ءۇش ولەڭ جازدىم. قىزىق بولسىن دەپ. ۇشەۋiنiڭ دە اتى –“مىسىق”، ياكي ۇشەۋi دە مىسىق تۋرالى. اۋەلگiسiن قا­دىر مىرزاليەۆ “بولىپ”، ەكiنشiسiن تۇمانباي مولداعاليەۆتiڭ، سوڭعىسىن ساعي جيەنباەۆتىڭ ۇلگiسiمەن جازدىم. قادىر مىرزاليەۆتiڭ “اۆتورلىعىمەن” جازعانىم مىناداي بولدى:

شاتىرعا ورلەپ تىرمىسىپ،

كوزiندەگi وت قانداي!

كەلە جاتتى بiر مىسىق.

كوزدەگەنi كوپ تورعاي .

 

تايىپ كەتiپ تابانى

 مىسىق كەنەت سەكiردi,

دومالانىپ بارادى،

بەينە شاريك سەكiلدi

 

جورىعان-دى ەل ولدiگە،

قاراي گور سەن مىقتىڭدى،

شىر اينالىپ كەلدi دە،

اياعىمەن تiك تۇردى.

 

جارالعان با قۇرىشتان،

اكروبات ناق دەرسiڭ.

شىعا كەلiپ بۇرىشتان،

بiر يت سول ءسات تاپ بەرسiن.

 

جىمىرىلدى قوس قۇلاق،

ايقاستىڭ با، بول ەپتi!

تىرناعىمەن وسقىلاپ،

جولاتپادى ول توبەتتi.

 

ايتام ءسوزدiڭ تۋراسىن

السiزگە ءومiر – زور قايعى.

مىسىق بولىپ تۋعاسىن،

پىسىق بولماي بولمايدى.

 

ال مىناۋ “مىسىق” تۇماعاڭنىڭ شەك­پەنiنiڭ ەتەگiندە ۇيىقتاعان مىسىق:

 

وزiمدەي جەتiم ەدiڭ، سەنگiش ەدiڭ،

جانە دە اڭقاۋ ەدiڭ، ەرگiش ەدiڭ.

ءۇش ولەڭ جازدىم. قىزىق بولسىن دەپ. ۇشەۋiنiڭ دە اتى –“مىسىق”، ياكي ۇشەۋi دە مىسىق تۋرالى. اۋەلگiسiن قا­دىر مىرزاليەۆ “بولىپ”، ەكiنشiسiن تۇمانباي مولداعاليەۆتiڭ، سوڭعىسىن ساعي جيەنباەۆتىڭ ۇلگiسiمەن جازدىم. قادىر مىرزاليەۆتiڭ “اۆتورلىعىمەن” جازعانىم مىناداي بولدى:

شاتىرعا ورلەپ تىرمىسىپ،

كوزiندەگi وت قانداي!

كەلە جاتتى بiر مىسىق.

كوزدەگەنi كوپ تورعاي .

 

تايىپ كەتiپ تابانى

 مىسىق كەنەت سەكiردi,

دومالانىپ بارادى،

بەينە شاريك سەكiلدi

 

جورىعان-دى ەل ولدiگە،

قاراي گور سەن مىقتىڭدى،

شىر اينالىپ كەلدi دە،

اياعىمەن تiك تۇردى.

 

جارالعان با قۇرىشتان،

اكروبات ناق دەرسiڭ.

شىعا كەلiپ بۇرىشتان،

بiر يت سول ءسات تاپ بەرسiن.

 

جىمىرىلدى قوس قۇلاق،

ايقاستىڭ با، بول ەپتi!

تىرناعىمەن وسقىلاپ،

جولاتپادى ول توبەتتi.

 

ايتام ءسوزدiڭ تۋراسىن

السiزگە ءومiر – زور قايعى.

مىسىق بولىپ تۋعاسىن،

پىسىق بولماي بولمايدى.

 

ال مىناۋ “مىسىق” تۇماعاڭنىڭ شەك­پەنiنiڭ ەتەگiندە ۇيىقتاعان مىسىق:

 

وزiمدەي جەتiم ەدiڭ، سەنگiش ەدiڭ،

جانە دە اڭقاۋ ەدiڭ، ەرگiش ەدiڭ.

جەتiمدi جەتiم ۇعار، بالا مىسىق،

كورگەننەن دوسىڭ

بولعىم كەلدi سەنiڭ.

 

و، مەنiڭ، زارلى كۇنiم، جارلى كۇنiم،

بار ەدi-اۋ كەرەمەتتەي بال قىلى­عىڭ.

داۋرەننiڭ پلاستماسسا مىسىقتارىن

نەمەرەم مەنiكi دەپ الدى بۇگiن.

 

كوڭiلدiڭ جىعىلمادى بايتەرەگi,

اپارشى سول كۇندەرگە قايتا مەنi,

سەنi بiر سيپاي سالسا نەسi كەتتi,

مەنi بiر ماقتاي سالسا قايتەر ەدi.

 

جەتiمدەر جەتiلەدi دەدiڭ ماعان،

ءجۇردiم عوي اقتايمىن دەپ

سەنiمدi ءامان.

الاتاۋ وعان كۋا مىنا تۇرعان،

الماتى بiلەدi ونى مەنiڭ قالام.

 

جىلدار-اي، جىلدار،

جىلدار بارادى ۇشىپ،

ولەڭ دەپ جان بەرiستiك، جان الىسىپ.

جەتiمدەر جەتiلەدi دەپ كەلەمiن،

مەن سەنi ۇمىتقام جوق، بالا مىسىق.

 

ساعي اعايدىڭ “مىسىعىن” بىلاي جازدىم:

 

سوناۋ بiر بالا شاعىمدا،

جۇپ-جۋاس ءوزi ادەمi,

جەمنiڭ بiر ارعى جاعىندا

مىسىعىم مەنiڭ بار ەدi.

 

جەكiرiپ كەنەت قۋسا كiم،

قوينىما ونى تىعار ەم،

جۇپ-جۋاس مەنiڭ جۇمساعىم،

جۇمساعىم مەنiڭ بiر الەم.

 

بولماسا-داعى جىرىندى،

الدىنان قۇس تا وتپەدi.

قۇس تۇگiل، ۇشقان شىبىندى،

قاعىپ-اق تۇسەر ەپتi ەدi.

 

ويماۋىت بۇگiن جىراقتا

جابايى مىسىق كوپ دەيدi.

كوپ بولسا بولسىن، بiراق تا،

بiراق تا ساعان جەتپەيدi.

 

اسىعام ىلعي اۋىلعا،

اۋىلدىڭ ءجونi بiر بولەك،

جەمنiڭ بiر ارعى جاعىندا،

جۇمساعىم كۇتiپ ءجۇر مە دەپ.

 

زامان-اي دەسەڭiزشi, ول كەزدە ۇشەۋi دە تiرi, ۇشەۋiنە دە وقىپ بەردiم. ء”ازiلiڭ جاراسسا ... ” دەگەنگە جىعىپ. بiراق ءازiلiمiز جاراسپادى، اسiرەسە تۇماعاڭمەن. شالىڭ شامدانىپ قالدى. “سەن، بالا، مەنiمەن قالجىڭداسپا. جاسىڭدا قالجىڭ بولساڭ، وسكەندە مىلجىڭ بولارسىڭ” دەگەن بار. سەن مەنiڭ قۇرالايىممەن قاتارسىڭ عوي. ونسىز دا...” دەپ ءسوزiنiڭ اياعىن جۇتىپ قويدى. نە ايت­قىسى كەلگەنiن بiلەمiن، الدىندا عانا جاراسحاننىڭ تۇماعاڭا ارناعان اششىلاۋ ەپيگرامماسى جاريالانعان. جىعىلعانعا جۇدىرىق، مەنiڭ مىناۋىم ونسىز دا قۇلازىپ قالعان اعاما اۋىر تيدi بiلەم. وسى جەردە ايتا كەتكەندi ءجون ساناپ وتىرمىن، ەپيگرامماعا كەلگەندە مەنiڭ مۇنىم دا، باسقالاردىڭ بۇرىنعى-سوڭعى ازiلدەرi دە، تiپتi كەشەگi ەسەنباي دۇيسەنبايدىڭ جالاڭ ۇيقاسقا قۇرىپ جازىپ كەتكەندەرi دە جاراسحان جازعان قالجىڭ ولەڭدەردiڭ قاسىندا جiپ ەسە المايدى. قازاقتا ەپيگراممانى جاراسحانداي جاقسى جاز­عان ەشكiمدi كورمەدiم. ءجا، تاقىرىبىمىزعا ورالايىق، جاقسىنىڭ اشۋى ءشايi ورامال كەپكەنشە دەگەن، كەشكە تۇماعاڭنىڭ ءوزi زۆاندادى. ”سەن، بالا، ەنەڭدi... نەگە ماعان جازاسىڭ-داعى، الا قويدى بولە قىرىققانداي، قادىر­عا جازبايسىڭ؟” دەپ باستاپ ەدi, “جازدىم، ويباي، قادىرعا دا، ساعيعا دا” دەپ شىر ەتە قالدىم. “ال كانە، قادىر­عا جازعانىڭدى وقى!” دەدi. وقىدىم. تۇماعاڭ كوڭiلدەنiپ سالا بەردi. ” جاقسى ەكەن. ەندi مۇنىڭدى اعاڭنىڭ وزiنە وقىپ بەر، سوسىن نە دەگەنiن ماعان ايت” دەدi. قادەكەڭە باردىم، ول تىڭداپ الدى دا “مۇنى سەن تۇمانبايعا وقىدىڭ با؟” دەپ سۇرادى. ”وقىدىم“ دەدiم. “نە دەدi اعاڭ؟” “جاقسى ەكەن” دەدi. ”ە، ونىڭ ادەتi, جاقسى ولەڭنiڭ ءبارiن نە قادىر جازادى، نە قادىر تۋرالى جازىلادى دەپ ويلايدى”.

ەكi اعاممەن سولاي تاراستىم. ءۇشiنشi ساعي اعاعا وقىدىم. جۇمساق جىميىپ كۇلدi. “ي-ي-ي، تۇقىمىڭ كو­بەيسiن، تۇقىمىڭ كوبەيگiر، ايتەۋiر قاراپ جۇرمەيسiڭدەر عوي. دەگەنمەن، اناۋ “شىبىندى دا جiبەرمەيدi” دەگەن جەردi الىپ تاستا، ونى سەن ەمەس، اۋەلi قادىر ايتقان، تۇقىمى كوبەيسiن...” دەدi. كەيiن “مىسىقتى” وتەجان نۇرعاليەۆ، مۇحتار شاحانوۆ بولىپ تا جازدىم. كوشiپ-قونىپ جۇرگەندە ول “دۇ­نيەلەرiمنiڭ” قايدا قالعانىن بiلمەي­مiن، الدا-جالدا تابىلسا، وقىرمانعا ۇسىنسام با دەپ تە ويلاپ قويامىن كەيدە... “بابامىزدىڭ باباسىنىڭ باباسى سوناۋ كونە قىپشاقتار زامانىندا، تاڭعاجايىپ وتىرار الابىندا، بiر كەرەمەت ازۋلى مىسىق بوپتى، ازۋلىسىڭ دەسە جۇرت iسiپ-كەپتi. Iسiپ-كەۋiپ جۇر­گەندە قارا باسىپ، بايقاۋسىزدا قۇ­دىققا ءتۇسiپ كەتتi...” دەپ مۇحتار شاحانوۆ “بولىپ” باستاعانىم وزiمە ۇناپ ەدi, تابا الماي ءجۇرمiن.

ول كەزدە بiز اۋىلدان ەندi كەلگەن بالامىز، زامان باسقا، زاڭ باسقا، بiزدiڭ جاستىعىمىز شىن مانiندەگi جاس­تىق بولىپ ءوتتi, قامسىز-قارەكەتسiز­دiگi­مەن، قاتەلiك-كەمشiلiگiمەن، اڭقاۋ­لىق-البىرتتىعىمەن، ەركەلiك، ەرiن­شەكتiگi­مەن... ول كەزدە جاستار اراسىندا بۇگiنگiدەي ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋ، امالدىڭ جوقتىعىنان تامىر-تانىس قۋالاۋ، اعايىن-جەكجات جاعالاۋ، ءوزiڭدi ءوزiڭ ناسيحاتتاۋ دەگەن iلۋدە بiرەۋ بولماسا ەمگە جوق، ەسiل-دەرتiمiز – ولەڭ. دۇنيەدە ولەڭنەن باسقا قىزىق جوق. دۇنيەدە ولەڭنەن باسقا ازاپ تا جوق. سول ازاپقا ازات باسىڭدى ءوزiڭ اپارىپ قۇل ەتۋ نەتكەن عانيبەت ەدi دەسەڭiزشi. اعالارىمىزعا قاتتى ەلiك­تەيمiز، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز الدىنا بiر توبە. قاي-قايسىسىنىڭ دا بiز وقىماعان ولەڭi جوق. قاي-قايسىسىن دا بiز، البەتتە، ءوز وتىرىستارىمىزدا جەكە-جەكە تالدايمىز. بiزدiڭ وتىرىستار جازۋشىلار وداعىنان گورi سىراحانالاردا، قىزداردىڭ بولمەلەرiندە، جەكە پاتەرلەردە، ايالداما، جاتاقحانالاردا... وتەدi. كەيدە ولاردى “اباي جولىنداعى ” كەيiپكەرلەردiڭ اتىمەن اتايمىز، ال كەيدە وزiمiزشە ات قويامىز. مىسالى، اناۋ بiر “كوكە” تاكەجان، قاسىنداعى توقاشقا تويىپ الىپ وداقتا الشاڭداپ جۇرەتiن سەمiز كەدەي ءازiمباي، اناۋ سۇرامساق، جۇمان قىرت سەكiلدi, مىناۋ بوجەي، اناۋ بولسا شۇبار، ورتاعا پالەن دەگەن جازۋشى اعامىز وتكەن عاسىردا تۋسا كiم بولار ەدi دەپ ساۋال تاستاپ، سوعان تالاسا-تارماسا جاۋاپ تاۋىپ جاتامىز نەمەسە تۇگەن اقىندى جەڭگەلەرi بالا كەزiندە قالاي اتادى ەكەن دەپ ءوزiمiز ويدان شىعارعان سۇراققا ءوزiمiز جاۋاپ iزدەيمiز جانە تابامىز دا. لاقاپ ەسiم دەيسiز بە، پسەۆدونيم دەيسiز بە، ول “اتتاردىڭ” كەيبiرi بولماسا كوبi بۇ­گiندە ۇمىتىلدى. ال ساعي اعامىزعا بiر­اۋىزدان قويعان اتىمىزدى ۇمىتقان ەمەسپiن، ۇمىتپايتىن دا شىعارمىن. ول – “جۇمساق ” دەگەن ات. و باستا بۇل “اتتى” ويلاپ تاپقان كiم ەكەنi ەسiمدە جوق، ءوز باسىم “اۆتورلىققا” تالاسپايمىن. مەنiڭ “اۆتورلىعىمداعى” بiر-ەكi “ەسiم” بولعانى راس، بiراق ولاردىڭ وتە-موتە “بەزدارنىي” بولىپ شىققانى سونشا، اراعا بiر-ەكi كۇن سالماي-اق ۇمىتىلدى، سودان باستاپ بۇل “ويىننىڭ” مەنiڭ قولىم ەمەس ەكەنiن ءتۇسiندiم دە iرگەمدi اۋلاق سالدىم. قالاي دەسەك تە، ساعي مارقۇمنىڭ ەكiنشi ەسiمi ونىڭ مiنەزiنە، بولمىسىنا، ءجۇرiس-تۇرىس، جۇرتپەن قارىم-قاتىناسىنا، ەڭ باستىسى ولەڭدە ول جاساعان مiنەزگە ءبايلانىستى دال قويىلعان ات ەدi. بiردە قىزىپ العان بiر جاس اقىننىڭ وعان «ساكە» نە «ساعي اعا» دەۋدiڭ ورنىنا شاتاسىپ «جۇمەكە»، «جۇماعا» دەپ قالعانى دا بار. ەرتەسiنە قاتتى ۇيالىپ، قالاي كەشiرiم سۇرارىن بiلمەي “باسپالار ءۇيiنiڭ” بەسiنشi قاباتىندا قيپاقتاپ جۇرگەنi ءالi كوز الدىمدا. “مىنا تۇقىمىڭ كوبەيگiر ماعان جۇمەكە دەيدi, جۇماعالي ىسماعۇلوۆپەن شا­تاس­تىرىپ جۇرسە كەرەك، جوق جۇمەكەن دەپ ويلاپ قالدى ما ەكەن، قاسقانىڭ بالاسى” دەپ كۇلەدi ەشتەڭەدەن حابارى جوق اعامىز.

ساعيدىڭ ولەڭدەرiن نەگە ۇقساتۋعا بولادى؟ بۇنىڭ جاۋابى ارقيلى بولۋى مۇمكiن. مەنiڭشە، ونىڭ ولەڭدەرi جاڭبىردان سوڭعى جۇپار يiسi بۇرقىراپ شىققان دالاعا ۇقسايدى. جەپ-جەڭiل، تاپ-تازا بiر الەم. ونى ازىڭقىراپ، قاجىڭقىراپ جۇرگەن كەزدەردە قولعا الاتىنىمىز دا سودان بولار. قارا كولەڭكەدەن جارىققا، لايساڭنان كوكورايعا، ىزعاردان شۋاققا اسىققان ادامنىڭ جانسەرiگi بولاتىن پوەزيا.

ساعيدى، قىسقا قايىرىپ ايتساق، تازارۋ ءۇشiن، ارىلۋ ءۇشiن وقۋ كەرەك.

بالالىق شاقتارى سوعىسقا تۇسپا-تۇس كەلگەن اقىنداردىڭ بارiنە ءتان بiر ورتاق قاسيەت بار. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا جىل مەزگiلدەرiنەن كوكتەمدi ەرەكشە شابىتپەن جىرلايدى. استە، تۋماي جاتىپ قارا سۋىققا ۇرىنىپ، قيىن-قىستاۋ، اش-جالاڭاش، تار جول، تايعاق كەشۋلەرگە تاپ بولعاندىقتان با قايدام، ايتەۋiر جىلىلىق ماۋسىمى ولار ءۇشiن ەرەكشە قادiرلi. كوكتەم، البەتتە، بiرiنشi كەزەكتە تۇماعاڭنىڭ ماۋسىمى، تiپتi ليريكادان گورi سالماقتى وي ايتۋعا ماشىق جۇمەكەن مەن قادىر اعامىز دا جازعىتۇرىم دەسە سەڭi بۇزىلعان دارياداي جiبiپ سالا بەرەدi.

ساعي اعانىڭ كوكتەمi ونىڭ جانىنان ومiرباقي كەتپەيتiن ماڭگi بiرگە ماۋسىمى ەدi.

ساعي اعانىڭ كوكتەمi نۇرلى كوكتەم، جىلى كوكتەم ەدi.

استە ادام جاسى ۇلعايعان سايىن جىلىلىقتى ۇناتاتىن بولۋعا كەرەك:

 

جاپ-جاسىل...دۇنيەنiڭ جاسىل ءبارi,

جاپ-جاسىل بۇلتتار دا اناۋ اسۋداعى.

وسىناۋ كەرەمەتتi كورگiسi كەپ،

دەرتiپ تۇر جاسىل بۇرشiك اشىلعالى.

 

نەمەسە:

كوكتەم زۋلاپ ءوتiپ جاتىر توبەمنەن،

كوكشiل بۋلار كوشiپ جاتىر بەلەڭنەن.

بەلدi بۋىپ بiر جۇلدىزدى بەتكە الىپ،

بiر سيقىرلى جولعا ءتۇسiپ كەلەم مەن.

وسى جولدا وتەدi ەندi ءومiرiم،

وسى جولدا قارتايادى سەرiگiم.

مەنەن بۇرىن كەتكەندەر كوپ بۇ جولمەن،

مەن بۇ جولعا تۇسكەندەردiڭ

سوڭىمىن.

 

نەمەسە:

 

كوكتەمدە بiر كوك توعاي شۋىلدايتىن،

كوكتەمدە بiر تۇلا بوي دۋىلدايتىن

بەتكە جۇققان دالانىڭ اق توزاڭى

اق جاڭبىرمەن جۋماسا جۋىلمايتىن.

 

كوڭiلدiڭ دە، بەتتiڭ دە كiرi كەتiپ،

اعۋشى ەدiك دالانى دۇبiرلەتiپ،

اق نايزاعاي سەكiلدi ايقىش-ۇيقىش،

اق جاۋىننىڭ اراسىن تiلiپ ءوتiپ.

 

نەمەسە:

 

كوكتەمدەي نازiك سەزiممەن،

كەۋدەنi كۇيلەر تەربەيدi.

قارا بiر جەردiڭ ءوزiن دە،

قاتتىراق باسقىڭ كەلەمەيدi...

ساعي اعاي، بالكiم، القىن-جۇلقىن اساۋ ولەڭدەر جازباعان بولار، قولدان جاسالعان پاتريوت اقىن، ۇلتشىل اقىن دەگەن انىقتامالىقتاردا ونىڭ ەسiمiن كەزدەستiرمەسەڭiز، تاڭعالۋدىڭ كەرەگi جوق. ونداي قاسيەتتi اتتى بۇگiندە ەكiنiڭ بiرi, ەگiزدiڭ سىڭارىنا تەلي سالۋدى داعدىعا، ادەتكە اينالدىردىق، سونداي “تiزiمگە» ونىڭ اتى iلiكپەۋi ابدەن مۇمكiن، بiراق “ۇلتشىلمىن”دەپ ايقايلاماي-اق ۇلى iستەر تىندىرۋعا بولاتىنىن بiر ۇيرەنسەك ساكەڭنەن ۇيرەنۋگە بولاتىن ەدi. ەرتەرەكتە ونىڭ جەم وزەنi تۋرالى بiر شاعىن ولەڭi بولدى. بۋىرقانىپ، بۋسانباي-اق، تاسىپ-توگiلiپ، وراي شاۋىپ ويقاستاماي-اق، تىپ-تىنىش قانا شىمىرلاپ اعىپ، تالاي مەكەنگە ءنار بەرەتiن، ءار بەرەتiن دالا وزەنiن ادەتتە­گiدەي ادەمi سۋرەتتەگەن ەدi. بۇگiن قاراپ وتىرساق، سول موماقان وزەن تۋرالى جىر ساكەڭنiڭ ءوزi تۋرالى ولەڭ ەكەن عوي.

مەن ۇلتشىلدىق تۋرالى ءسوز بولعاندا بۇگiنگi ەكi يىعىن جۇلىپ جەپ، بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن، كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنiن الىپ قالارداي الاسۇرىپ جۇرگەن كوزi تiرi “جانكەشتiلەردەن” گورi ومiردەن ءوتiپ كەتكەن مومىن اعالارىمدى كوبiرەك ويلايمىن. ادامدى جاس ۇلعايعان سايىن ساعىنىش... ءيا، ساعىنىش دەگەن بiر دەرت دiڭكەلەتە تۇسەتiنi راس ەكەن، قايران كوكەلەرiم­نiڭ قاي-قايسىسى دا ساعىنىش تۋرالى ولەڭ وقىساق، نەگە ويلانىپ قالاتىنىن ەندi ءتۇسiنiپ ءجۇرمiن. ول كەزدە بiز كiمنiڭ قادiرiن بiلدiك، نەنiڭ پارقىنا جەتتiك؟!

مەن ونىڭ اجە تۋرالى شاعىن عانا ولەڭدەرiن باسقالاردىڭ   ارىستانداي اقىرعان، ءولi ارۋاقتاردى شاقىرعان “ۇلتشىل” داستاندارىنىڭ ەشقايسىسىنا دا بەرمەس ەدiم. ول قازاق پوەزياسىندا اجە بەينەسiن قايتالانباستاي عىپ سومداي بiلدi. ونىڭ اجەسi سەنiڭ دە، مەنiڭ دە، ونىڭ دا اجەسi سەكiلدi اسەر قالدىرادى. ەسكi ماقال “اسپاندا اي ورتاق، كوكتە كۇن ورتاق ”دەيدi. جەردە جاقسى ادامدار ورتاق.

ادەبيەتiمiزدە دۇنيەگە كەلەر ۋا­قىتىن كۇتiپ جاتقان نەشەمە نىشاندار بار. زەرتتەلمەي جاتقان وبرازدار قانشاما،مىنا كەزەڭ وتكەن سوڭ (بۇل كەزەڭ ەرتە مە، كەش پە، وتەرi انىق) ايتىلاتىن سوزدەر قانشاما؟! بiز سول كەزدە “توقىراۋ كەزەڭi اقىندارىنا” قايتا ورالامىز. نەگە جازدى،نە جازدى، نەگە جازباي كەتتi – ءبارi قايتادان سارالاناتىن بولادى.سونداي زەرتتەلمەي كەلە جاتقان نىساننىڭ بiرi – قازاق جىرىنداعى اجە وبرازى. ءالسiن-ءالسiن قايتالاپ وقىپ تۇراتىن ولەڭدەرiڭ بولادى ەمەس پە، مەن ءۇشiن سونداي جىرلاردىڭ بiرi ساكەڭنiڭ “اۋىلعا بارعاندا ” اتتى اجە تۋرالى باللاداسى. تانىس وبراز.

 

ءوزiمنiڭ عانا بالام دەپ،

وسiرگەن مەنi باۋىرىندا،

بەتiمنەن تۋعان انام كەپ،

بiر سۇيگەن ەمەس الدىندا.

 

بار-جوعى بiر-اق شۋماق. وسى ءتورت جولدا قازاق دەگەن ۇلتتا عانا بولاتىن اجە بەينەسi بار. كوپ ءسوز، ارتىق بوياۋ جوق. اجەسiنiڭ باۋىرىندا وسكەن بالا وقۋدان اۋىلعا قايتىپ كەلەدi. ”جەت­كiزەر ەمەس جول دا ءالi, ءجۇرiسi شابان ناردىڭ دا، اق قايىڭ قۇساپ جونداعى، اق اجەم وتىر الدىمدا. بيلiك جوق بالا-شاعاعا، بولادى سونىڭ ايتقانى. بارىپتى سوناۋ قالاعا، ءوزi الىپ مەنi قايتقالى” دەيدi. كەنەت   ءتۇتiنi شۇباپ اۋىل كورiنەدi. ەتەگiنە سۇرiنە-قابىنا بiر ايەل بۇلارعا قاراي جۇگi­رەدi. جولسەرiك پوشتاشى شال “قۇداي بiلەدi, شىداماي جۇگiرiپ كەلە جاتقان مىنانىڭ شەشەسi شىعار” دەيدi. ايتسا ايتقانداي، القىنىپ جەتكەن انا ناردان دومالاپ تۇسكەن ۇلىن قۇشاعىنا قىسىپ “قۇلىنىم” دەپ جىلاپ قويا بە­رەدi. انا جۇرەگi دەگەن وسى. ول كەرەك دە­سەڭ تاۋ بۇزادى، تاس قوپارادى. بiراق... سول ءسات تۇيە ۇستiنەن تۇيiلە قاراعان كەمپiر:

 

– بولدى عوي، دەدi سونشاما،

قامكوڭiل جانداي زارىققان،

كۇلمەي مە مىناۋ ەل ساعان،

ۇيالساڭ نەتتi حالىقتان؟!

 

القىنىپ سونشا ۇشپاي-اق،

اۋىلدا كۇتسەڭ نە ەتەدi.

بەلگiلi ءسۇيiپ قۇشپاي-اق،

بالانىڭ سەنiكi ەكەنi.

 

بiلەدi بۇكiل قاۋىم دا،

اشۋى جوق-تى مۇنشالىق.

قاراماي، تارتتى ول اۋىلعا،

قامشىمەن ناردى بiر سالىپ

 

وسىنداعى “بەلگiلi ءسۇيiپ قۇشپاي-اق بالانىڭ سەنiكi ەكەنi” دەگەن ءسوزدiڭ قانشالىقتى سالماقتى ەكەنiن سەزۋ ءۇشiن قازاق بوپ تۋ كەرەك. ايتپەسە، “وندا تۇرعان نە بار، شىنى سول ەمەس پە؟” دەپ جەلە جورتىپ، سىدىرتىپ وتە شىعۋعا بولادى. «ۇلت ەرەكشەلiگi» دەگەن وسى سىندى وتە نازiك يiرiمدەردەن قۇرالاتىن بولۋعا كەرەك. قازاق دەگەن كiم دەسەڭiز، قازاق دەگەن وسى اجە. ونىڭ وسى بiر سىرت قاراعاندا زiلسiز اشۋىندا دۇنيەنi تەڭسەلتەر كۇش بار. وعان قارسى تۇرۋ مۇمكiن ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ ۇيات-يمان، وبال-ساۋاپ دەيتۇعىن رۋحاني ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرعان دا، ونى عاسىرلار بويى وزگەرتۋ، قۇ­بىلتۋ، مودەرنيزاتسيالاۋ سۇرگiلەرiنەن امان ساقتاپ كەلە جاتقان دا سول كۇش. سول كۇشتi سەزiنبەگەن­دەردi, سەزبەي وسكەن­دەردi اياۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، اڭگiمە ۇلتتى ساقتاپ قالۋ تۋرالى بولىپ وتىر.

ارادا جىلدار ءوتتi. بالا ەسەيiپ ەر جەتتi. اجە و دۇنيەلiك بولدى. كەشەگi كەلiنشەك – بۇگiندە اجە. كەزەكتi ساپاردان اۋىلعا ورالعان بالانى تاعى دا اۋىل قىر باسىنان قارسى الادى.

 

ايمالاپ جاتقان كوپپەنەن

اپام دا بiرگە ۇمتىلدى.

 

قينادى-اۋ سول شاق ءوزiن دە.

قۇشاققا مەنi الا الماي.

ايمالاپ جاتقان كەزiندە

اق اجەم كورiپ قالارداي.

ونىڭ اجە تۋرالى تاماشا ولەڭدەرi تەك مۇنىمەن شەكتەلمەيدi. اجە تۋرالى ءاربiر ولەڭi ەسكi تاقىرىپقا ارنال­عانمەن شىن مانiندەگi جاڭا دۇنيەلەر ەدi:

اجەنiڭ جايلى ارقاسى،

سەكiلدi مامىق قۇستوسەك.

جابىسىپ قولدار،ايقاسىپ،

ەرتەدەن كەشكە تۇسپەس ەك.

شەشەگە بiر ءسات ۇناماي،

تۇنەرە قالسا بۇلت كەلiپ،

اجەنiڭ باۋىرى ۇياداي،

كەتۋشi ەك وعان زىپ بەرiپ.

ءسانi ەدi اۋىل ءۇيدiڭ دە،

ءجۇرۋشi ەك ونى پiر تۇتىپ.

جەتكiزگەن بiزدi بۇل كۇنگە

جاباعى جۇلىپ، ءجۇن ءتۇتiپ.

شىنىندا، سوعىس جىلدارى ەسەيگەن اقىندار ءۇشiن اجە – ەرەكشە تاقىرىپ. مۇقاعالي ايتادى:

جەتەر ەندi, جەل ءسوزدi جەلپiدi iنiڭ،

جولاۋشى اعا، بارسىڭ با، مەن تiرiمiن،

اتىن بىلعاپ امان-ساۋ ءجۇرسiڭ بە سەن،

قازاقتىڭ قاسيەتتi كەمپiرiنiڭ.

جۇمەكەن اعامىزدىڭ اجەسi اۋەلi ولەڭدەرi­نەن كورiنسە، كەيiن كەلە پروزاسىنا كوشiپ وقىعان ادامنىڭ جادىندا ماڭگi قالاتىن وبرازعا اينالدى.قادىر اعامىزدىڭ اجە تۋرالى ولەڭiنە نۇرعيسا تiلەنديەۆ ءان جازدى.

كۇندەلiكتi ومiردە ىڭعايعا كونگiش، مومىنداۋ، قاق-سوقپەن iسi جوق، داۋ-دامايعا ارالاسپاي تىنىش ءومiر سۇرەتiن جۇمساق اعامىزدىڭ قايىڭنىڭ بەزiندەي قاتتى، قارا ەمەندەي قايسار مiنەز تانىتاتىن تۇستارى بولدى. ول كەزدە بىلايعى جۇرت ساعي اعانى تاني الماي قالاتىن. اڭگiمە قازاق ولەڭiنiڭ تازالىعى تۋرالى بولىپ وتىر. ول “جازۋشى” باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكتسياسىن باسقارىپ وتىرعاندا قاپتاعان قالىڭ حالتۋرامەن اياۋسىز كۇرەسە بiلدi. بۇل ايتۋعا وڭاي ءسوز. پرينتسيپتi باسشى بولۋ دەگەن قاي كەزدە دە جاۋ كوبەيتۋ دەگەنمەن بiردەي. سول زاماندا ادەبيەتتiڭ ماڭىندا جۇرەتiن كiسiلەردiڭ ءبارi بiلەتiن بiر اقىن بولدى. ەشكiمگە زالال-زيانى جوق جاقسى كiسi ەدi مارقۇم. اتتەڭ، ولەڭi وتە ناشار بولاتىن. سوعان قاراماستان قالاي دا كiتاپ شىعارۋدى ماقسات تۇتىپ، ءتۇرلi ايلا-شارعىلار جاسايتىن. ونىڭ قاي قىلىعىنا دا توتەپ بەرگەن ساعي اعا بولدى. ساعي اعا باستاعان پوەزيا رەداكتسياسىنىڭ ادiلدiگi ارقاسىندا ول كiسi “زاماننىڭ ۇلى حالتۋرششيگi” اتاندى. بiراق ول بۇل اتاققا نامىستانبايتىن، كۇلiپ قويىپ، ”شەدەۆرلارىن” ءارi قاراي تۋىنداتا بەردi.

سونداي بiر “ۇلى شىعارمانى ” تال­قىلاۋعا قاتىسىپ وتىرسىز دەلiك. مىناداي قويىلىمدى كوزiڭiزگە ەلەستەتiڭiز. 1980 جىلدار... “جازۋشى” باسپاسى. پوە­زيا رەداكتسياسى. كەزەكتi ارىزدان سوڭ ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلىپ، “ۇلى اقىننىڭ جاڭا شىعارمالارىن ” تالقىلاۋعا جينالعان جۇرتتىڭ اراسىنان، البەتتە، بiرiنشi بوپ عافەكەڭ، عافۋ قايىربەكوۆ سويلەيدi. سويلەگەندە نە دەيدi?

– سەن، ساعي قاراعىم، قانداي جiگiت­سiڭ ءوزiڭ، سەنi بiرەۋلەر قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن جۋاس دەۋشi ەدi, بiرەۋلەر جۋاس قاشاعان دەدi, ەكەۋi دە ەمەس، قولىنان iس كەلمەيتiن بوزباس بiرەۋ بوپ شىقتىڭ عوي. ەگەر پوەزيا رەداكتسياسىن باسقارۋ قيىن بوپ جۇرگەنiن ءوزiڭ ايتۋعا ۇيالساڭ، بiز ايتالىق ەساعاڭا (ەساعاڭ – ەسەت اۋكەباەۆ، “جازۋشى” باسپاسىنىڭ سول كەزدەگi باس رەداكتورى), ەرتەڭ-اق پريكاز شىعارتادى،– دەپ قاھارلانا باستايدى ءسوزiن. كەڭ بولمە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. ساعي اعامىز سىر بەرەر ەمەس، تومەن قاراپ جىميعان قالپى مiز باقپايدى. اعا بۋىن داۋدىڭ ارتى نە بولار ەكەن دەپ اڭى­سىن اڭدىپ ۇندەمەسە، بiز سياقتى جاستار بiر بۇرىشقا تىعىلىپ، دەمiمiزدi iشتەن الىپ ۇرگەدەكتەنiپ وتىرمىز.

– شىراعىم ساعي، – دەپ جالعايدى ءسوزiن عافەكەڭ، – بiز سەنi بۇل اراعا حالتۋرامەن كۇرەسەدi دەپ وتىرعىزدىق، ال سەن بولساڭ قۇلىننان ساقاۋ، قۇناننان تiسەۋ قالدىرماي ويدان-قىردان، ەدiل، جايىق، سىردان، تiپتi, پوني­ماەش، جەردەن-كوكتەن بۇكiل حالتۋرانى جيىپ اكەلiپ بiزدiڭ التىن ۋاقىتىمىزدى الىپ تالقىلاۋعا سالاسىڭ. التاي-اتىراۋدا “جازۋشىنى” جاعالامايتىن حالتورشiك قالدى ما ءوزi? نەمەنەگە الىستان iزدەيسiڭ وندايدى؟ «الىس­تان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالا» دە­گەندi ايتقان اتا-باباڭ سەن ەكەۋمiزدەن گورi اقىلدى كiسiلەر ەدi دەسەم، بۇعان دا داۋ ايتاتىندار بار ما، سو پرينتسيپپەن كەلگەندە مىنا ورتامىزدى تولتىرىپ وتىرعان قادiرلi ابەكەڭ، ابۋلاقاپ رايىمبەكوۆ اعاڭ كiمنەن كەم، جوق سەن ايت، سەن ايت قانە، ايتقاندا دار الدىندا تۇرعانداي تومەن قاراپ مiڭگiرلەمەي، ار الدىندا تۇرعانداي باسىڭدى كوتەرiپ تۇرىپ ايت، ەستيiك ءبارiمiز، ەستiسiن الاشتىڭ ازاماتتارى، قايسىسىنان كەم سولاردىڭ مىنا وتىرعان ەسiل ابەڭ؟ “ازاۋلىنىڭ ستامبۇلدان نەسi كەم”، بەزوبرازيە، ارعى- بەرگiڭدە قىرىق مىڭ جول جازعان كiمiڭ بار، كولەم جونiنەن گومەرiڭنiڭ دە ەنەسiن ۇرىپ جiبەرمەي مە ابۋلاقاپ اعاڭ. جوق، شىراعىم ساعي، سەندە اعا سىيلاۋ دەگەن بولماۋ­شى ما ەدi, ا؟ – دەپ بiر قايىرعاندا، زال تولى جۇرت نە كۇلەرiن، نە كۇلمەسiن بiلمەي اڭىرىپ وتىرىپ قالادى. ابەكەڭ مارقۇم قوجاناسىرلاۋ كiسi “عافەكە، مەن تۋرالى ساعيعا حاماڭ دا (حاميت ەرعاليەۆ) ايتقان، بۇلار حاماڭا دا قۇلاق اسپاي وتىر عوي!” دەپ ارقالانا باستاپ ەدi, جۇرتقا iلەسە ساعي اعاي دا كۇلiپ جiبەردi. عافەكەڭ بولسا، ”انە، ابۋلاقاپ، كوردiڭ عوي، كۇلگەنi كەلiسكەنi, باسىلادى كiتابىڭ، باسىلماسا حاماڭدى قوتتاپ-قوتتاپ قايتا cالامىز، قورىقپا” دەپ تاعى كۇلدiردi. كەيiن ساكەڭ وسى تاقىلەتتەس سيتۋاتسيالار تۋرالى: «بار ەكەن عوي قىزىق-قىزىق تiرشiلiك، تۇر ەكەن عوي ساۋلە شاشىپ، كۇن شىعىپ. ءومiر بويى ءجۇرiپپiن عوي، وبال-اي، ابۋلاقاپ ارىزىنا تۇنشىعىپ»،– دەپ جازدى. ومiرiندە كiسiنiڭ بەتiنە جەل بوپ تيمەگەن مومىن اقىندى وسىنداي قاتقىل شۋماقتار جازۋعا ماجبۇرلەگەن نەندەي جاعدايلار ەدi? وسىدان-اق احۋالدىڭ قانشالىقتى كۇردەلi بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

البەتتە، قىسىر ءسوز كۇلمەككە جاقسى، انىعىندا سiز بەن بiز توقىراۋ كەزەڭi دەپ ەسەككە تەرiس مiنگiزiپ قوي­عان سول زاماندا ادەبيەتتەگi حالتۋرامەن كۇرەس اياۋسىز ءجۇردi. بارماق باستى، كوز قىستى، باسقانى بiلمەيمiن، ادەبيەتتە جوق ەدi. بالكiم، قىزمەتتەن وسۋدە، اقشا تابۋدا، وردەن، اتاق، شەن-شەكپەن، قالاماقى، پاتەر، ساياجاي، ماشينا الۋدا زاڭسىزدىقتار بولسا بولعان شىعار، بiراق ادەبيەتتi باعالاۋدا حالتۋراعا جول بەرiلمەدi, پوەزيا اعايىنشىلىق، جەرلەستiك، جiكشiلدiك دەگەن دەرتتەردەن تازا بولدى. ناتيجەدە، قازاق ادەبيەتi وسىنداي بيiك دارەجەگە كوتەرiلدi, اسiرەسە پوەزيا جانرى قاتتى ءوستi. وبراز جاساۋدا، كوركەمدiك كوكجيەكتەرiن كەڭەيتۋدە، تەحنيكالىق، فورمالىق iزدەنiستەردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان تابىستارعا جەتتi. سول ەكپiنمەن وتكەن 90-جىلداردىڭ ورتا شەنiنە دەيiن كەلدiك، ودان بەرگi جەردە ءوز باسىم iلگەرiلەۋدi كورiپ وتىرعام جوق، باياعى شالدار سالىپ بەرگەن ەسكi سۇرلەۋدi شيىرلاپ كەلەمiز. قاتال سىن، ءادiل تارازى جوقتىڭ قاسى. ەسەسiنە، بۇرىن-سوڭدى بولماعان، كوز كورمەك تۇگiلi, قۇلاق ەستi­مەگەن اسىرا ماقتاۋ، ارتىق باعالاۋ، بiرجاقتىلىق، وداشىلدىق، ۇرانشىلدىق باسىم. بۇرىن مۇنىڭ ءبارi ۇيات سانالاتىن. قازiر وسى تاقىلەتتەس ولەڭ جازباساڭ ۇيات. شارۋاڭ iلگەرi باسپايدى. ۇرىعا ەرمەيمiن دەپ،ۇيات iسكە بارمايمىن دەپ تەگiس جولمەن ءجۇرiپ كەلە جاتساڭ دا، كەنەت تابان استىڭ تايعاناق بولىپ شالقاڭنان تۇسكەنiڭدi اڭعارماي قالاسىڭ. ەڭ جامانى، وسىنداي مورالداعى تۇتاس جاس بۋىندار قالىپتاستى. ولار ارناۋ ولەڭ، سىپىرا ماقتاۋ دەگەننiڭ ۇيات iس ەكەنiن تiپتi سەزiنبەيدi دە. الۋ كەرەك! الا بەرۋ كەرەك! ۇيادا كورگەنi سول، ۇشقاندا iلگەنi دە سول. ول كەزدە قازاق ادەبيەتiندە جالعىز ابۋلاقاپ بولدى، بۇگiندە ءار وبلىس، ءار اۋدان، ءار اۋىلدىڭ ءوز ابۋلاقابى ءوسiپ جەتiلدi. بiزدiڭ ابۋلاقاپ جاسامىس كiسi ەدi, بۇگiنگi ابۋلاقاپتار جاسارىپ كەلەدi. ول كەزدە ادەبيەتكە بايلانىستى ءاربiر سىيلىقتىڭ ءوز سالماعى بولدى، بۇگiنگiدەي بالىق ۇلەس­تiرگەن سىقىلدى قاربالاس ول كەزدە بولعان ەمەس. ادەبيەت ادەبيەت ەدi. زەكەڭ مارقۇم (اكادەميك-جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ) ايتپاقشى، ول راسىندا دا اردىڭ iسi بولاتىن.

قالاي دەسەك تە، ساعي اعامدار باقىتتى عۇمىر ءسۇردi. ءماندi, ماعىنالى ءومiر كەشتi. ول جامان ولەڭ جازۋعا الدىنداعى قۋان اعاڭ شاڭعىتباەۆتان ۇيالدى. سەبەبi قۋان اعاڭ قازاق جىرىنا ادال بوپ ءوتتi. ونىڭ كiتابىنا “ار” دەپ ات قويۋىنا مورالدىق تا، شىعارماشىلىق تا تولىق قۇقى بولدى. ول تۋرالى كەزiندە ۇلى مۇحاڭ، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ ايتتى. “ساعيلارعا جۇرمەي-اق اعا بولىپ، ولە ولگەنشە وتسەم عوي بالا بولىپ”. (ق.شاڭعىت­باەۆ).

مۇقاعالي حالتۋراعا بارمادى. الدىندا “اشۋلى گروزنىي پاتشاعا ۇقساپ” ابەكەم، ءابدiلدا تاجiباەۆ تۇردى: “جا­مان جىر جازعان كۇنi اق تاياعىڭ، ارقامدا وينار ما دەپ قاۋiپتەنەم” (مۇقاعالي).

ءيا، ولار باقىتتى ادامدار ەدi. مەن سۋرەتشi ەمەسپiن، سۋرەتشi بولسام تاڭعى تازا اۋامەن تىنىستاپ، جاڭبىردان سوڭعى شىقتى كەشiپ كەلە جاتقان، اق كويلەك كيگەن بiر توپ ادامنىڭ بەينەلەرiن سالار ەدiم.

سول كەزەڭنiڭ اقىندارىنىڭ قاي-قايسىسى دا وزiنەن ۇلكەن اعالارىن كەرەمەتتەي سىيلاي بiلدi. ساكەڭ سىرباي اعاعا ارناعان ولەڭiندە   اعا سىيلاۋدىڭ قانداي بولۋعا كەرەگiن كورسەتiپ، جىرداعى اعا بەينەسiن جاسادى. ال دوسحان جولجاقسىنوۆ انگە قوسىپ ايتىپ جۇرگەن “اۋىل قارتتارى” بۇگiندە كلاسسيكالىق تۋىندىعا اينالعانىن ءبارiمiز دە كورiپ وتىرمىز: «دۇنيەگە كەلەر بiر رەت، داريا – كەۋدە، تاۋ ءمۇسiن. قۇرىشتان قۇيعان قۇدiرەت، قارتتارىم، ەسەن-ساۋمىسىڭ؟ وزدەرiڭ بولساڭ جانىمدا، ەل iشi – جومارت، ەڭسەلi. ءدان يسi جۇرگەن بۇرقىراپ، دالامنىڭ بiر-بiر بولشەگi. ارادا جىلدار جوڭكiلiپ، الىس­تاپ كەتتiم بiرتiندەپ. ايتا الماي اۋىز تولتىرىپ، “اسسالاۋماعالەيكۇم!” دەپ...».

مەن ساعي اعامەن كوزi تiرiسiندە كوپ ارالاسپادىم. تانىس-بiلiستiگiمiز امان-ساۋلىق سۇراسۋدان ارi اسقان جوق. بi­راق، نەگە-ءدۇر، جىل وتكەن سايىن، اعام الىستاعان سايىن مەن وعان جاقىنداپ كەلە جاتقان سەكiلدiمiن. نەگە بۇلاي ەكەن، ءا؟

"جاس الاش" گازەتى