بيىل قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ (1804-1885) تۋعانىنا 220 جىل. شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ىرعىزباي ءبيدىڭ نەمەرەسى، ۇلى ابايدىڭ اكەسى – قۇنانباي بابا تويى ماۋسىم ايىنىڭ 13-15 كۇندەرى، سەنسەڭىز، دۇركىرەپ ءوتتى.. تومەندە ءۇش كۇنگە جالعاسقان ءىس-شارالاردى، ياعني بۇل كۇندەرى نە بولىپ، نە قويعانىن قالىڭ جۇرتقا رەت-رەتىمەن بايانداپ جەتكىزبەك نيەتتەمىن.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

اقشوقىدا

13 ماۋسىم. اقشوقى ەلدى مەكەنى. ساعات 10.00-13.00 اراسىندا – قۇرباندىق شالۋ ءراسىمى ءوتتى.  سويتىپ، ءدۇبىرلى مەرەيتوي اقشوقى قىستاۋى، قورىم ماڭىنان باستالدى. بۇل تەكتەن تەك ەمەس. قۇنانباي قاجى وسى قورىمدا جەرلەنگەن. ءتورت-بەس جىل بۇرىن قورىم ماڭايى اباتتاندىرىلىپ، ىرگەسىنەن قاجىنىڭ مۋزەيى اشىلعان بولاتىن. كوپشىلىك بىلە ءجۇرسىن، اقشوقى اۋىلى – اباي مەن ءدىلدانىڭ مەنشىگى. ونى ولار تۋرا جارتى عاسىر مەكەندەدى. قۇنانباي مەن نۇرعانىم مەكەنى – ءبورىلى اۋماعى. قاجى 1885 جىلدىڭ تامىزىندا وسى  جاقتا دۇنيە سالدى. شىجىعان ىستىق، ءمايىتتى جيدەبايعا جەتكىزۋ مۇمكىن بولماي، توپىراق اباي مەن ءدىلدانىڭ اۋىلى – اقشوقىدان بۇيىرعان بولاتىن.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

سونىمەن، ساعات 10-00-نىڭ شاماسىندا تۇزەتىلگەن كونە قورىم الدىندا قۇرباندىققا تۇيە سويىلدى، سويىلعان تۇيەنىڭ ەتىن اۋدان جۇرتشىلىعىنا تاراتقان ءجون دەپ شەشىلدى. قۇرباندىق شالۋ راسىمىنە قاتىسقان ادامدار سانى 40-50-دەن اسپادى.  ايتسە دە جاسالعان ءراسىمنىڭ ساۋابى ەرەكشە ەكەنى ءسوزسىز. اباي وبلىسىنىڭ باس يمامى اسقار ءابىتايۇلى قۇران-قاتىم ءتۇسىردى. ارۋاق رۋحىنا كەرەگى سول ەمەس پە. ايتا وتەرى، 1886 جىلدىڭ تامىز ايىندا قۇنانباي قاجىنىڭ جىلدىق اسى بەرىلەدى دەپ الىس-جاقىن قازاقتار اسىعا كۇتكەنى بار.  بىراق اس بەرىلمەدى (ونىڭ وزىندىك  سەبەپتەرى بولدى). سوندىقتان دا بولار، اقشوقىداعى ءراسىم، جالپى مەرەيتوي سول بەرىلمەي قالعان  جىلدىق استىڭ ءبىر وتەۋى سەكىلدەندى. باتا-دۇعانىڭ ەرتە-كەشى جوق. مۇسىلماندىق قاعيدا سولاي دەيدى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

كونفەرەنتسيادا

14 ماۋسىم. ساعات 10.00 – 13.00 اراسىندا «قۇنانباي وسكەنبايۇلى: تۇلعا، تاريح، فەنومەن» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس عيماراتىندا. بۇل جيىنعا كوپتەگەن عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى كەلىپ قاتىستى. اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ورىنبەكوۆ دۋمان كونفەرەنتسيانى اشقان سوڭ، اباي وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان ۇرانحاەۆ پەن قازاقستاننىڭ عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەكتىڭ قۇتتىقتاۋلارى وقىلدى. ونان سوڭ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن جەتكىزۋگە  وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرجان نىعمەتوللاۇلى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولات تىلەپ، اكادەميك، ابايتانۋشى عاريفوللا ەسىم، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى بەيبىت ساپارالى مىنبەرگە كوتەرىلدى. قۇتتىقتاۋ سوزدەردىڭ قاي-قايسىسى دا  بايانداماعا پاراپار بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. قۇنانباي – قازاققا ابايدى سىيلاعان، قارادان شىعىپ حان بولعان، الىستان ويلاي بىلگەن، بولاشاقتى بولجاي بىلگەن دالا دانىشپانى، دالا زاڭىن، قازاق ءداستۇرىن ساقتاۋشى دارا تۇلعانىڭ ءبىرى، ءدىلى مىعىم، ءدىنى بەرىك مۇسىلمان دەگەندى شەشەندەر جەتەر جەرىنە جەتكىزىپ ايتتى.  قۇتتىقتاۋلار باياندامالارعا جالعاستى. شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اراپ ەسپەنبەتوۆ، جەرلەسىمىز جازۋشى، «قۇنانباي» كىتابىنىڭ اۆتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىن جۇرتباي، انكارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ   (تۇركيا) پروفەسسورى بەكير سومۋنجۋوعلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاقۇۋ-دىڭ پروفەسسورى يسلام جەمەنەي ۇيىپ تىڭدالدى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

كونفەرەنتسيا بارىسىندا ۇسىنىستار دا ايتىلىپ جاتتى. مىسالعا تۇرسىن جۇرتباي سەمەيدەگى اباي وقىرمانى بولعان ەسكى كىتاپحانا عيماراتى جەكەگە ءوتىپ كەتىپتى، ەندى بولاشاعى بۇلدىر. وسى تاريحي عيماراتتى جانە تاتكرايداعى الاش ارىستارى تۇرعان ەكىقاباتتى ءۇيدى كەلەشەك ۇرپاققا ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. ولاي بولماسا، اباي اباي دەۋىمىز دە، سەمەي الاش استاناسى دەۋىمىز دە بوسپەلىك، بوس ءسوز دەپ اشىنا ايتتى. عاريفوللا ەسىم وبلىستا تۋريزم سەرپىن السىن دەسەك، سەمەي-قاراۋىل تاس جولىن ءتورت جولاقتى قىلۋ، ەكى جاعىن اعاشتار ەگىپ، جايقالتىپ قويۋ ماڭىزدى دەدى. ەرلان سىدىقوۆ اباي اۋدانى شىڭعىستاۋ اۋدانى دەلىنسە دەپ ۇسىنىس جاسادى. ويتكەنى، اباي ءبىر اۋداننىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ ابايى، ال كيەلى مەكەن – كونە شىڭعىستاۋ اتاۋى تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتار ەدى دەدى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

كەلەلى جيىن سوڭىندا اباي اۋدانىنىڭ جاس اكىمى مەيىرجان سماعۇلوۆ قۇرمەتتى قوناقتاردى «قۇنانباي وسكەنبايۇلىنا 220 جىل» دەگەن مەرەكەلىك توسبەلگىمەن ماراپاتتادى. سول سياقتى ءسۇيىنشى جاڭالىق – ادەبيەتشى عالىم، يران ەلىنىڭ تۋماسى يسلام جەمەنەيدىڭ «اباي مەكتەبى جانە شىعىس ادەبيەتى» اتتى كىتابى بولدى. تۇساۋكەسەر ءراسىمى جاسالعان كىتاپ ءتورت تىلدە (اعىلشىن، تۇرىك، پارسى جانە قازاق) جارىق كورگەن ەكەن.

قورىتا ايتقاندا، كونفەرەنتسيادا قۇنانباي بابانىڭ تۇلعالىق بولمىسى، سوۆەتتىك كەزەڭدە اشىلماي كەلگەن قىرلارى ءسوز بولدى. ول كۇردەلى زاماننىڭ كۇردەلى پەرزەنتى. ابايدىڭ اكەسى عانا ەمەس، ەكى وتتىڭ اراسىندا ءومىر سۇرگەن اقىل-پاراسات يەسى، ماملەگەر-شەشەن. بۇدان بولەك، ءوزى ەسكىنىڭ ارتى بولسا دا، ابايدىڭ جاڭانىڭ باسشىسى بولىپ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساعان ەڭبەگىنە باسا ءمان بەرىلدى. الىس-جاقىننان جيىلعان قوناقتار، ماسەلەن، باباعا تاعزىم دەپ تۇركىستان وبلىسىنان ات ارىلتىپ كەلگەن بەس كىسىگە سۇيسىندىك، ماعلۇماتقا قانىعىپ، رۋحاني ازىق العاندارىنا رازىلىق سەزىممەن تارقاسىپ جاتتى.

قاراۋىلدا

15 ماۋسىم. ءتاڭسارى. سەمەي قالاسى، وزگە دە ەلدى مەكەندەر تۇرعىندارى كولىكتەرىن قامداپ الىپ، «قاراۋىل قايداسىڭ» دەپ اباي اۋدانىنا اعىلا باستادى. سولاردىڭ اراسىندا «تۆك-6» تەلەكومپانياسىنىڭ ءتۇسىرۋشى توبى بىزدەر دە بار ەدىك. جولى بويى جاپ-جاسىل جەلەك، جازعى ەمەس، كوكتەمگى شاق سەكىلدى مولدىرەپ تۇر. ابايدىڭ: «كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى، قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى» دەگەنى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.

سۋرەتتەردى اسان وماروۆ ۇسىندى

قۇنانباي ەسكەرتكىشى قاراۋىل تورىندە سومدالعان. قوناقتار لەگى سوعان ات باسىن تىرەدى. ساعات 10.00-دا ەسكەرتكىشكە گۇل شوقتارىن قويۋ ءراسىمى ءوتتى. ونان سوڭ قاراۋىل توبە ەتەگى، قاراساڭ كوز تويمايتىن ەتنو اۋىلعا باعىت الدىق. ونىڭ قاناتىن كەڭ جايعانى سونشالىق اۋىل ەمەس، قالاشىق دەۋگە لايىق. تويدى جۇرگىزۋشى ازامات كەرەمەت ەكەن، راديودان بارلىق ءىس-شارادان حاباردار ەتىپ، باستان-اياق ساپالى كوممەنتاري جاساپ وتىردى. ءدۇبىرلى تويدىڭ كورىگىن قىزدىرعان «بالا قۇنانباي – دانا قۇنانباي» اتتى تەاترلاندىرىلعان تاماشا كورىنىستەر وسى قالاشىقتا ءوتتى. كورگەن دە، كورمەگەن دە ارماندا دەگەندەي، ونىڭ اسەرلەرىن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىلىمىز قىسقا.

اتاپ ايتقاندا، ۇلتتىق قول ونەر كورمەسى مەن قول ونەر شەبەرلەرى جارمەڭكەسىن، اسىل تۇقىمدى جىلقىلار كورمەسىن، ەڭ قىزىعى، داۋدى شەشۋ، اساۋ ۇيرەتۋ، جامبى اتۋ، تەڭگە ءىلۋ، اۋدارىسپاق، كوكپار سايىستارىن تاماشالادىق. مىقتى دايىندىق قاي قايسىسىنان دا بايقالىپ-اق تۇر. سونىڭ شىرقاۋ بيىگى، جارقىن مىسالى ساعات 11.30-دا وتكەن – اباي اۋدانىنىڭ 500 بالاسىن ءبىر مەزەتتە اشامايعا  وتىرعىزۋ بولدى. بالاعا ارنالعان كىشى ەر-توقىمدى «اشاماي» دەيدى، سول 500 ەر-توقىم الماتى قالاسىندا ارنايى تاپسىرىسپەن جاسالعان كورىنەدى.  بىردەن ايتايىق، بۇل شارا قازاقستاندىق رەكوردتار گيننەس كىتابىنا رەسمي تىركەلىپ، سەرتيفيكات بەرىلدى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

بەس جاسقا تولعاندا بالانى اتقا مىنگىزۋ جانە ونى تويلاۋ قازاقتىڭ ەجەلگى سالتىنىڭ ءبىرى. سول ەسكىنى ءتىرىلتۋ يدەياسى كىمدىكى، اۆتورى كىم؟ مۇنى بىلە المادىق. «بۇل يدەيانى ىسكە اسىرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق، - دەدى «قۇندىزدى» اۋىلىنىڭ اكىمى دۋمان ىسقاقوۆ. - سەبەبى، شارۋا قوجالىقتارىنان جۇزدەگەن جارامدى ات جيناۋ، ەڭ قيىنى، اتا-انانى بالاسىن بەرۋگە كوندىرۋ كەرەك بولدى. بەس جاستان ەندى اسقان بالا مەرتىگىپ قالسا قايتەمىز دەپ قاۋىپتەندىك. قويشى، سونىمەن، قىس ايلارىندا دايىندىقتى باستاپ كەتتىك. تويعا ەكى-ءۇش قالعاندا سوڭعى رەپەتيتسيالار ءوتتى. ەڭبەگىمىز ەش كەتپەدى. نەسىنە جاسىرايىق، 500 بالا «الاش» دەپ ۇرانداپ، اتقا قونعاندا كوزدەن اققان جاستى توقتاتا المادىق. قايتالانباس عاجاپ اسەرگە بولىندىك».

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

ساعات 13.00 - تە تويدىڭ رەسمي ءبولىمى، اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. ونى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى ادىلبەك مۇساباەۆ اشتى. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ابايدىڭ 175 جىلدىق تويىندا: «ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا، ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ قايراتكەرلىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» دەگەن بولاتىن. اباي ەسىمىمەن جاڭعىرىپ جاتقان وبلىس اكىمدىگى وسى ءسوزدى باسشىلىققا الدى دەدى ول. ونان سوڭ وبلىس اكىمى ن.ۇرانحاەۆتىڭ ارنايى سىيلىعى اۆتوبۋس كولىگىنىڭ كىلتىن 50 جىلدىق تاريحى بار «قالامقاس» حالىق ءان-بي ءانسامبلى ۇجىمىنا تابىستادى. اشىلۋ سالتاناتىندا بەلگىلى اقىن، پروفەسسور، اباي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى باۋىرجان جاقىپ ءوزىنىڭ ارناۋ ولەڭىن وقىدى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

ىعى-جىعى حالىق، توڭىرەكتەگى اينەگى جارقىراعان اۆتوكولىكتەردە قيساپ جوق. جينالعان قاۋىم ۇزبەي ءان تىڭداۋمەن بولدى. ويتكەنى، دالا توسىندەگى ەڭسەلى ساحنادا ءا.قاشاۋباەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك فيلارمونيا، «اباي»، «داريعا-اي» جاستار تەاترى مەن «قالامقاس» ءان-بي ءانسامبلى ارتىستەرىنىڭ مەرەكەلىك باعدارلامالارى ءجۇرىپ جاتتى. ءبىر قيىنى، ءتۇس اۋا قارا بۇلت ءتونىپ، اق جاۋىن باستالسىن دا كەتسىن. جاڭبىر توپەلەپ، سۋىق جاۋراتتى جۇرتتى، بىراق وعان قاراعان حالىق جوق. تارقامادى. الامان بايگە، توپ بايگە، جورعا جارىستى اسىعا توستى. ساعات 15.00 شاماسىندا كورەرمەن دەلەبەسىن قوزدىرىپ بايگە باستالسىن. 15 شاقىرىمدىق قاشىقتىققا 25 تۇلپار، جورعا جارىسىندا 22 جۇيرىك باق سىنادى.

18.00-20.00-دە قۇنانباي قاجىنىڭ تۇڭعىش تويىنا  كەلگەن قوناقتارعا قاراۋىلدا، حان شىڭعىس مەيرامحاناسىندا قوناق اسى بەرىلدى. 20.00-22.00-دە قاراۋىل توبە ەتەگىندە گالا كونتسەرت ءوتتى. سەمەيلىك جانە «قالامقاستىڭ» انشىلەرى قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. «مەن قازاقپىن» ولەڭىمەن ايگىلى بولعان قۋاندىق راقىم، كۇمىس كومەي ءابدىجاپپار القوجا سياقتى ەسترادا جۇلدىزدارى كەشتىڭ كورىگىن ونان ءارى قىزدىرىپ اكەتتى.

سۋرەتتەردى اسان وماروۆ ۇسىندى

بۇل توي بۇرىنعى تويدان وزگەرەك...

ءادىلى كەرەك، ءبىز بايانداپ وتىرعان تويدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى كوپ بولدى. ولاردىڭ ەڭ بولماعاندا ۇشەۋىن اتاپ وتپەۋ ادىلەتتىلىككە جاتپاسا كەرەك. ءبىرىنشىسى – تويدىڭ شىعىنىن قاراپايىم حالىقتىڭ كوتەرىپ الۋى. اباي اۋدانى تۇرعىندارى اراسىندا ءوز ۇلەسىن قوسپاعان وتباسى قالماعان ءتارىزدى. دەمەۋشىلىك جاساعان ادامدار ءتىزىمىن ساڭقىلداعان راديودان وقىپ شىعۋدىڭ ءوزى ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتقا سوزىلدى. بىرەۋ جومارت، بىرەۋ ساراڭ، بىرەۋ فەرمەر، ەندى بىرەۋ زەينەتكەر دەگەندەي، ءار ادام مىنەزى مەن شاماسىنا قاراي ۇلەس قوسارى بەلگىلى. ون مىڭ تەڭگە، مەيلى، ميلليون تەڭگە، سونداي-اق، ءبىر قوي، ون ليتر قىمىز، مەيلى ءبىر ءۇيىر جىلقى قوسقاندار قاتار اتالىپ جاتتى. ءىرى دەمەۋشىلەر اراسىندا بەسقاراعاي اۋدانىنان شىققان بيزنەسمەن، بەلگىلى مەتسەنات بالتابەك نۇرعاليەۆتىڭ ەسىمى دە اتالدى.

سۋرەتتەردى اسان وماروۆ ۇسىندى

ەستەن كەتپەس كەلەسى ەرەكشەلىك –  قازاق ءتىلى مارتەبەسىنىڭ بيىك تۇعىردان كورىنۋى بولدى. ءۇش كۇن ىشىندە بىردە-ءبىر شەشەن  وزگە تىلدە سويلەگەن جوق. تويعا جينالعان قالىڭ جۇرت اراسىنان دا ءتىلدى بۇزىپ شۇبارلاعان، ورىسشا شۇلدىرلەگەن داۋىستى ەستىمەدىك. تازا قازاقتىلدى ورتادا ءجۇرۋ ءبىر عانيبەت، جاننىڭ راحاتى. كوڭىلىمىزگە انا ءتىلىنىڭ قولدانىسى اباي زامانىنداعىداي بولا الادى ەكەن-اۋ دەگەن ءۇمىت ۇيالاپ، سوعان دا قۋاندىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتىلىمىزدى قۇنانباي ارۋاعى كۇزەتىپ: «ونى قورلاۋدى دوعارىڭدار!» دەپ سەس كورسەتىپ تۇرعان سياقتاندى.

سۋرەتتى اسان وماروۆ ۇسىندى

ايتا قالارلىق ءۇشىنشى وزگەشەلىك – تويدا ەجەلگى قازاقى سالت-ءداستۇر ساقتالىپ، قۇنانباي، اباي داۋىرىندەگى قوعامدىق سانا مەن تارتىپكە ساي ءوتۋى بولدى. مىسالعا اقىندار ءمۇشايراسىندا باۋىرجان سەرىكقاليۇلى ءبىر جىلقى (3-ورىن), نۇرجان ءبايتوس ەكى جىلقى (2-ورىن), ال جەڭىمپاز باۋىرجان يگىلىك ءۇش جىلقى يەلەندى. التى اقىن ىنتالاندىرۋ جۇلدەسى رەتىندە ءبىر-ءبىر قويدان الدى. بايگە، قازاق كۇرەسى جانە وزگە دە جارىس جەڭىمپازدارى دا ادەتتەگىدەي تەمىر تۇلپار نەمەسە اقشا، بۇيىممەن ەمەس، ءتورت تۇلىك مالمەن ماراپاتتالدى. جارقىراعان اۆتوكولىكتىڭ كوپتىگى بولماسا، ءار قازاق قۇنەكەڭ زامانىنا تاپ بولعانداي، كوشپەلى داۋىردە جۇرگەندەي سەزىندى. ويتكەنى، اينالا كىسىنەگەن جىلقى، ۇلتتىق كيىمنەن كوز سۇرىنەدى. ىشكەنىڭ قىمىز، داستارحانىڭ ەت، جال-جايا، قۇرت، ىرىمشىككە تولى بولسا، سولاي بولماعاندا قايتەدى. كەرەمەت ەمەس پە.  داستارحان دەگەننەن شىعادى، اباي اۋدانىنىڭ ازاماتتارى ءىرى تويلاردى وتكىزۋگە ابدەن توسەلگەن جاندار. قوناقتاردى قاباق شىتپاي كۇتىپ الۋى، بارلىق ءتاتتى، ءدامدىسىن ۇسىنعان كەڭ پەيىلدەرى بۇل جولى دا بارشانىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. مىسالعا بىزدەردى، سەمەيلىك جۋرناليستەر مەن ارتىستەردى «قۇندىزدى» اۋىلى تىككەن ۇلكەن كيىز ۇيدە قارسى الىپ، اياقتارىنان تىك تۇرىپ كۇتىپ الدى.

وسى ايتىلعان ءۇش وزگەشەلىك كەلەشەكتەگى بارلىق تويلارعا جۇعىستى بولسا – قازاق سالت-ساناسىنىڭ ساقشىسى بولعان قۇنەكەڭ تويىنىڭ ۇلگى-ونەگەسى، قايتارىمى دا سول بولار ەدى دەگەن ويدامىن. مىنە، تۇڭعىش تويدان كورگەن-بىلگەندەرىمىز بەن العان اسەرلەرىمىز وسىلار، اعايىن.

رەپورتاجدى دايىنداعان

اسان وماروۆ

Abai.kz