالدىقورعان قالاسى

Abai.kz