ءبىرىنشى ءبولىم: قايسار رۋحتى عازيز جان

ەكىنشى ءبولىم: التىن بالادان – الىپ ەپوپەياعا

ءۇشىنشى ءبولىم: الاسات سوڭى – ساباعات

مۇحتار اۋەزوۆكە كەڭەس وداعى سياقتى الىپ مەملەكەتتىڭ ەڭ ابىرويلى ماراپاتى – لەنيندىك سىيلىقتى بەرۋ تۋرالى جارلىق 1959 جىلدىڭ 22 ساۋىرىندە جاريالاندى.

جازۋشىنىڭ الپىس جىلدىعى 1957 جىلى وداق كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ وتكەننەن كەيىن-اق ومىردە كوپ قۋعىن كورىپ، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولا جازداعان، ءار شىعارماسى زور مەحناتپەن، الابۇلىك ارانداتۋشىلار جاساعان ۇلكەن ساياسي كەدەرگىلەردەن كۇزەلىپ-تۇزەلىپ اۋپىرىمدەپ جارىق كورگەن، الاقابدال كۇي كەشە ءجۇرىپ ءتورت كىتاپتان تۇراتىن الىپ ەپوپەيانى دۇنيەگە اكەلگەن جازۋشىنى مارتەبەلى سىيلىققا ۇسىنۋ جونىندەگى اڭگىمەلەر كوتەرىلە باستاعان.

اۋەزوۆ ماسكەۋدە بوي تاسالاپ جۇرگەندە ونىڭ ۇزاق جىلدارعى تىلەۋقور ءىنى-دوسى، اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ 1954 جىلدىڭ 23 ساۋىرىندە: «باسىنىڭ سىرتى قانداي تاقىر بولسا، ءىشى دە سونداي تاقىر جۇماباي كەتكەلى، ول كوتەرگەن مايمىلدار السىرەي باستاعانى ءبىزدىڭ اڭقاۋىمىز ادەمىلەنىپ كەلەدى. دۋمان تويدى پونومارەنكو الا كەلدى. عابيدەن دەپۋتات بولادى دەگەندە ءبىر تويلاپ ەدىك، سايلانىپ قايتقانىن تاعى قۋانىش ەتتىك. پلەنۋم ءوتتى. ادام سياقتى ادام شىن ادامنىڭ ءسوزىن ايتتى. جازۋشىلارعا ءىلتيپات، مەيىرىم كورسەتتى. نۇرىشەۆ سياقتى قوقىرسىقتار كىرۋگە تەسىك تاپپاي بۇعىپ وتىردى. ادىرايعان، قومپيعان، تىكەڭدەگەن، اكىرەڭدەگەن شۇجىقۇلىنىڭ ءوزىن كورسەڭىز ەدى. مايلاعان قاسىقتاي جىلپ-جىلپ ەتەدى...»، – دەپ جاقسى مەن جاماندى ايىرماعان دەلقايىر دالدۇرىشتەردىڭ  ءپارۋايسىز تىرلىگىنەن ابدەن زارەزاپ بولعان الىستاعى جازۋشىنىڭ كوڭىلىن البايدى (اۋەزوۆ ءۇيىنىڭ قولجازبا قورى، 426-پ، 5-بەت).

تاجىباەۆ حاتىندا: «مۇمكىن بىزگە جاقسىلىق، جاڭالىقتاردى ارقالاي كەلگەن پونومارەنكومەن ءوزىڭىز  كەزدەسىپ، سويلەسكەن بولارسىز»، – دەگەن سوزدەر دە بار. ءابدىلدا اعامىز مۇنى اۋەزوۆتىڭ ماسكەۋدەگى  تىرلىگىنەن جاقسى تانىس بولعاندىقتان جازىپ وتىر. ويتكەنى مۇحاڭ 1953 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە پ.ك. پونومارەنكو كسرو مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ تۇرعاندا وعان مگۋ-ءدىڭ پروفەسسورى رەتىندە حات جازىپ، كەڭەس وداعى  حالىقتارى ادەبيەتىن وقىتۋدى جەتىلدىرۋدىڭ ءجون-جوباسىن كورسەتكەن. ول كەزدە بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىندا ەدى.

پانتەلەيمون كوندراتەۆيچ بۇعان دەيىن ون جىل قاتارىنان بەلورۋسسيا سياقتى سوعىستان قاتتى زارداپ شەگىپ، ماسكەۋدەن كوپ ازار العان وداقتاس رەسپۋبليكانى باسقارىپ، پەريفەرياداعى از ۇلتتار باسىنداعى پروبلەمالى ماسەلەلەردى جاقسى پايىمدايتىن پاراساتتى باسشىلار قاتارىنان ەدى.

پونومارەنكو قازاقستان باسشىلىعىنا كەلگەن سوڭ قۋعىنداعى اۋەزوۆتى ەلگە شاقىرىپ، ۇلت ادەبيەتىنىڭ الىبىنا سىي-قۇرمەتىن اياماي كورسەتەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىر-ءبىرىنىڭ قادىرىن بىلگەن قيماس دوستاردا بولاتىن سىيلاستىق ورنىعادى. بۇل تۋرالى د.ا. قوناەۆ اعامىزدىڭ «وت ستالينا دو گورباچەۆا» اتتى مەمۋارىندا: «زا كوروتكي سروك رابوتى س پونومارەنكو ۋ مەنيا سلوجيليس س نيم درۋجەسكيە وتنوشەنيا. ون بىل چەلوۆەكوم تۆەردوگو حاراكتەرا ي وچەن دوستۋپنىم، پروستىم. ۋمەل راسپولاگات ك سەبە سوبەسەدنيكا، بىل وچەن دەموكراتيچنىم.

ۆسپوميناەتسيا تاكوي سلۋچاي. پيساتەل اۋەزوۆ پوزۆونيل منە ي پريگلاسيل ۆ گوستي. ۆ كونتسە رازگوۆورا دوباۆيل، چتو پريگلاشاەت ي پونومارەنكو. تولكو يا پولوجيل ترۋبكۋ – زۆونوك وت پونومارەنكو. ون پرەدلوجيل پويتي ك اۋەزوۆۋ ۆمەستە.

نا ۆەچەرە ۋ اۋەزوۆا، كرومە مەنيا ي پونومارەنكو، بىل مۋستافين، توگدا پرەدسەداتەل سويۋزا پيساتەلەي رەسپۋبليكي، مۋسرەپوۆ ي ەششە دۆا-تري چەلوۆەكا، نو كتو يمەننو، يا ۋجە پوزابىل. وبستانوۆكا بىلا سامايا چتو ني ەست دوبروجەلاتەلنايا، رازگوۆور ۆ وسنوۆنوم ۆەلي اۋەزوۆ ي پونومارەنكو. اۋەزوۆ راسسكازىۆال ەمۋ، كاك ون رابوتال ناد ەپوپەەي وب اباە، س كاكيمي ترۋدنوستيامي ەمۋ پريحوديلوس ستالكيۆاتسيا. رازەحاليس مى پوزدنو نوچيۋ، وچەن دوۆولنىە پريەموم ۋ اۋەزوۆا»، – دەپ جازادى (كۋناەۆ د. «وت ستالينا دو گورباچەۆا»، الماتى، 2022, 92-93-بەتتەر).

دايەكسوزدىڭ ۇزاقتاۋ بولعانى ءۇشىن قادىرلى وقىرماندارىمنان عافۋ وتىنەمىن. قازاقستاندى 40 جىل باسقارعان ەل اعاسىنىڭ قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى جايلى سيرەكتەۋ ايتىلعان ءسوزىنىڭ تۇپنۇسقالىق مايەگىن ساقتاي وتىرىپ، تۇتاستاي كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.

دىنمۇحاممەد اعامىزدىڭ كىتابىندا ساباعاتكەر پونومارەنكو اۋەزوۆتى عانا ەمەس، مۇقانوۆ، مۇسىرەپوۆ، مۇستافيندەردى دە ساعاتتاپ قابىلداپ، اسىقپاي تىڭداپ، ولاردىڭ اراسىن جاراستىرۋعا، شىعارماشىلىق ورتادا بەرەكە-بىرلىك ورناتۋعا تىرىسقان. وكىنىشكە وراي، اۋمەسەر حرۋششەۆ ونى ەكى جىلعا جەتكىزبەي قىزمەتىنەن الىپ تىنعان. ايتسە دە پونومارەنكونىڭ ەگىنى ونىكتى بولىپ، قازاق جازۋشىلارىنىڭ توبەسىنەن قارا بۇلتتاي تونگەن قاۋىپ سەلدىرەپ، عالات سويلەپ، عايبات ايتۋشىلاردىڭ قاتارى ازايا ءتۇستى.

ەلۋ ءتورتىنشى جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە، دالىرەك ايتساق – 3 قىركۇيەكتە اراعا اتتاي 15 جىل سالىپ، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ەڭ ەڭسەلى عيماراتى – وپەرا جانە بالەت تەاترىندا رەسپۋبليكا جازۋشىلارىنىڭ III سەزى وتەدى. توردە پ.ك. پونومارەنكومەن قاتار، بولاشاق كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى، ول كەزدە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ل.ي. برەجنەۆ، جوعارعى كەڭەس توراعاسى ن.وڭداسىنوۆ، مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسى ە.ب. تايبەكوۆ سياقتى قازاقستان باسشىلىعى تۇگەل جايعاسقان جيىندى مۇقانوۆ تا، مۇسىرەپوۆ تە ەمەس، تۇڭعىش رەت ماڭدايى جارقىراپ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى اشادى. بىلە بىلگەن ادامعا مۇندا  كوپ يشارات بار ەدى.

بۇل ءبىر ايتۋلى قۇرىلتاي بولدى. وعان ماسكەۋدەن م.شولوحوۆ، ل.لەونوۆ باستاعان ورىس جازۋشىلارى، ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ەڭ ايتۋلى قالامگەرلەرى باستاعان قۇرمەتتى دەلەگاتسيالار، بۇعان قوسا ەجەلگى تۇرىك جۇرتىمەن تامىرلاس كارەل-فيننەن كەلگەن قوناقتار، ءتىلى ءبىر، تاعدىرى ورتاق قاراقالپاق باۋىرلار دا قاتىستى.

قۇرىلتايدا ۇيىم ەسەبىن توراعا ع.مۇستافين، م.اۋەزوۆ – دراماتۋرگيادان، س.مۇقانوۆ – پوەزيادان، ع.مۇسىرەپوۆ پروزادان باياندامالار جاساپ، ارعى-بەرگى تاريحتى تۇگەل قوزعاپ، بارلىق جانردا تالانتتى تۋىندىلار دۇنيەگە اكەلگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كىممەن بولسا دا  يىق تىرەستىرەر، ءوسىپ-وركەندەگەن ادەبيەت بولعاندىعىن كەڭەس وداعى كلاسسيكتەرىنىڭ الدىندا كەلىستىرە دالەلدەيدى («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 1954 ج.، 4 سەنتيابر).

جيىندا ءسوز العان پ.ك.پونومارەنكو: «سوتسياليزم وسترو نۋجداەتسيا ۆ تالانتاح، ۆى وبيازانى بىلي يسكات ي پودنيمات ودارەننىح ليۋدەي، ناسترايۆات نا سلۋجبۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي. ا ۆى – تو نەمنوگوە، چتو يمەلي، وبليۆالي گريازيۋ، ۆىۆوديلي يز سترويا، زاماحيۆاياس نا نيح، ۆى بيلي پو بۋدۋششەمۋ نارودا...»، – دەپ شىرقىراعان شىندىقتى ايتىپ، قازاق قالامگەرلەرىن بەرەكە-بىرلىككە شاقىرادى.

جازۋشىلار قۇرىلتايىنا بولاشاق باس حاتشى ل.ي. برەجنەۆ قاتىسىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا، جەتىستىكتەرىنە جانە پروبلەمالارىنا ابدەن قانىعادى. كەيىن ءوزى قازاقستاندى باسقارعاندا ءىزاشارىنىڭ يگى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، قالامگەرلەر قاۋىمىنا قامقورلىعىن اياماعان ەكەن. ءتىپتى سوكپ باس حاتشىسى بولعان جىلداردا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى عانا ەمەس، مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنەن حاباردار بولىپ، رەسپۋبليكامىزعا شاپاعاتىن مولىنان توگىپتى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت» دەگەن اتا ءداستۇرىن ۇستاناتىن ەلدىڭ پەرزەنتى رەتىندە ونىڭ دا قازاققا جاساعان قايىرىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

وداق الدەقاشان مويىنداعان اۋەزوۆتىڭ قازاقستاندى پونومارەنكو مەن برەجنەۆ باسقارعان جىلداردا دارەجەسى ءوسىپ، ابىرويى استى. ءدال وسى ەكپىنمەن ول الپىس جىلدىعىن دا دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتتى. «اباي جولىنىڭ» ءتورت كىتابى تۇتاستاي جارىققا جەتىپ، جەر-جاھاننىڭ  تورت بۇرىشىنا بىردەي شەرۋ تارتتى.

ەگەر ادەبيەتكە قويىلار كلاسسيكالىق تالاپ تۇرعىسىنان كەلەر بولساق، ورىس، كەڭەس ادەبيەتى تاريحىندا ارىدا تولستويدىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىگى» مەن بەرىدە شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىنان» كەيىنگى ەپوپەيا دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق جويدالى، كەسەك تۋىندى ءدال وسى «اباي جولى» ەدى. بىراق  «سوقتىقپالى، سوقپاقتى زاماندا ءوسىپ، مىڭمەن جالعىز الىسقان» كەيىپكەرى سياقتى «اباي جولىنىڭ» دا مارتەبەلى ماراپاتقا جەتۋى وڭاي بولعان جوق.

ادەتتە، رەسپۋبليكانىڭ ءبىر قالامگەرى سىيلىققا ۇسىنىلعاندا وزگەلەرى سونى قوستاپ، قوشەمەتتەپ، كوتەرمەلەۋگە، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرا كورسەتۋگە ۇمتىلادى. قازاقستانداعى جاعداي مۇلدە باسقاشا بولدى. زامانا شىندىعى تۇگەل اشىلىپ، اقيقات تولىقتاي ايتىلۋى ءۇشىن اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ءوزى ۇمىتا باستاعان، ءبىزدىڭ ورتا بىلىڭكىرەي بەرمەيتىن كەلەڭسىزدەۋ ءبىر جايدىڭ اقيقاتىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى.

لەنيندىك سىيلىق ءستاليننىڭ جەكە باسقا تابىنۋشىلىعىن ايىپتاعان پارتيا سەزىنەن كەيىن 1956 جىلى بەلگىلەنىپ، 1957 جىلدان باستاپ بەرىلدى.

اۋەزوۆ الپىس جىلدىعىنا وراي 1957 جىلى «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالىپ، وعان تاعىلعان سانسىز كوپ ساياسي ايىپتار الىنىپ تاستالعان سوڭ جازۋشى شىعارماشىلىعىنا رەسپۋبليكالىق عانا ەمەس، وداقتىق، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە ەرەكشە ماڭىز بەرىلىپ، تۋىندىلارى الەمنىڭ الۋان تىلدەرىندە مول تيراجبەن باسىلا باستادى. شىندىقتى ايتقاندا، بۇل كەزدە وداقتىق رەسپۋبليكالار مەن سوتسياليزم لاگەرىندەگى ەلدەر ستاليندىك كەڭەستىك جۇيەنى ماقتاپ-ماداقتاۋعا ارنالعان ەكىجۇزدى شىعارمالاردان ابدەن ىعىر بولعان ەدى. سوندىقتان ولار وزدەرى سياقتى رەسەيدىڭ وتارلىق قامىتىن كيگەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق جانە رۋحاني ەزگىگە قارسى كۇرەسى بەينەلەنگەن، ابايداي دانىشپان تۇلعانىڭ مونۋمەنتالدى وبرازى سومدالعان عاجايىپ روماندى زور ىقىلاسپەن اۋدارۋعا كىرىسىپ، مول تيراجبەن باستى.

زاڭعار تۇلعانىڭ الپىس جىلدىعى قۇرمەتىنە وراي انتۇرعان جىلدارى س.نۇرىشەۆتىڭ ارانداتۋشى ماقالاسىن جاريالايتىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاحاناسى 1959 جىلى «م.و. اۋەزوۆكە. الپىس جىلدىعىنا ارنالعان ماقالالار جيناعىن» باسىپ شىعارادى. جازۋشى بۇل كىتاپتى ەندى عانا ستۋدەنت اتانىپ، قوعالى كولدىڭ قۇراعىنداي جەلكىلدەپ وسكەن پەرزەنتىنە: «سۇيىكتى ۇلىم مۇراتايعا، كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت ەتكەن، قۋانىش كۇتكەن كوڭىلمەن سىيلايمىن. اعاڭ. 1959 ج. 10 نويابر»، – دەگەن قولتاڭبامەن سىيلايدى.

ستاليندىك زۇلمات زاماندا ورىستىڭ ي.بۋنين، ۆ.نابوكوۆ، د.مەرەجكوۆسكي سياقتى تۇلعالارى شەت جۇرتتاردى ساعالاپ، ەلدە قالعان ب.پاستەرناك، م.بۋلگاكوۆ، ا.احماتوۆا، م.تسۆەتاەۆا، و.ماندەلشتام سياقتىلار ۇزدىكسىز سۇرگىنگە ۇشىراعاندا كەڭەس وداعىنىڭ قولدان جاسالعان «كلاسسيكتەرىنىڭ» تۋىندىلارى جاڭا ادەبي اعىمدار مەن كوركەمدىك تاسىلدەر قۋاتىمەن الدەقايدا ىلگەرىلەپ كەتكەن باتىس ادەبيەتى وكىلدەرىمەن باسەكەگە تۇسۋگە جاراماي قالدى. ال اۋەزوۆتەي اقىل-وي الىبىنىڭ تەگەۋرىندى تۋىندىسى وزگەلەردەن وق بويى وزىق تۇردى. سوندىقتان باتىس جۇرتشىلىعى، اسىرەسە ەلۋىنشى جىلدارى ازاتتىق العان ءۇندىستان، افريكا، اراب ەلدەرى باستاعان جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردە مۇحتار اۋەزوۆ ەسىمى زور قۇرمەتپەن اتالىپ، ونىڭ شىعارمالارىن جاريالاۋعا ىقىلاس تانىتۋشىلار قاتارى ارتا  تۇستى.

كەڭەس وداعى سياقتى جەر-جاھاننىڭ جارتىسىن ىقپالىندا ۇستاعان ۇلكەن مەملەكەتتىڭ الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە دەرلىك ەلشىلىكتەرى بولدى. ونداعىلار ءاربىر جاڭا ءۇردىس پەن ادەبي-مادەني ومىردەگى احۋالعا ۇنەمى مونيتورينگ جاساپ، ورتالىققا ءتيىستى اقپارات جولداپ وتىردى. كەڭەستىك يدەولوگيا تىزگىنىن ۇستاعاندار ديپلوماتيالىق كانالدار ارقىلى كەلگەن مۇنداي جاڭالىقتاردان ابدەن حاباردار بولدى جانە داڭقى قۇز-قياعا قاراي ورلەگەن جازۋشى شىعارمالارىن كوپ ۇلتتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە كورسەتىپ، ءوز ماقساتتارىنا پايدالانا ءتۇستى.

مىنا تاعدىر تالكەگىنە قاراڭىزشى: «اباي جولىن» لەنيندىك سىيلىققا رەسمي تۇردە 1958 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعى، كەزىندە اكادەميكتى «ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن پروفەسسورلىق قىزمەتىنەن كەتىرگەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ قاۋلىسىندا قاتتى سىنالاتىن ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى ۇسىندى.

ەندى عانا بەرىلە باستاعان سىيلىققا جەتۋ وڭاي بولا قويعان جوق. ءبىر قىزىعى، ءدال وسى 1958 جىلى اۋەزوۆپەن قاتار سىيلىققا ونىڭ ەجەلگى اۋدارماشىسى لەونيد سوبولەۆتىڭ «جاسىل ساۋلە» دەگەن پوۆەسى دە ۇسىنىلىپ، مارەلىك تالقىلاۋعا دا جەتپەي، ورتا جولدان وماقاسا قۇلادى.

ۇلان بايگەگە تۇسكەن ۇلكەن ەپوپەيانىڭ جولىنداعى ەڭ كەساپاتتى كەدەرگى ماسكەۋدەن ەمەس، ءباز-باياعىداي قازاقستاننىڭ ءوز ىشىنەن شىقتى. سوۆەتتىك ءسوزدىڭ ساردارى ءسابيت مۇقانوۆ قازاق ساحاراسىن ۇلى دۇبىرگە بولەپ، ادەبيەت الامانىنا تۇسكەن قازانات «ابايعا» تەپەڭدەگەن جاۋىر تورىسى – «ءومىر مەكتەبىن» قوساقتايدى.

ءسوز جوق، ءسابيت اقساقالدى ادەبيەت تاريحىنان مۇلدە سىزىپ تاستاۋعا بولمايدى. ول دا ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن ءبىلىم-بىلىگىنىڭ دەڭگەيىندە سۋرەتتەگەن قالامگەر، بىراق تارازىنىڭ ءبىر باسىندا «قالىڭ ەلى قازاقتىڭ» بار مۇڭى مەن جوعىن ارقالاپ،  «ولمەيتۇعىن سوڭىنا ءسوز قالدىرعان» دانىشپان اباي تۇرعاندا، ەكىنشى باسىنا ءسىڭىرى شىققان كەدەي تابىنىڭ وكىلى، باتراق جازۋشىنىڭ بىتپىراق تىرلىگى بەينەلەگەن، كورسەتەر ۇلگىسى، بەرەر ونەگەسى جوقتىڭ قاسى سانالاتىن «ءومىر مەكتەبىن» سالۋدىڭ ءوزى اقىلعا سىيا ما؟ اۋەزوۆتى قانشاما جەك كورسەڭ دە، ۇلت ۇستازى – ابايدىڭ بالاعىنا جارماسپاي-اق قويۋعا بولار ەدى عوي. وكىنىشكە وراي، شال بولعانشا شارگەزدىگىن قويماعان ءسابيت اقساقال باسقاشا ويلاپتى.

سابەڭنىڭ جىمىسقى ارەكەتى مۇنىمەن دە شەكتەلمەپتى. ەگەر ءوزى وتە الماي قالعان جاعدايدا، ايتەۋىر، اۋەزوۆتى قۇلاتۋ ءۇشىن لەنيندىك سىيلىققا ەندى عانا اقتالعان، رەپرەسسيا قۇربانى، پرولەتار جازۋشى، رەۆوليۋتسيونەر اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تاڭدامالى ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن» قوسا ۇسىنادى. وسىندايدا كىلتىن تابا بىلگەن ادامعا مۇراعاتتىڭ ءوزى-اق سويلەپ كەتەتىنى بار. مۇقاعالي اقىن ايتاتىن «شاڭ باسقان ارحيۆتەردە» ءبارى ساقتالىپتى.

لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنۋعا ارنالعان قازاقستان جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ وتىرىسى 1958 جىلدىڭ 29 قاراشاسىندا عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ توراعالىعىمەن ءوتىپتى. اۋەلى حامزا ەسەنجانوۆ ءسوز الىپ، سىيلىققا ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «ويانعان ولكەسى» مەن ت.احتانوۆتىڭ «قاھارلى كۇندەرىن» ۇسىنىپتى. ىلە-شالا ادەپتەن وزبايتىن قالپىنان جاڭىلمايتىن عابەڭ سويلەپ، «ويانعان ولكەنىڭ» ءالى ورىس تىلىندە جارىق كورمەگەنىن جانە ادەبي سىننان ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الماعانىن العا تارتىپ، شىعارمانى ۇسىنىمنان الىپ تاستايدى. ءوز تاراپىنان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» مەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن ۇسىنادى.

عابەڭنىڭ پىكىرى تابان استىندا ايتىلعان ءسوز ەمەس، الدىن-الا ابدەن ويلاستىرىلعان، ايتىسقا دا، تارتىسقا دا قاتار ءتۇسىپ ۇلگەرگەن قوس جازۋشىمەن كەلىسىلگەن كەسىمدى ءسوز ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. بۇدان كەيىن ءسوز العان عالي ورمانوۆ جۇبان مولداعاليەۆتىڭ مۇسا جالەلدىڭ ومىرىنەن جازىلعان «جىر تۋرالى جىر» پوەماسى مەن ديحان ابىلەۆتىڭ دنەپرگەس-ءىن سالۋشىلارعا ارنالعان «وتتى تولقىندار» داستانىن ۇمىتكەرلەر قاتارىنا قوسادى. بۇدان كەيىن سويلەگەن ءا.تاجىباەۆ ديحان ابىلەۆتىڭ ءۇش بولىكتەن تۇراتىن شىعارماسىنىڭ سوڭعى بولىگى ورىسشاعا ءالى اۋدارىلماعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ونى ۇسىنۋدىڭ ءالى ەرتەرەك ەكەندىگىن ەسكەرتەدى.

وسى تۇستا اڭگىمەگە ءسابيت مۇقانوۆ ارالاسىپ، ءابدىلدانىڭ ءسوزىن قولداي وتىرىپ، كۇتپەگەن جەردەن: «سو سۆوەي ستورونى، يا پرەدلاگايۋ رەكومەندوۆات نا سويسكانيە لەنينسكوي پرەمي يزبراننىە ستيحي ي پوەمى وسنوۆوپولوجنيكا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى، ودنوگو يز ۆىدايۋششيحسيا كازاحسكيح پيساتەلەي ي وبششەستۆەننىح دەياتەلەي ساكەنا سەيفۋللينا. دۋمايۋ، چتو ەتو – دوستوينايا كانديداتۋرا»، – دەگەن ۇسىنىس جاسايدى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، 1778-قور، 2-تىزبە، 292-ءىس، 2-بەت).

سابەڭنىڭ بۇل كەرتابان «ءجۇرىسىنىڭ» دە ىشكى ەسەبى وتە مىقتى ەدى. «ءومىر مەكتەبى» – ءالى اياقتالماعان شىعارما. ءوتۋ-وتپەۋى ەكىتالاي ەكەنىن ءىشى سەزەدى، بىراق «ءۇمىتسىز – شايتان» دەگەندەي، ۇنەمى ماي اساعان اۋىزدىڭ سۇبەلى سىيلىقتان دامەسى جوق ەمەس. مۇقانوۆتىڭ اياق استىنان وسىنداي اڭگىمەنى شىعارۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ونىمەن تالاي شارپىسقان مۇسىرەپوۆ تە كۇنى بۇرىن بولجاپ، سوزىلىپ بارا جاتقان تالقىعا ءبىرجولاتا نۇكتە قويۋ ءۇشىن: «يا پوددەرجيۆايۋ پرەدلوجەنيە ت.مۋكانوۆا ناسچەت ساكەنا سەيفۋللينا ي رەكومەندۋيۋ ەششە پوەمۋ «كۋلاگەر»  يلياسا دجانسۋگۋروۆا. ەتو منەنيە رازدەلياەت ي م.اۋەزوۆ، وتسۋتستۆۋيۋششي سەگودنيا نا پرەزيديۋمە», – دەپ قورىتىندى پىكىرىن ايتادى (سوندا، 1778-قور، 2-تىزبە، 292-ءىس، 1-9 بەتتەر).

ءسابيت اقساقالدىڭ ساكەن تۋرالى «قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، اسا كورنەكتى جازۋشى جانە قوعام قايراتكەرى» دەپ ەرەكشە ەكپىن تۇسىرىلە ايتىلعان سوزدەرى ونىڭ ويىنشا رەۆوليۋتسيونەر اقىنعا  شاپپاي بايگە بەرىلۋگە تيىستىگىن ايقىن كورسەتىپ تۇرعان ۇسىنىس ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى ەدى.

عابيت اعامىزدىڭ ساكەننىڭ اتى اتالعاندا قازاق پوەزياسىندا عاجاپ قۇبىلىس رەتىندە باعالانعان ءىلياستاي جىر ءدۇلدۇلىنىڭ ەسىمى قاتار ءجۇرۋى كەرەكتىگى جونىندەگى ۇسىنىسى  كوكەيگە ابدەن قونىمدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي پىكىردى سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە قولداپتى. بۇل قازاقتىڭ قارا قىلدى قاق جارعان دانىشپان بيلەرىنىڭ وبرازىن سومداعان مۇحاڭداي ۇلى سۋرەتكەردىڭ ادەبيەت پەن ار الدىنداعى ادالدىعىن تاعى ءبىر قىرىنان اشا تۇسسە كەرەك.

ادەبيەت جاناشىرلارى بۇل ۇسىنىستاردىڭ نەمەن اياقتالعانىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، ارى قاراي ەجىكتەۋدى قاجەتسىز سانادىق. قازاقستان جازۋشىلار وداعى كىمدى ۇسىنسا دا لەنيندىك سىيلىق بەرۋ كوميسسياسىنىڭ تالاپتارى وسال ەمەس ەدى. سونىڭ نەگىزىندە مارەگە اۋەزوۆ، مۇقانوۆ جانە سەيفۋللين عانا جەتەدى.

سىيلىق  تاعدىرىنا ساياسي تۇرعىدان كەلەر بولساق،  شىعارماشىلىعى باستالعان كەزدەن-اق ۇلتشىلدىق قامىتىن كيگەن اۋەزوۆپەن سالىستىرعاندا، ءبۇتىن دۇنيە پرولەتارلارىنىڭ كوسەمى لەنين اتىنداعى سىيلىققا «قىزىل سۇڭقار» اتانعان ساكەن سەيفۋللين لايىق ەدى. مۇنى سابەڭ باستاعان اۋەزوۆتىڭ قارسىلاستارى جاقسى ءتۇسىندى جانە ولاردىڭ ىشكى ەسەبى كەرەمەت مىقتى ەدى.

بۇل كەزدە جازۋشىلار وداعىن عابيت مۇسىرەپوۆ باسقاردى. مۇحاڭ مەن عابيت اعامىزدىڭ شارپىسقان تۇستارى بولسا دا، ولار عۇمىر بويى ءبىر-بىرىنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراپ وتكەن. «ابايدىڭ» العاشقى كىتابى جارىق كورگەندە-اق وعان زور باعا بەرىپ، كەيىنگى تومدارىن قولجازباسىنان وقىپ، ۇنەمى جاناشىرلىق وي-پىكىرلەرىن بىلدىرگەن. مۇحاڭ عابەڭدەي ءسوز زەرگەرىنىڭ ۇسىنىستارىنا ۇنەمى قۇلاق اسىپ، ارىپتەسىنىڭ العاۋسىز پىكىرلەرى نەگىزىندە روماننىڭ كەي تۇستارىن شيراتىپ وتىرعان.

ارينە، ءار رەسپۋبليكادان ءبىر-اق ادامعا، شىنتۋايتقا كەلگەندە، بۇكىل ورتا ازيا مەن كاۆكاز جۇرتىنان جالعىز جازۋشىعا، ال ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكادان، ارى كەتكەندە ەكى-ءۇش قالامگەرگە عانا بەرىلەتىن سىيلىققا ءبىر قازاقستاننان العاشقى تالقىلاۋدا – التاۋ، كەيىن ءۇش بىردەي  ۇمىتكەردىڭ ۇسىنىلۋى وتە ىڭعايسىز، قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىنداعى بەرەكەسىزدىكتى، الاۋىزدىقتى كورسەتەتىن جاعداي ەدى. ارىپتەستەرىنىڭ نەنى كوزەمەلدەپ تۇرعانىن ءىشى جاقسى سەزسە دە، سابەڭنىڭ تاقىمداپ تالاپ ەتۋى بويىنشا توراعا مۇسىرەپوۆ مۇنداي كەلەڭسىزدىككە امالسىزدان بارعان.

ابىروي بولعاندا، كوميسسيا ساكەن سەيفۋلليننىڭ شىعارماشىلىعىنا لايىقتى باعا بەرە وتىرىپ، ونىڭ سىيلىققا ۇسىنىلعان تۋىندىلارى بۇدان  20 جىل بۇرىن جازىلعانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ال ماراپات تەك جاڭا شىعارماعا عانا بەرىلەتىنىن العا تارتىپ، داۋىسقا سالۋعا جىبەرمەيدى. شىندىعىندا بۇل ولىلەر مەن تىرىلەردى جارىستىرماۋعا قولدانىلعان، سىيلىققا ۇسىنىلعان بارلىق اۆتورلار مەن قالامگەرلەر ءۇشىن ادىلەتتى، ورىندى شەشىم ەدى جانە وسى ۇستانىم كەيىنگى جىلداردا دا ءاردايىم باسشىلىققا الىندى.

ەكى قازاق مارەگە قاتار جەتىپ، داۋىسقا قاتار تۇسەدى. بابى مەن باعى كەلىسكەن «اباي جولى» كوميسسياداعى  35 ادامنىڭ 34 داۋىسىنا يە بولىپ، الاقۇلىمداعان توپتى ارتتا قالدىرىپ، لەنيندىك سىيلىقتىڭ تورىنە ەنتىكپەي جەتەدى. جارتى الەمدى بيلەگەن ەلدىڭ ەڭ ابىرويلى سىيلىعىن جارقىراتا كەۋدەسىنە تاققان ادامعا كسرو مادەنيەت ءمينيسترى ن.ميحايلوۆ، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ك.فەدين باستاعان كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ ايگىلى مادەنيەت پەن ادەبيەت قايراتكەرلەرى ىستىق لەبىزدى جەدەلحاتتارىن ءساۋىردىڭ اق جاڭبىرىنداي جاۋدىردى. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، ۇنەمى تۇقىرتىلىپ، تۇمشالانىپ كەلگەن، تۇنىعى تالاي ساپىرىلعان ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارى رۋحانياتىنىڭ زور تابىسى، ۇلكەن  ابىرويى ەدى.

اۋەزوۆ مۇراجايىندا ساقتالعان ع.عۇلام باستاعان – وزبەك، االى توقومباەۆ قول قويعان –  قىرعىز، ب.كەرباباەۆ باسقارعان – تۇرىكمەن، مۇستاي كارىم جەتەلەگەن – باشقۇرت، قازاننان جولدانعان – تاتار، كاۆكاز تۇركىلەرى اتىنان قايسىن قۇليەۆتان كەلگەن شىنايى تىلەك، تەرەڭ تەبىرەنىسكە تولى جەدەلحاتتاردان  وسىنى ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

ءسارۋار تارتقان سىباعالار

اۋەزوۆ جانە لەنيندىك سىيلىققا قاتىستى اڭگىمەنى تۇيىقتاۋ ءۇشىن مۇحاڭنىڭ وسى سىيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە اتقارعان ەرلىككە بەرگىسىز ازاماتتىعىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون.

سىيلىق ەڭ العاش بەرىلەتىن 1957 جىلى تاتار حالقىنىڭ قايتپاس قايسار اقىنى مۇسا جالەلدىڭ «موابيت داپتەرى» تالقىعا تۇسەدى. العاش رەت بەرىلگەلى وتىرعان سىيلىققا ۇسىنىلعان شىعارمالار وتە قاتاڭ تالاپتارمەن ىرىكتەلىپ، اقتىق سىندا اتاقتى كەڭەس جازۋشىسى لەونيد لەونوۆتىڭ «ورىس ورمانى» مەن مۇسا جالەلدىڭ «موابيت داپتەرى» عانا قالادى.

مۇسا جالەل وتە ءبىلىمدار اقىندار قاتارىنان ەدى. شالاساۋاتتى بالشەبەك جازۋشىلارمەن سالىستىرعاندا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن 1927 جىلدىڭ وزىندە تامامداعان، ەكى تىلدە بىردەي اعىپ تۇرعان مۇسا ءوز قاتارىنان الدەقايدا وزىق ەدى. ونىڭ تالانتى 20-30 جىلدارى جارقىراي كوزگە ءتۇسىپ، كەلىستى وي، كوركەم تىلمەن كەستەلەنگەن ولەڭدەرى مەن پوەمالارى ونى XX عاسىر باسىندا-اق ايرىقشا وركەن جايعان تاتار ادەبيەتىنىڭ جاس كلاسسيكتەرى قاتارىنا قوستى.

سوعىس باستالىپ، اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان اعا پوليترۋك م.جالەل 1942 جىلى كەسكىلەسكەن ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، جاۋ قولىنا تۇسەدى. باس كوتەرۋگە، ءوز پىكىرىن اشىق ايتۋعا جارايتىن بارلىق گەنەرالدارى مەن وفيتسەرلەرىن رەپرەسسيانىڭ قاندى قاسابىندا قىرىپ سالعان ءستاليننىڭ قىزىل ارمياسى سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە ويسىراي جەڭىلىپ، تەك 1941 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 3,8 ميلليون ادام نەمىس تۇتقىنىنا تۇسەدى.  ۆەرماحت سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەڭەس ەزگىسىندە بولعان شىعىس حالىقتارى وكىلدەرىنەن ءۇش لەگيون جاساقتايدى.

ورتا ازيا مەن قازاقستاننان شىققانداردان – «ۇلكەن تۇركىستان»، ازەربايجان، ارميان، گرۋزين جانە داعىستان حالىقتارىنان – «تاۋلى كاۆكاز»، تاتار، باشقۇرت، چۋۆاشتاردان «ەدىل-ورال» لەگيوندارى قۇرىلادى. مۇسا جالەل «ەدىل-ورالدىڭ» قۇرامىندا بولدى. ەگەر ول عايىپتان تايىپ، قان-قاساپتان امان قالىپ، ەلىنە ەسەن-ساۋ ورالار بولسا – ونىڭ الدىنان ستاليندىك جاھيل جۇيەنىڭ توزاعى مەن ازابى شىعار ەدى، بىراق ەر مۇسانى ەرلىك پەن قاھارماندىققا تولى قايسار عۇمىر كۇتىپ تۇردى.

مۇسا لەگيونداعى استىرتىن توپ قۇرامىندا نەمىستەرگە قارسى ارەكەت ەتەدى. توپتىڭ ءبىر بولىگى كوتەرىلىس جاساپ، كەڭەس اسكەرلەرى قۇرامىنا  قوسىلعاندا، تاعى دا قولعا تۇسكەن مۇسانى نەمىستەر بەرليندەگى موابيت تۇرمەسىنە قامايدى. تاتار حالقىنىڭ وجەت اقىنى ءوزىنىڭ قايسار جىرلارىن ءدال وسى تۇرمەدە جازادى. نەمىستەر 1944 جىلدىڭ 25 تامىزىندا مۇسانى ازاپتاپ ولتىرگەندە، ونىڭ ەرلىك پەن ورلىككە ۇندەيتىن ءورشىل ولەڭدەرى اقىنمەن بىرگە وتىرعان وزگە تۇتقىندار ارقىلى كەيىنگىلەرگە امان جەتەدى. مۇساعا كگب جەندەتتەرى العاشقىدا ساتقىن دەپ ايىپ تاعىپ، وعان 1946 جىلى ارنايى قىلمىستىق ءىس اشادى. بۇل ءىس التى جىل بويى جۇرگىزىلىپ، تەك ستالين ولگەن سوڭ عانا توقتاتىلادى. كونستانتين سيمونوۆ 1953 جىلى «موابيت داپتەرىنىڭ» ءبىر بولىگىن «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» باسادى.

ستاليندىك جۇيەنىڭ زۇلمات-زۇلىمدىعىن ايىپتايتىن سەزدەن سوڭ، 1956 جىلى مۇسا جالەلگە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلىپ، ونىڭ جىرلارى سول جىلى لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلادى.

تالقىلاۋ ۇزاققا سوزىلادى. سويلەۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى ولەڭدەردىڭ 1944 جىلعا دەيىن جازىلعانىن كولدەنەڭدەتىپ، ونى داۋىسقا جىبەرگىسى كەلمەيدى. مىنە، وسى كەزدە جۇرەكتەن شىققان ءسوزدى كوميسسيا مۇشەسى، كەمەڭگەر مۇحتار اۋەزوۆ ايتادى. ونىڭ: «ۆسە ستروكي ەگو ستيحوۆ ناپيسانى كروۆيۋ سەردتسا. ينوگدا پروستو سلەزى ناۆەرتىۆايۋتسيا، كوگدا ۆى چيتاەتە. ي ەتوت چەلوۆەك منە پرەدستاۆلياەتسيا س سەردتسەم-فاكەلوم، ەتو دانكو، كوتورىي پرونەس چەرەز ۆسە ۋجاسى ۆوينى سۆوە گورياششەە سەردتسە»، – دەگەن سوزدەرىن تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. مۇحاڭ مۇسانىڭ ولەڭدەرىن تۇپنۇسقادان تاتار تىلىندە وقىپ، ونى ورىسشاعا اۋدارۋ بارىسىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى دە ادەبيەت اكادەميگى رەتىندە كوميسسيا مۇشەلەرىنە جان-جاقتى تالداپ بەرگەن.

سىيلىقتىڭ تاعدىرى شەشىلىپ، وعان ۇسىنىلعان ورىستىڭ سول زامانداعى ەڭ ءماشھۇر جازۋشىسى سانالاتىن، رومانىنىڭ اتى-اق ونىڭ ۆەليكوروستىق سيپاتىن ايگىلەپ تۇرعان لەونيد لەونوۆتىڭ «ورىس ورمانى» شاپپاي بايگە الايىن دەپ تۇرعان ساتتە «حان كەنە» مەن «قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ» اۆتورى اقىرىپ تەڭدىك سۇراپ: «ەسلي داجە دوستوينىم پرەمي وكاجەتسيا تولكو ودنو يميا، تو ەتو دولجنو بىت يميا مۋسى دجاليليا. ەتو نە ۆاجنو، چتو ون ۋمەر، ون جيۆوي، ي كاك ي ۆسە درۋگيە گەروي ۆوينى، بۋدەت جيت س نامي. ون يسكرەنني ي پلامەننىي، ون ۆسە تۆوريت نا وستريە مەچا ي پراۆدا سكۆوزيت ۆو ۆسەم، كاك دىمياششاياسيا الايا كروۆ نا بەلوم سنەگۋ»، – دەپ قيعىر قىلىشتاي ورىپ تۇسەتىن وتكىر پىكىرىن ايتادى. قازاق جازۋشىنىڭ ورىس تىلىندە ەكسپرومتپەن ايتىلعان بۇل ءسوزىن شەشەندىك ونەردىڭ عاجايىپ ۇلگىسى رەتىندە باعالاماسقا  ءاددىڭ جوق. جۇرەكتەن شىعىپ جۇرەككە جەتەتىن لەبىز عانا وسىلاي بولسا كەرەك.

سول زاماندا ءوز ىشىمىزدە بولشەۆيكتەر مەملەكەتى – «كەڭەس وداعى» دەپ اتالعانمەن، باتىس جۇرتى ونى ءباز-باياعى داستۇرمەن «رەسەي» دەيتىن. سىيلىقتى وسى مەملەكەت بەلگىلەپ، ونىڭ مارەسىنە كەڭەستىك يدەولوگتار «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن ورىس جازۋشىلارىنان ابدەن ىرىكتەپ، ءتىپتى اتاق-داڭقى دۇرىلدەپ تۇرعان م.شولوحوۆتىڭ ءوزىن كەيىنگە قالدىرىپ، ل.لەونوۆتى العا شىعارىپ وتىر. شىعارماسىنىڭ اتى زور، ساياسي سالماعى دا زىلدەي اۋىر «ورىس ورمانى» دەپ اتالادى. ەندەشە جەر-جاھانعا ءامىر جۇرگىزۋدى كوكسەگەن وزبىر ەلدىڭ «تىرىلەردەن دە ءتىرى» كوسەمى لەنين اتىنداعى سىيلىقتى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ وكىلى الماعاندا كىم الۋعا ءتيىس؟! اۋەزوۆ قىزىل يدەولوگتار ارىدەن ويلاستىرعان وسى جوسپاردى تاس-تالقان ەتىپ، وعان نەمىس تۇتقىنىندا بولعان، اتا-بابالارى ورىستى 300 جىل تابانىندا ۇستاعان التىن وردادان قالعان اسىل تۇياق – مۇسا جالەلدى ۇسىنادى. ۇسىنىپ قانا قويماي، سىيلىق جالعىز بولسا ونى تاتار اقىنى الۋ كەرەك دەپ تەپسىنەدى. بۇل ازاماتتىق قانا ەمەس، ناعىز ەرلىك ەدى.

اۋەزوۆ كۇندەردىڭ كۇنىندە داڭقى ورلەپ كەلە جاتقان «اباي جولىنىڭ» دا وسى سىيلىققا ۇسىنىلاتىنىن ءىشى سەزەدى. ول زاماندا ىلعي وزگەرە بەرمەيتىن، نەگىزىنەن ورىس ۇلتىنان تۇراتىن، كوميسسيانىڭ ءدال وسى مۇشەلەرى سىيلىق تاعدىرىن شەشەتىنىن دە جاقسى ۇعىنادى. سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرا، بولاشاقتا تالقىعا تۇسەر ءوز شىعارماسىنىڭ تاعدىرىن قۇرباندىققا شالىپ، ەر مۇسانى تورگە وزدىرادى. ءسابيت سياقتىلار جاۋىر اتىنىڭ جاعدايىن ويلاپ جۇرگەندە ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ جوعىن جوقتاعان مۇحاڭنىڭ بۇل ارەكەتىن ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ ابزال كورىنىسى دەپ باعالاعان ءجون.

اۆاردىڭ ۇلى اقىنى راسۋل عامزاتوۆ لەنيندىك سىيلىقتى اۋەزوۆ قايتىس بولعان سوڭ – 1963 جىلى العانى بەلگىلى. بىراق ونىڭ شىعارماسى العاش رەت لەنيندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ادەبيەت سەكتسياسىنا 1960 جىلدىڭ 13 اقپانىندا ءتۇسىپتى. بۇل جولى ءتىلى سوزدەن سۇرىنبەگەن  مۇحاڭداي اعدارعىل شەشەن وزىنە ءتان تەرەڭ بىلىمدارلىقپەن عامزاتوۆ شىعارماشىلىعىن كەڭىنەن قامتىپ، اعىلا سويلەگەن ەكەن. ول: «يا سچيتايۋ، چتو يز ۆسەح پوەتوۆ سوۆەتسكوگو ۆوستوكا راسۋل گامزاتوۆ نايبولەە ودارەننىي، يمەەت مىسلي، وبرازنوە مىشلەنيە. ەتو توت حۋدوجنيك، كوتورىي يمەەت، چتو سكازات، ي راسپولاگاەت دوستاتوچنو بوگاتىمي سرەدستۆامي، چتوبى ۆوپلوتيت تو، چتو حوچەت سكازات. ۋ نەگو گورياچەە، يسكرەننەە چۋۆستۆو. ون وريگينالەن. ۋ ەتوگو پوەتا بولشايا سپاياننوست س نارودوم، كوتورىي يمەل پەچالنۋيۋ يستوريچەسكۋيۋ سۋدبۋ ۆ نەداۆنەم پروشلوم. راسۋل گامزاتوۆ دوستوين توگو، چتوبى ەگو وتمەتيت»، – دەپ اقىن تۋرالى اقىندىق جۇرەكپەن تەبىرەنە تولعايدى. عامزاتوۆ جايلى ءسوزدىڭ سوڭىندا داعىستان حالقىنىڭ قايعىلى تاريحىنا قاتىستى يشاراتتا مۇحاڭ كاۆكاز حالىقتارى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى ءشامىلدى مەگزەپ تۇر.

«ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك؟ قۇسالىقپەن ءوتتى عوي» دەپ ەر ماحامبەت جىرلاعانداي، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە كوپ كۇنى قۇسالىقپەن ءوتتى. ىشتە قانشا ايتىلماعان سىر، تەرەڭدە قانشاما تۇندىرىلعان وي كەتتى. ەگەر سول ويعا ەرىك بەرىلگەندە مۇحاڭ سول وتىرىستا ابايدىڭ اقىن ۇلى اقىلبايدىڭ راسۋلدان بۇرىن جىرلاعان «داعىستان» پوەماسى تۋرالى توگىلدىرە سويلەپ: «قازاقتىڭ «قاپ» دەگەنى كاۆكاز سەرەك. ءتاڭىرىم، سۇلۋ بيىك ەتكەن ەرەك. داعىستان كاۆكازداعى كارى ءجۇسىپ، قيسسا عىپ ايتقىم كەلدى كوڭىلىم ءتۇسىپ»، – دەپ اقىلبايدىڭ سەرەك تە ەرەك جىرلارىن تاۋ تەڭسەلتەر ەكپىنمەن تولعار ەدى-اۋ.

اسىلدىڭ سىنىعى،  اۋليەلەر سارقىتى مۇحاڭداي دانىشپان لەنيندىك سىيلىق بەرۋ كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ارقايسىنىڭ جۇرەگىنە نۇر قۇيعانداي ەتىپ ايتقان بۇل ساباعات سوزدەرى جەردە قالماي، ارادا ەكى جىل وتكەندە داعىستاننىڭ ۇلى اقىنى راسۋل عامزاتوۆقا لەنيندىك سىيلىق بەرىلدى.

مۇحاڭ كۇللى الەمنىڭ مەيىر-شاپاعاتىن جيناعان دارحان جۇرەكتى كەڭ قۇشاعىنا راسۋلدى دا العان. داعىستاننىڭ ۇلى جىرشىسىن الماتىعا الدىرىپ، وعان اۆار تىلىندە ولەڭدەرىن وقىتقان. اقىننىڭ اسقاق جىرلارىن ءار شىڭى كونە تاريح جايلى كۇڭگىرلەپ سىر شەرتەتىن قاپ تاۋىنىڭ جاقپار تاستارىنا ۇقساتقان. تابان استىندا تاۋىپ ايتىلعان تاماشا تەڭەۋگە تەرەكتەي تولقىعان اقىن قازاق كەمەڭگەرىنە جۇرەك تورىنەن شىققان جىر ارنايدى: «ءتۇسىندىڭ جانىن جىرىمنىڭ، قارادىڭ ءۇنسىز اسقارعا. «ۇقسايدى، – دەدىڭ، ء–تىلىڭ ءبىر، كۇڭگىرلەپ جاتقان تاستارعا». قارايمىن كوكشىل دالاعا، تولقيمىن، ىشتەي ويلانام: ۇلى عوي كاۆكاز، جان اعا، وزىڭە جەتۋ قايدا وعان...»، – دەپ تەبىرەنگەن اقىن قامقور ۇستازىن تاۋ جۇرتىنىڭ ەڭ قاسيەتتى كيەسى – قارت كاۆكازدىڭ وزىنەن دە بيىك قويادى. سەڭگىر تاۋلاردا ءوسىپ، زەڭگىر كوككە قول سوزعان، زاڭعارلارمەن تالاسا جىر جازىپ، بيىكتىكتى اسقارلارمەن ولشەيتىن تاۋ ۇلى عانا جازسا كەرەك مۇنداي ارناۋ جىردى.

لەنيندىك سىيلىق العانىنا ارادا نەبارى 6-7 جىل وتكەندە راسۋل اعامىز «مەنىڭ داعىستانىم» اتتى عاجايىپ شىعارماسىن دۇنيەگە اكەلىپ، كەيىن ونى قازاقتىڭ ارقالى اقىنى عافۋ قايىربەكوۆ كەلىستىرە قازاقشاعا اۋداردى. «اقىنعا اقىن ادال بولسىن ءاماندا» دەگەن مۇقاعاليدىڭ ءسوزى وسىندايدان تۋسا كەرەك.

مۇقاعاليداي ايبىندى اقىننىڭ وسى ولەڭىنىڭ كەلەسى جولى «اقىنعا اقىن ارام بولسا جامان-دى...» دەپ كەلەتىنى بار. راسۋلعا دا، پوەزياعا دا، اقىندىق ونەرگە دە ارام بولعاندار از ەمەس. سەكسەننىڭ تورىنە شىعىپ، راسۋل دۇنيە سالعاندا تارالىمى زور، وقىرمانى مول «وگونەك» جۋرنالىندا دميتري بىكوۆ دەگەن جازارماننىڭ وقىعان ادامنىڭ ازا بويىن قازا قىلاتىن: «كۋلت رەسپۋبليكانسكيح سامودەياتەلنىح اۆتوروۆ ناچالسيا ۆ تريدتساتىە، پوەتى درۋجنو كينۋليس ۆ پەرەۆودى. پەرەۆودى سدەلاليس كاتورگوي، پروكلياتيەم ي حلەبوم تسەلوگو پوكولەنيا نەپۋبليكۋەمىح يلي پولۋپريزناننىح اۆتوروۆ. ...ي راسۋل گامزاتوۆ وبرەل سلاۆۋ نە ۆ پوسلەدنيۋيۋ وچەرەد بلاگوداريا ياكوۆۋ كوزلوۆسكومۋ يلي يۋلي نەيمان»، – دەگەن ارامزا ماقالاسى جاريالاندى («وگونەك»، 2003 جىل، №41-46 بب.)

كەزىندە «پرەجدە كۋمەكاي، پوتوم كۋكارەكاي»  دەگەن سياقتى اتىنىڭ ءوزى كىلاۋىز اۆتوردىڭ كىم ەكەنىن اشكەرەلەپ تۇرعان «ولەڭدەر جيناعىن» شىعارعان ياكوۆ ابراموۆيچ كوزلوۆسكيدىڭ ەسىمىن بۇگىندە رەسەيدىڭ ءوزى الدەقاشان ۇمىتقان. ال راسۋلدىڭ عاجايىپ جىرلارى ءالى كۇنگە دەيىن كاۆكاز سەرەكتىڭ ۇشار بيىگىندە تۇر.

اۋەزوۆتىڭ كەيىنگى ەلۋ تومدىعىندا جازۋشىنىڭ لەنيندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ 1961 جىلعى 6 ساۋىردەگى وتىرىسىندا سويلەگەن تاعى ءبىر ءسوزىنىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى بەرىلگەن. ءماتىننىڭ «ىقشامدالعانى» سونشالىق، وندا اۋەزوۆتىڭ قاي اۆتوردىڭ قانداي شىعارماسى تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىرعانىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.

اۋەلى مۇحاڭنىڭ نە دەگەنىنە قۇلاق ءتۇرىپ كورەلىك. ول: «مى وتۆەتستۆەننو زاياۆلياەم، چتو ترەبوۆانيا ۋ ناس وديناكوۆىە: تولكو زا حوروشيە پرويزۆەدەنيا، تولكو زا راۆنوتسەننىە س لۋچشيمي پرويزۆەدەنيامي رۋسسكوي ليتەراتۋرى نۋجنو داۆات لەنينسكۋيۋ پرەميۋ. تۋت سۋششەستۆۋەت ودين دەليكاتنىي مومەنت: ەتو وتنوشەنيە براتسكيح ليتەراتۋر. پو-موەمۋ، براتستۆو (يا دۋمايۋ، چتو توۆاريششي ۋزبەكي پويمۋت مەنيا پراۆيلنو) ترەبۋەت، پرەجدە ۆسەگو، يسكرەننوستي ي پراۆديۆوستي ۆ ناشيح ۆزايمووتنوشەنياح درۋگ س درۋگوم»، – دەپتى.

جيناقتى قۇراستىرۋشىلار اۋەزوۆتىڭ ءسوزىن كۆەست سياقتى جۇمباقتاپ جىبەرگەن. اۋەلى بايقايتىنىمىز، اڭگىمە تۋىسقان حالىقتار تۋرالى. وزبەك اعايىندارعا قاراتىلعان تۇسپالعا قاراپ، ءسوز وسى ادەبيەتتىڭ وكىلى تۋرالى ەكەنىن اڭعارۋ  قيىن ەمەس، بىراق اۆتوردىڭ ەسىمى مۇلدە اتالمايدى.

بۇدان ءارى سوزبالاقتاماي، جۇمباقتىڭ شەشۋىن ءوزىمىز-اق ايتايىق. اڭگىمە، اناۋ-مىناۋ ەمەس، سول كەزدە وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، تاسى ورگە دومالاپ كەلە جاتقان قايراتكەر-جازۋشى شاراف راشيدوۆ پەن ونىڭ سول جىلى لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلعان «سيلنەە بۋري» (قازاقشاعا «داۋىلدان دا كۇشتى» دەپ اۋدارىلعان) رومانى تۋرالى بولعان. ادەبيەتكە اردىڭ ءىسى دەپ قاراعان اۋەزوۆ سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن، كوممۋنيزم ورناتۋشىلار تۋرالى جازىلعان شالاجانسار شىعارمانى وزبەك اعايىندار قانشاما قولقالاسا دا قولداۋدان باس تارتقان.  ءسوزىنىڭ سوڭىندا: «مى ۆ سۆويح ليتەراتۋرنىح ۆزايمووتنوشەنياح، كاك ي ۆووبششە ۆ ليۋدسكيح ۆزايمووتنوشەنياح، دولجنى گوۆوريت، كاك برات براتۋ، ۆسيۋ پراۆدۋ»، – دەپ تەكەمەتىن ءتىلىپ تۇرىپ، تەك شىرقىراعان شىندىقتى ايتقان.

قايتكەن كۇندە سىيلىقتى الۋعا ۇمتىلعان شاراف اكا داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كۇنىندە دەگەنىنە جەتىپ تىنىپتى.

بىراق ادەبي شىعارماسى ءۇشىن ەمەس، ايگىلى اۆياكونسترۋكتور ا.تۋپولەۆ،  كسرو ازاماتتىق اۆياتسيا ءمينيسترى ب.بۋگاەۆ جانە كسرو ورتا ماشينا جاساۋ ءمينيسترى ە.سلاۆسكي ت.ب. 12 نويانمەن بىرگە 1980 جىلى جابىق قاۋلىمەن يەمدەنىپتى. نە ءۇشىن ەكەنىن كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى-اق تۇسىنگەن بولار...

لەنيندىك سىيلىق جونىندەگى اڭگىمەنى مارەسىنە جەتكىزۋ ءۇشىن اۋەزوۆتى وزگەشە ءبىر قىرىنان كورسەتەتىن مىنا وقشاۋلاۋ وقيعانى كەلتىرە كەتسەك تە ارتىق بولا قويماس.

مۇحاڭ قىرعىز حالقىنىڭ تەڭدەسسىز ەپوسى «ماناس» تۋرالى زەرتتەۋلەرىن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەندە باستاعان. كەيىن تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتىپ، كولەمدى مونوگرافياعا اينالدىردى. سوعىستان كەيىنگى كەزدە رەسەي يمپەرياسى كەزىندە وت قارۋدىڭ كۇشىمەن ءوزى قىرىپ-جويىپ جاۋلاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ پاتريوتتىق سانا-سەزىمى ورلەپ، ولار ەرتەدە وتكەن ەرلەرى مەن داڭقتى باتىرلارى تۋرالى ەپوستىق تۋىندىلارىن جاپپاي جاريالاۋعا كىرىسكەندە كەڭەستىك سۇرقيا ساياسات ەزىلگەن حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتىپ، وتانشىلدىق ورلەۋ تۋعىزعان سول ەپوستىق جىرلارعا قارسى سوعىس اشادى. نىساناعا «ەر ەدىگە»، «ماناس» جانە قازاقتىڭ باتىرلار جىرلارى ىلىگەدى. وسى كەزدە قىرعىز حالقى قيلى تاعدىرىنىڭ سيمۆولىنداي بولعان «ماناستىڭ» بولاشاعى دا قىل ۇستىندە تۇردى.

وسىنداي جاداعاي پىكىر بەلەڭ العان زاماندا، 1952 جىلى ماۋسىمىندا بىشكەكتە وتكەن كونفەرەنتسيادا قازاق كەمەڭگەرى كوسىلە سويلەپ، «ماناستى» حالىققا جات شىعارما دەپ بارىنشا قارالاۋعا تىرىسقان ماسكەۋلىك پروفەسسور ا.ك.بوروۆكوۆتىڭ سودەگەي ءسوزىن تاس-تالقان ەتىپ، قىرعىز حالقىنىڭ قاھارماندىق ەپوسىن ارامزالاردان اراشالاپ الادى.

مۇحاڭ قىرعىز كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، حالىق جازۋشىسى، اكادەميك تۇگەلباي سىدىقبەكوۆپەن ۇزاق جىلدار دوستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناستا بولدى. قوس قۇلىنى مۇرات پەن ەرناردى ەرتىپ ۇيىندە سان مارتە قوناقتا بولىپ، داستارحانىنان تالاي ءدام تاتقان. ەكى جازۋشىنىڭ ءبىر-بىرىنە جازىسقان حاتتارىنان العاۋسىز كوڭىلدەرى ءاردايىم ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.

سول تۇگەلباي باۋىرىنىڭ «تاۋ اراسىندا» رومانى 1961 جىلى لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلادى. ارينە، تۇگەلباي بايكەمىز ۇزاق جىلداردان بەرگى ەجەتتەس دوسى مۇحاڭنان قولداۋ كۇتەدى.

سىيلىق كوميسسياسىنىڭ 1961 جىلعى 6 ساۋىردە وتكەن وتىرىسىندا اۋەزوۆ قىرعىز ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، سول كەزدە كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولىپ ۇلگەرگەن ەجەلگى دوسى تۇگەلبايدى ەمەس، ادەبيەت الەمىنە ەندى عانا يمەنە ەسىك اشىپ كەلگەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلاسىن» دەمەيدى. وكىنىشكە وراي، اۋەزوۆتىڭ بۇل ءسوزى دە 50 تومدىققا ەنبەگەن.

بۇل تۋرالى شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جومارت شۋاقتى جۇلدىزدار نەمەسە ءبىر ۋىس توپىراق» اتتى سۇحباتىندا ورنەكتەلىپتى. وندا: «وسىنداي ازاماتتىق سىنعا تۇسكەن ساتتە مۇحاڭنىڭ قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىن تۇگەلباي سىدىقبەكوۆ بىلايشا اڭگىمەلەيدى: كوميتەتتىڭ كەزەكتى ماجىلىسىندە جاسىرىن داۋىسقا تۇسەتىن شىعارمالار ىرىكتەلدى. «تاۋ اراسىندا» داۋىسقا سالىناردا مەن ەرەجە بويىنشا سىرتقا شىعىپ كەتتىم. ەسىك ءسال-ءپال جابىلماي اشىق قالعان ەكەن. ىشتەن كوپ تارماقتى سوتسيالدى رومان – دەگەن نيكولاي سەمەنوۆيچ تيحونوۆتىڭ (ول كوميسسيا توراعاسى – م.ق-م.) داۋسى ەستىلدى. دەمەك، مەنىڭ شىعارمامدى قولداعانى. ارتىنشا سەرگەي سەرگەەۆيچ سميرنوۆ:

– مۇحتار ومارحانوۆيچ، ءسىز بۇل روماندى ءتۇپ نۇسقادان وقىدىڭىز! ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ەڭ شەشۋشى داۋىسقا يە بولادى، – دەدى، تاماعىن قىرناپ. مۇحاڭ وسى كەزدە «يا پرەدپوچيتايۋ جاميليۋ...» دەپ قويدى»، – دەلىنگەن («جاس الاش»، 1995, 14 جەلتوقسان). ءيا، مۇحاڭ ادىلدىك پەن ازاماتتىق سىنعا تۇسكەندە ەشقاشان تۋرا جولدان تايماعان، اقيقات پەن اردى بارىنەن بيىك قويعان.

وسى تۇستا تاعى ءبىر قىزعىلىقتى اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

بۇگىنگى زاماننىڭ ايتماتوۆتانۋشىلارى «ءجاميلا» 1959 جىلى لۋي اراگون العىسوز جازىپ، فرانتسۋز تىلىندە باسىلعاننان كەيىن قىرعىز جازۋشىسىنىڭ ەسىمى الەمدىك ادەبي ورتاعا كەڭىنەن تانىمال بولعانىن جارىسا جازادى. اقيقاتىنا كەلەر بولساق، اراگون – ايتماتوۆ تاندەمى اۋەزوۆ شاپاعاتىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان.

اراگون – كوممۋنيستىك كوزقاراسى ءۇشىن كەڭەس وداعىندا كوپ ماقتالعان قالامگەر. فرانتسۋز سيۋررەاليزمىنىڭ اتاسى سانالاتىن لۋي تالعامى دا، تالابى دا بيىك فرانتسۋز ادەبي قاۋىمداستىعىندا مويىندالعان سۋرەتكەر. ونىڭ كەڭەس جازۋشىلارىمەن دوستىعى ساياسي كوزقاراسى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ايەلى ماسكەۋلىك ەۆرەي وتباسىنان شىققان ەلزا تريولەنىڭ (تولىق اتى-ءجونى ەللا يۋرەۆنا كاگان)  ىقپالى ارقاسىندا ورنىعىپتى.

ەلزا – ورىس پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى ماياكوۆسكيدىڭ مۋزاسى بولىپ، مارك شاگال مەن پابلو پيكاسسودان باستاپ، بوريس پاستەرناك جانە اندرەي ۆوزنەسەنسكيلەردى تاڭ قالدىرىپ، ەسىنەن ايىرعان بەلگىلى بەكبيكە ليليا بريكتىڭ تۋعان ءسىڭلىسى. اراگوندى ەلزامەن تانىستىرعان – ماياكوۆسكي. كەيىن ەلزا ماياكوۆسكي، شكلوۆسكي، حلەبنيكوۆتەن باستاپ، تسۆەتاەۆا، احمادۋلينالارعا دەيىن مولدىرەتە فرانتسۋز تىلىنە اۋدارادى.

لۋي اراگون 1955 جىلى «كەڭەس ادەبيەتى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جاريالاپ، وندا م.اۋەزوۆتىڭ  «اباي جولىنا» وتە جوعارى باعا بەرەدى. كەيىن ەپوپەيا فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعاندا وعان كەلىستىرە العىسوز جازىپ: «مەن ونىڭ (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ) شىعارمالارىن تۋعان ەلىمە تانىستىرۋشى بولۋدى وزىمە ۇلكەن باقىت سانايمىن. ەپيكالىق رومان «اباي»، مەنىڭ ويىمشا، XX عاسىردىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارمالارىنىڭ ءبىرى»، – دەگەن وتە جوعارى باعا بەرەدى («ءبىزدىڭ مۇحتار»، ا.، 1976, 123-بەت).

مۇحتار اۋەزوۆ ل. اراگونعا ەكى حات جازعان. العاشقىسىن 1958 جىلدىڭ 29 ساۋىرىندە جولداعان. بۇدان كەيىن 1958 جىلدىڭ ماۋسىمىندا اۋەزوۆ، لۋي، ەلزا – ۇشەۋى ماسكەۋدە كەڭ وتىرىپ سۇحباتتاسۋعا مۇمكىندىك الادى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن مۇحاڭ اراگونعا ەكىنشى حاتىن جولداپ: «ۆيدەت، پوسلۋشات ۆاس، پوگوۆوريت نا مينۋتى س ۆامي بىلو داۆنيم مويم، وگرومنەيشيم جەلانيەم، ا سەيچاس يستيننو راد، چتو ەتو وسۋششەستۆيلوس»، – دەپ تەبىرەنىسكە تولى كوڭىل-كۇيىن اڭعارتىپ، سوڭىندا: «پروشۋ پەرەدات موي سەردەچنو درۋجەسكي پريۆەت ەلزە يۋرەۆنە»، – دەپ اياقتايدى.

اۋەزوۆ پەن اراگون كەزدەسكەندە «ءجاميلا» ءالى ورىسشاعا اۋدارىلماعان، بىراق كەمەڭگەر ونى قىرعىز تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىمەن تانىسىپ ۇلگەرگەن. وسىدان ەكى اي وتكەندە ادەبيەت ينستيتۋتىن ەندى عانا تامامداعان ش.ايتماتوۆتىڭ پوۆەسى ا.دميتريەۆانىڭ اۋدارماسىمەن «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ 1958 جىلعى تامىزداعى نومەرىندە جاريالانادى.

اۋەزوۆ «ءجاميلا» جاريالانباي تۇرىپ، قىرعىز ادەبيەتىنە تالانتتى جاس جازۋشى كەلگەنىن اراگونعا تامسانا جەتكىزەدى، ال شىعارما جارياعا جەتىسىمەن، سول 1958 جىلى بەدەلدى باسىلىم «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» پوۆەسى كوتەرمەلەي باعالاپ، اعالىق القاۋ ءسوزىن بىلدىرەدى. ارينە، كەڭەس ادەبيەتى جاڭالىقتارىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىرعان ەلزا مەن اراگون «XX عاسىردىڭ ەڭ ۇزدىك شىعارماسى» اۆتورىنىڭ كەلىستى باعاسىن وقىپ، «ءجاميلانى» اۋدارۋعا دەن قويادى. بۇل دا بۇگىنگىنىڭ كوزى قاراقتى وقىرماندارى ءبىلىپ جۇرۋگە ءتيىستى جاعداياتتاردىڭ ءبىرى.

لەنيندىك سىيلىق تۋرالى اڭگىمەگە قايتا ورالار بولساق، 1961 جىلى  قىرعىزدىڭ ەكى جازۋشىسى دا ماراپاتقا جەتە المادى. بىراق الەم ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى، اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءسوزى جەردە قالعان جوق. ارادا ەكى جىل وتكەندە ىشىندە سول باياعى «ءجاميلاسى» بار شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «تاۋ مەن دالا پوۆەستەرى» مارتەبەلى سىيلىققا يە بولىپ، شوڭ قىرعىزداردىڭ ەسىمى جەردىڭ ءجۇزىن شارلاپ كەتتى.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: ءجاميلا ەسىمدى كەيىپكەردى شىڭعىس ايتماتوۆ تۋماي تۇرىپ دۇنيەگە اكەلگەن مۇحتار اۋەزوۆ ەدى. ول «كىم كىنالى» اتتى كلاسسيكالىق اڭگىمەسىن 1923 جىلى «جاميليا» دەگەن اتپەن ءوزى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، تۇپنۇسقاداعى باس كەيىپكەر عازيزانىڭ ەسىمىن جاميلاعا وزگەرتەدى. اڭگىمە كەيىن اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىعىندا جاريالاندى. بۇل فرانتسۋز لۋي اراگون «الەمدەگى ەڭ ادەمى ماحاببات تاريحى» دەپ باعالاعان ش.ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلاسىنا»  ەش كولەڭكە تۇسىرمەسە كەرەك.

دانا قازاقتىڭ قامقورلىعىن ايتماتوۆ ۇمىتقان جوق. اراعا جىلدار سالىپ، جازۋشى بۇل تۋرالى: «مۇحتار اۋەزوۆ مەن ءۇشىن الىستان مۇنارتقان الدەبىر اكادەميالىق تۇلعا دەسەم، ارينە، اعات ايتقانىم: ءوزىم كورىپ، ءوزىم بىلگەندەر ىشىندەگى ەڭ ۇلى سۋرەتكەر دەسەم، مۇنىم دا جالپىلاما ءسوز. مۇحتار اۋەزوۆ ماعان اكەدەي قامقور بولعان كىسى»، – دەپ ۇستازىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ، قازاق كەمەڭگەرىنىڭ وزىنە عانا ەمەس، ءبۇتىن قىرعىز حالقىنا جاساعان قامقورلىعى تۋرالى: «مۇحتار اۋەزوۆتى قىرعىزدار اسا زور قۇرمەتپەن ءوزىمىزدىڭ تۋعان پەرزەنتىمىز دەپ تانيدى. ءبىز اۋەزوۆتىڭ كوزى تىرىسىندە سولاي دەيتىنبىز، قازىر دە سولاي دەيمىز»، – دەپ ۇلى جازۋشىنىڭ ەكى حالىققا بىردەي شۋاعىن توككەن ايرىقشا قۇبىلىس ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. ايتماتوۆ «اباي جولى» تۋرالى ويىن: «ءوز حالقىنا ءتان پاراساتتىق، عۇرىپ پەن رۋحتىڭ كەسكىن-كەيپى رەتىندە اباي، ءسوز جوق، – دۇنيە جۇزىلىك دارەجەدەگى ۇلتتىق جەتىستىك!»، – دەگەن كوتەرىڭكى لەپەسپەن تۇيىندەيدى («ءبىزدىڭ مۇحتار». ا.، 1976, 71-74 بەتتەر).

جىلجىپ جىلدار وتكەندە تۇركى حالقىنىڭ تاعى ءبىر وكىلى، باۋىرلاس باشقۇرت ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇستاي كارىم دە لەنيندىك سىيلىققا جەتتى. كەيبىرەۋلەر «مۇنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە قانداي قاتىسى بار؟» دەپ ويلاۋى ابدەن مۇمكىن. دالا دانىشپانىنىڭ نۇرى جانام دەگەن جۇرەكتەردىڭ بارىنە وت بەرگەن. ەندى مۇستاي كارىمنىڭ ءوزىن تىڭداپ كورەيىك. ول: «سۋدبا پوداريلا منە دەسياتوك لەت حوتيا نە پوستوياننوگو، نو بليزكوگو وبششەنيا س مۋحتاروم ومارحانوۆيچەم. ەگو بلاگوسكلوننوە وتنوشەنيە ك موەي رابوتە ۆ ليتەراتۋرە مەنيا نەمالو وبودريلو. مەنيا نەيزمەننو ۆوسحيششاەت ۆىسوتا ۆيدەنيا ميرا مۋحتاروم اۋەزوۆىم، ەگو ۆەششەە ۆنۋشەنيە، چتو زا بەزبرەجنىم مورەم ەست ەششە بەزبرەجنىي وكەان. تولكو پونياۆ ەتو، موجنو ۆوسپەۆات رەچكۋ، چتو پروتەكاەت ۆوزلە تۆوەگو اۋلا»، – دەپ جازادى (م.اۋەزوۆ ۆ ۆوسپومينانياح سوۆرەمەننيكوۆ»، ا، 1997, س. 22-23). ءيا، باشقۇرت سۋرەتكەرى ايتقانداي، بۋىرقانعان بۇلاقتار مەن تۋلاعان تەڭىزدەردەن كەيىن ايدىنى كەڭ الىپ مۇحيت باستالادى. ونىڭ اتى – مۇحتار اۋەزوۆ.

مۇحتار اۋەزوۆ كەڭەس وداعىنداعى تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتى وكىلدەرىن عانا ەمەس، ازيا جانە افريكا، ءۇندىستان مەن تاياۋ شىعىس، تۇركى-مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ ايتۋلى قالامگەرلەرى ەڭبەكتەرىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرعان. جازۋشى ءوزىنىڭ 1955 جىلى ۇندىستانعا بارعان ساپارىندا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋشى ازيا حالىقتارى جازۋشىلارىنىڭ ىنتىماعى ماسەلەسىن كوتەرەدى. ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ 1958 جىلى قازان ايىندا تاشكەنتتە وتكەن كونفەرەنتسياسىندا ورتا ازيا جانە قازاقستان جازۋشىلارى اتىنان تەبىرەنە ءسوز سويلەپ، ءتۇبى ءبىر تۋىسقان حالىقتار ادەبيەتىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن قوزعايدى. ونىڭ بۇل ءسوزى قوس كونتينەنت قالامگەرلەرىنە قاتتى اسەر ەتكەن. شىعارمالارىن فرانتسۋز تىلىندە جازعان بەلگىلى كامەرۋن جازۋشىسى بەنجامەن ماتيپ: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاماشا كىتابىن اعىلشىن تىلىندە وقىپ شىقتىم. قازاقتار – نەتكەن عاجايىپ حالىق! وسى كەرەمەتتىك «اباي» رومانىندا قالاي تاماشا سۋرەتتەلگەن! ءسىزدىڭ باقىتتى حالىققا مەن شىنايى كوڭىلىممەن قىزىعامىن، ال ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى ولمەس تۋىندىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن!»، – دەپ جازادى.

كەزىندە «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «مۇحتار اۋەزوۆ» ەنتسيكلوپەدياسىن باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا ۇلى جازۋشىعا لەنيندىك سىيلىقتى تاپسىرۋ ءساتىن بەينەلەيتىن فوتوسۋرەتتى ىزدەگەنىمىز بار. ادەتتە، مۇنداي سىيلىقتى مەملەكەت باسشىسى تاپسىراتىنى بەلگىلى. تاپپادىق. ونىڭ سەبەبىن وسى ەسسەگە قاتىستى ماتەريالدار جيناۋ بارىسىندا قازاقتىڭ تالعامپاز قالامگەرى تاكەن الىمقۇلوۆ اعامىزدىڭ سىيلىق بەرىلگەن سوڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «دوستار لەبىزى» ماقالاسىنان ۇشىراتتىق.

تاكەن اعامىز: «جاقىندا موسكۆادا مۇحتار اۋەزوۆكە لەنيندىك سىيلىق تاپسىرىلدى. ادەتتە ۇلكەن سىيلىقتار كەڭزالدا، كوپتىڭ الدىندا تابىس ەتىلەدى. بۇل جولى ول ءداستۇر ساقتالعان جوق»، – دەپ جازادى. سەبەبى مۇحاڭ سىيلىق بەرىلەر ساتتە سىرقاتتانىپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەن. ساۋىعىپ، مەيرامحاناعا شىققاندا لەنيندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميتەت توراعاسى نيكولاي تيحونوۆ باستاعان كەڭەس وداعىنىڭ ايگىلى مادەنيەت جانە ادەبيەت قايراتكەرلەرى مۇحاڭ جاتقان «موسكۆا» قوناق ءۇيىنىڭ 659-بولمەسىنە كەلىپ، مارتەبەلى ماراپاتتى ءوز قولىمەن كەمەڭگەردىڭ كەڭ كەۋدەسىنە جارقىراتا تاعىپ: «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جيىرما جىلعا سوزىلعان سابىرلى، تىندىرىمدى، قاجىرلى ەڭبەگى جەمىستى اياقتالدى. «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىندە ۇلكەن دە تىڭ وقيعا بولىپ وتىر. شىعارمانىڭ دۇنيە جۇزىنە جەدەل تاراپ كەتۋى دە تەگىن ەمەس»، – دەپ زامانا شىندىعىنا ساي ءادىل باعاسىن بەرگەن ەكەن («قازاق ادەبيەتى»، 1959 جىل، 19 ماۋسىم).

ت.الىمقۇلوۆتىڭ بۇل ماقالاسى دا اۋەزوۆ تۋرالى ەشبىر جيناققا ەنبەپتى. بىلمەككە قۇمارلار ءۇشىن ارنايى كەلتىردىك.

ۇلىلىققا تاعزىم

مۇحاڭ قولدانعان وننان استام بۇركەنشىك ەسىمنىڭ وزىنە ەرەكشە ۇنايتىنى «قوڭىر» بولعانعا ۇقسايدى. بۇل – ونىڭ ءسابي كۇنىندە-اق قۇلاعىنا مايداي جاققان ءسوز. سودان بولار، ابايعا قاراتا ايتىلعان «قوڭىر قوزىمدى» مۇحاڭ زەرە اجەنىڭ اۋزىنا سالادى. زەر سالا وقىعان جانعا «اباي جولىندا» «قوڭىر جەل»، «قوڭىر كەش»، «قوڭىر كۇي»، ءتىپتى «قوڭىر توبەل اتقا» دەيىن بار.

«كوڭىر» – مۇرات اۋەزگە دە ەرەكشە ۇنايتىن ۇعىم. ول اكەسى تۋرالى «ۆوپلوتيۆشي ستەپ ۆ بەسسمەرتنوە سلوۆو» اتتى ماقالاسىندا: «قوڭىر – يز چيسلا سوكروۆەننىح سلوۆ كازاحسكوگو يازىكا. سلوۆا، ۆەدومىە قوڭىر، نازىۆايۋت يدەالنىە دليا ۆزورا، سلۋحا، پلوتي، دۋشي ي رازۋما چەلوۆەكا»، – دەپ جازادى («ليتەراتۋرنايا گازەتا كازاحستانا»، 2007, №12).

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، مۇحاڭ اباي قۇنانباەۆتىڭ ايتپاعان، ايتسا دا بىزگە جەتپەگەن اسىل ويلارىن كەيىپكەر ابايدىڭ اۋزىنا سالادى. بۇل تۋرالى ول تاكەن مەن زەيىن ىنىسىنە جازعان حاتىندا: «مىنا كىتاپتا ويشىل اباي بالعىن ابايدىڭ اۋزىنا اباي ءوزى ايتپاعان، بىراق ايتۋعا ءتيىس نەلەر شەبەر، تەرەڭ فيلوسوفيالىق افوريزم تولعاۋلار بار»، – دەپ ءوزى اشىپ كورسەتەدى.

الپىس جىلدىعىن الەم جۇرتشىلىعى الدىندا ماڭدايىن جارقىراتىپ وتكىزگەن «قوڭىردىڭ» ءومىرى ەندىگى جەردە تىرلىكتىڭ قوڭىر كۇزىنە قاراي اياق باستى. وزىنە ءتيىستى سىباعاسىنان سان مارتە قاعىلىپ، تۇندىگى تەرىس اينالعان كەساپات زاماندا قازاق دەگەن قاراورمان جۇرتتىڭ ىشىنەن سۋىرىلا شىعىپ، جارتى الەمگە بيلىك جۇرگىزگەن كەڭەس وداعىنداي الىپ يمپەريانىڭ ەڭ مارتەبەلى ماراپاتىنا يە بولعاننان كەيىن اۋەزوۆ بايسال تاۋىپ، سارامان جولعا تۇسەدى. «بولدىم-تولدىم» دەمەي، ەگەي تىرلىگىن ەشكىمگە سىدەت ەتپەستەن ەجەلگى داعدىسىمەن قالام مەن كىتاپقا دەگەن قىزمەتىن ادالىنان جالعاستىرادى.

سىيلىقتى تاپسىرۋشىلار مەن قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن قوشەمەتشىل قاۋىمنىڭ سوڭى سايابىر تارتقان سوڭ مۇحاڭ قىرعىز الاتاۋىنىڭ سالقىن سابات جايلاۋىندا ورنالاسقان شولپان اتاداعى ساياجايىنا ورالادى.

ۇزاق جىلعى تالاس-تارتىسقا تولى تىرلىكتەن سوڭ بۇل ناعىز دەم دە، ەم دە الاتىن كەز ەدى، بىراق جازۋشى قالامعا قىزمەت ەتۋىن ءبىر ساتكە دە توقتاتپايدى. بۇل تۋرالى سۋرەتكەر ءومىرىنىڭ كەيىنگى جىلدارىندا ماشينيستكا قىزمەتىن اتقارعان عازيزا بيسەنوۆا اپامىز دا ەستەلىك قالدىرعان ەكەن. كوز جىبەرىپ كورەلىك:

«مۇندا دا مۇحاڭ جۇمىس ءتارتىبىن قاتتى ۇستادى. ەرتەڭگى ساعات التىدا تۇرىپ، ەكى ساعات بويى كول جاعاسىندا سەيىلدەيدى. داچادان ۇزاپ، ءوزى وڭاشالانىپ، بىرنەشە شاقىرىم ءجۇرىپ قايتادى. ساعات سەگىزدە قايتىپ ورالىپ جۋىنادى، قىرىنادى. وسىدان كەيىن بۇكىل ءۇي-ءىشى بولىپ ساعات توعىزدىڭ كەزىندە شايعا وتىرادى. ونعا كەتەر-كەتپەستە جازۋشى ديكتوۆكاعا كىرىسىپ كەتەدى. باعانا كول باسىندا سەرۋەندەگەن كەزدە جازۋشى باسىنا ۇيالاعان وي تەلەگەسى تاسقان سۋداي اعىلا جونەلەدى», – دەپ جازادى عازيزا اپامىز.

بۇل دايەكتى ەكى ءتۇرلى سەبەپپەن كەلتىردىك. ءبىرىنشىسى، قالامگەردىڭ جازۋ ماشىعىن ءبىلسىن دەگەندىكتەن. ەكىنشىسى – ەستەلىكتە ايتىلاتىن «ديكتوۆكا» جايىنان حاباردار ەتۋ ءۇشىن.

اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا ءمىن تاعۋشىلاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى ونىڭ ۇزاق جىلدار بويى ۇستانعان ءدال وسى داعدىسىن سىنعا الادى. ارينە، مۇنداي اڭگىمەنىڭ شەت-جاعاسىن اۋەزوۆ جاقسى بىلگەن جانە ول تۋرالى رەسمي سۇحباتتارىندا بولماسا دا دوستارىنا جازعان حاتتارىندا ونىڭ سەبەپ-سىرىن ءوزى اجىراتىپ بەرگەن. مۇحاڭ «اباي جولىنىڭ» ورىسشاعا اۋدارىلۋى حاقىندا 1956 جىلى 7 تامىزدا ءىنى-دوستارى ت.الىمقۇلوۆقا، ز.شاشكينگە جازعان حاتىندا: «بۇل ىسكە فايزوۆا ءبىراز قىرسىق جاساپ ءجۇر دەپ ەستيمىن. ونى قازاق ءتىلىنىڭ قاسيەتىن بىلمەيتىن سەبەپتى مەن براكوۆات ەتكەن سوڭ، اسىرەسە شاپتىعاتىن كورىنەدى. مەنى «ديكتوۆات» ەتىپ جازادى، اسىعىس ستەنوگراممانى ۇسىنادى، ءتىلى ناشارلاپ كەتكەن، «يسپيساتسيا ەتكەن» دەپ تە ورىس ادامدارىنا، رەداكتسيالارعا سويلەيتىن كورىنەدى»، – دەپ جازادى.

جازۋشىنىڭ ەلۋ تومدىعىندا جاريالانعان بۇل حاتتىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە فايزوۆانىڭ كىم ەكەندىگى كورسەتىلمەگەن. ول تۋرالى «مۇحتار اۋەزوۆ» ەنتسيكلوپەدياسىندا دا دەرەك جوق. ەندى وسى جايعا از-كەم انىقتاما بەرىپ وتەيىك.

اۋەزوۆتىڭ حاتىندا فايزوۆانىڭ ەسىمى «رازيا» ەكەندىگى، ونىڭ تاتار ۇلتىنان شىققاندىعى كورسەتىلگەن.

تاتار اعايىندار – ءوز تاريحىنا وتە ۇقىپتى حالىق. فايزوۆانى ءبىز ۇمىتساق تا، ولار ۇمىتپاي جەر جۇزىندەگى تاتار تاريحىنا ازدى-كوپتى ۇلەس قوسقاندارىن تۇگەل قامتىعان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «فايزوۆا رازيا زياتدينوۆنا (1916-82), پەرەۆودچيتسا. پەرەۆەلا نا رۋس. ياز. پرويزۆ. گ.يبراگيموۆا، گ.باشيروۆا، ا.راسيحا»، – دەگەن تىلدەي ماقالا بەرگەن (تاتارسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار، كازان، 1999, 606-بەت).

تاتار حالقىنا، اسىرەسە، ولاردىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنە جاقىن جۇرەتىن اۋەزوۆ باسىنا پالە بولىپ جابىسقان رازيانى كەزىندە ءوزى تاڭداعان ەكەن. ول حاتىنىڭ باسقى جاعىندا: «وسىنىڭ اۋدارماسىن ۆ.ۆ. سميرنوۆا اۋىرىپ قالىپ، قاتتى سوزىپ كەتتى. كەيىن سوعان كومەك ەتسىن دەپ فايزوۆا رازيانى ءبىز اتاپ ەدىك. ارتىنان ول ارالاسپاسىن دەپ ءوزىم قايتىپ الدىم، سەبەبى ول قازاقشانى تۇسىنبەيدى، تانىمايدى ەكەن»، – دەپ جازادى.

مۇحاڭ ر.فايزوۆامەن قازاقستاندا تانىسقان سياقتى. رازيا ءبىر كەزدەرى ازەربايجان ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مامەد كيازيم الەكپەروگلى الەكپەرليگە كۇيەۋگە شىققان. الەكپەروگلى 1937 جىلدىڭ رەپرەسسياسىندا «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالىپ، 1938 جىلى اتىلىپ كەتكەن سوڭ رازيا ماسكەۋگە ورالىپ، ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى وقۋىن جالعاستىرىپ، قولىنان كەلگەنشە ادەبي اۋدارما جاساپ، ناپاقا تاۋىپتى. سوعىس باستالعان 1941 جىلى قازاقستانعا ەۆاكۋاتسيالانىپ، 1944 جىلى اقتوبە وبلىسى مارتوك اۋداندىق گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى، رەداكتور قىزمەتىن اتقارىپتى. كەيىن ماسكەۋگە قايتىپ، ءوزىن تاتار، ازەربايجان جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى رەتىندە جاريالاپ، اۋدارماشىلىق، رەتسەنزەنتتىك جۇمىستارمەن اينالىسقان كورىنەدى.

تاتار ايەلدەرى قانشىل بولادى. رازيانىڭ بۇل «قاسيەتىن» اۋەزوۆ تە بايقاپ: «ءوزىنىڭ ەرتەدەن كەشكە دەيىن ماقتايتىنى تاتار ادەبيەتى، تاتار جازۋشىلارى بولاتىن دا، مەنىڭ وزگەلەردەن باسقاراق ابىروي-ءجايىمدى قىزعاناتىن كەسەلى دە بار-دى»، – دەپ رازيا حانىمدى «جاقىنىراق» تانيتىندىعىنان حابار بەرەدى.

رازيا حانىمنىڭ اسىرە «تاتارشىلدىعىنىڭ» دا ءمانىسى تۇسىنىكتى. شىندىعىن ايتقاندا، يۆان گروزنىي قانعا بوكتىرىپ قازاندى العاننان كەيىن-اق رەسەي ىقپالىنا ەرتەرەك تۇسكەن تاتارلار وقۋ-ءبىلىم جاعىنا كەلگەندە XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاقتاردان وزىق تۇردى.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ازاتتىق رۋحىمەن قۋاتتانعان قازاق قوعامى تەز ويانىپ، از عانا ۋاقىت ىشىندە ادەبيەت پەن مادەنيەت جەتىستىكتەرى جونىنەن وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. ماعجان جۇماباەۆ ءوزىنىڭ عاجايىپ جىرلارىمەن ورىس پوەزياسىنىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىمەن يىق تىرەستىرگەندە، مۇحتار اۋەزوۆ جيىرماسىنشى جىلدارداعى اڭگىمەلەرىمەن ەۋروپالىق ادەبيەت بيىگىنە كوتەرىلدى. بۇل كەزدە تاتار ادەبيەتىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرى سول باياعى اعارتۋشىلىق سارىننىڭ توڭىرەگىن شيىرلاپ جۇرگەن. فايزوۆا بولسا ەرتەرەكتە قالىپتاسقان وسى استامشىل پىكىردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان.

رازياداي كىنامشىل اۋدارماشىنىڭ كىلتيمە پىكىرى اۋەزوۆتەي الىپقا كوپ كىپارات اكەلمەسە دە اجەپتاۋىر ابىگەرگە سالىپتى. مۇنى دا كەيىنگىلەر ءبىلسىن دەپ جازدىق.

اۋەزوۆ حاتىنا قايتا ورالىپ، ءالى كۇنگە دەيىن جازۋشىنىڭ سوڭىنان قالماي كەلە جاتقان «ديكتوۆكا» جايىنا ويىسار بولساق، ونىڭ دا ورنىقتى جاۋابىن مۇحاڭنىڭ ءوزى بەرىپتى:

«مەنىڭ ديكتوۆات ەتكەنىمدى ايتسا، مەن اناۋ «اباي» رومانىنىڭ قاق جارىمىن – جۇرت ءسۇيسىنىپ جۇرگەن قاق جارىمىن دا سولاي جازعام. مەن ديكتوۆات ەتكەلى 14 جىل بولدى. زامانىندا مارك تۆەن، لوپە دە ۆەگا – تالاي جازۋشى تاجىريبە الا كەلە جازعان-دى. قازىر سيمونوۆ تا سولاي جازادى. ۆووبششە، بۇل نە بىلشىل، نە ساندىراق!... ءجاي ءبىر كەزدەگى بىزدەگى  يت قىزعانىشتان شاشىراعان تانتۋ-قاڭقۋ ءسوز بولسا – ول كىمگە دالەل، نەگە ءدارى؟!»، – دەپ جەر قوزعالسا وڭايلىقپەن قوزعالا قويمايتىن اۋەزوۆ اشۋلانا، اشىنا جازادى.

تاڭعاجايىپ بۇل حاتتا اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنان حابار بەرەتىن ءبىراز ماعلۇمات بار. جازۋشى ديكتوۆكامەن 14 جىل بويى اينالىسىپ كەلە جاتقانىنان حابار بەرەدى. ەگەر حاتتىڭ 1956 جىلى جازىلعانىن ەسكەرسەك، ول مۇنداي ماشىققا 1942 جىلدان بەرى كوشە باستاعان.

اۋەزوۆ جازىپ وتىرعان مارك تۆەندى كەڭەس بالالارىنىڭ ءبارى دەرلىك توم سويەر مەن گەكلبەرري ءفيننىڭ كىندىك اكەسى رەتىندە وتە جاقسى بىلەدى. م.تۆەن بالالار جازۋشىسى عانا ەمەس، ۇلكەن ويشىل، فيلوسوف قالامگەر ەدى. الەم ادەبيەتىنىڭ قوس الىبى فولكنەر مەن حەمينگۋەي مارك تۆەندى امەريكان ادەبيەتىنىڭ اتاسى ساناعان.

مارك اقساقال كوپ تۋىندىلارىن مۇحاڭ سياقتى ديكتوۆكامەن جازىپتى. ونىڭ وسيەتى بويىنشا قايتىس بولعاننان كەيىن 100 جىل وتكەندە، تەك 2010 جىلى عانا تولىق نۇسقاسىمەن جارىق كورگەن «عۇمىربايانىننىڭ» العىسوزىن جازعان گارريت ەلينور سميت ونىڭ ەڭ العاش ديكتوۆكانى 1873 جىلدان باستاپ، 1885 جىلدان تۇراقتى تۇردە ادەبي داعدىسىنا اينالدىرعانىن اتاپ وتەدى (تۆەن م.، اۆتوبيوگرافيا. م.، 2010, 17-بەت). ەگەر م.تۆەننىڭ 1910 جىلى قايتىس بولعاندىعىن ەسكەرسەك، ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىنىڭ ەداۋىر بولىگىندە ديكتوۆكانى پايدالانعانىن اڭعارامىز.

سەميۋەل كلەمەنس (مارك تۆەننىڭ شىنايى اتى-ءجونى) 1902 جىلى 16 قاڭتاردا حوۋەللسقا جازعان حاتىندا: «ۆى نيكوگدا  نە ۋزناەتە، سكولكو ۋدوۆولستۆيا پوتەريالي، پوكا نە پريستۋپيتە ك ديكتوۆكە سۆوەي اۆتوبيوگرافي: توگدا ۆى س بوليۋ وسوزناەتە، چتو موگلي زانيماتسيا ەتيم ۆسيۋ جيزن، ەسلي بى تولكو ۆام پوسچاستليۆيلاس وب ەتوم پودۋمات. ي ۆى بۋدەتە يزۋملەنى (ي وچاروۆانى), ۋۆيدەۆ ناسكولكو ەتو نەپوحوجە نا بەسەدۋ ي ناسكولكو پراۆديۆو ەتو زۆۋچيت»، – دەپ ديكتوۆكا جاساۋدان قانشالىقتى ءلاززات الاتىنىن قۋانىشپەن حابارلايدى (سوندا، 21-بەت).

مۇحاڭ م.تۆەننىڭ وزىنە ۇقساس وسى ءبىر قاسيەتىن جاقسى بىلگەن. قولىنا جاعىپ، كوكەيىنە قونعان سوڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە بەرىك ۇستانعان. اۋەلى جازار ءماتىندى وڭاشادا ويلانىپ، جادىنا جازىپ، كەيىن اسىقپاي ماشىڭكەگە ديكتوۆكا جاساعان. ودان شىققان ماتىنمەن قوسىمشا جۇمىس ىستەپ، ءوز قولىمەن تۇزەتۋلەر ەنگىزگەن. كەيبىر جارامسىزداۋ دەپ تاپقان تۇستارىن مۇلدە قايتادان جازىپ شىققان كەزدەرى دە بولعان. مۇنىڭ ءبارى جازۋشى مۇراجايىندا تولىقتاي ساقتالعان.

وسىعان قاراپ، مۇحاڭنىڭ 1942 جىلدان بەرگى شىعارمالارى تۇگەلدەي ديكتوۆكامەن جازىلعان ەكەن دەگەن پىكىر تۋىنداماسا كەرەك. ول ديكتوۆكانى ءوزى جازاتىن شىعارمالارىن ۇزاق جىلدار بويى ويلانىپ، تولعانىپ، ابدەن جەتىلگەن كەزىندە عانا پايدالانعان.

جازۋشى ءومىربايانىنىڭ مىنا ءبىر ەرەكشەلىگىنە ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون. ول – مۇحاڭنىڭ اعىنى قاتتى دارياداي اعىپ تۇرعان شەشەندىگى. مۇنى اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن، ءدارىسىن تىڭداعان اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ باستاعان شاكىرتتەرى توگىلدىرە جازادى. كەزىندە اۋەزوۆ لەكتسيالارىنان جاساعان كونسپەكتىسىن جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆ جەكە كىتاپشا ەتىپ تە شىعاردى.

مۇنداي سويلەۋى مەن جازۋى بىردەي ءدىلمار ادامعا ديكتوۆكا جاساۋ وتە قولايلى. ونىڭ ۇستىنە اڭگىمە ءوزى التى جاسىنان باستاپ، ساناسىنا ابدەن سىڭىرگەن اباي تۋرالى بولسا. ءسوزدىڭ ىعىتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى قالام تارتقان اۋەزوۆتانۋشىلاردىڭ جاس بۋىنى قالامگەردىڭ وسى ءبىر ايرىقشا ماشىعى تۋرالى تەرەڭدەتە  تەكستولوگيالىق زەرتتەۋلەر جاساسا، ساۋابى مول ءىس ورنىنان قوزعالار ەدى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق زاماندا بۇل اسا قيىن شارۋا ەمەس.

الاتاۋدىڭ تورىندە، ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا جان جادىراتار جاقسى دەمالىستان سوڭ امەريكاعا باراتىن ساپارعا ءتيىستى قۇجاتتارىن راسىمدەۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ورالعان مۇحاڭ 1959 جىلى قاراشانىڭ 14 جۇلدىزىندا فاتيماعا كەزەكتى حاتىن جولدايدى. ارينە، ولار بۇدان كەيىن دە حابار-وشار الىسىپ تۇرعان، بىراق بۇل – مۇراعاتتا تىركەلگەن سوڭعى حات.

حاتتا كەڭەس وداعىنىڭ تىزگىنۇزدى جاستارىمەن ءبىلىم بايگەسىنە تۇسكەن ۇلى مۇراتتىڭ جاعدايىنا توقتالادى. مۇحاڭ: «ونىڭ دەنى ساۋ، مەنىمەن ءجيى كورىسىپ، كەلىپ تۇرادى. ءبىر كۇن ءوزىم ماشينامەن تۇراتىن جەرى چەرەمۋشكيگە اپارىپ سالىپ، ۇيلەرىنە دە كىردىم. ءتورت ستۋدەنت ءبىر بولمەدە، بولمە ۇلكەن، جاپ-جايلى، تازا»، – دەپ الىستاعى ۇلىنا الاڭ بولعان فاتيمانىڭ كوڭىلىن ساباسىنا تۇسىرەدى.

انا اتاۋلىنىڭ الاڭدايتىنى بالانىڭ ۇستىندەگى كيىمى، ىشەر تاماعى، دەنىنىڭ ساۋلىعى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن جازۋشى بۇل جايلى دا مول ماعلۇماتتار بەرىپ:

«مۇراتتىڭ ۇستىنە بىرنەشە جاقسى كيىم اپەردىم. 2500-گە پالتو الدى. ءارى كۇزدىك، ءارى قىستىق. استارىمەن قاراكول جاعاسى بار. كەرەگىندە الا بولەك الىناتىن بوپ تىگىلگەن. كۇزدە جاعا سالاتىنداي ۇساقتالى استارىن قاباتتاماي كيەدى. كۇن سۋىق بولسا سولارىن قوسىپ كيەدى»، – دەپ بالاسىن ماسكەۋدىڭ قىسىنا قاپىسىز دايىنداعانىن جەتكىزەدى.

ءوزى ماسكەۋ مەن لەنينگراد تەاترلارىنىڭ ءاربىر پرەمەراسىن بوس جىبەرمەيتىن دراماتۋرگ-جازۋشى مۇنى دا نازاردان تىس قالدىرماي: «ەكىنشى جاقسى كوك كوستيۋم اپەردىم. كەشكى ۋاقىتتاردا جيىنعا، تەاترعا بارسا، كەشكىلىك كيىم بولسىن دەدىك. اق كويلەكتەرى، گالستۋك تە بار. ادەمى قارا بانتيك تە الدىق. ەندى سولارىن تۇگەل كيگەندە كوركەم، سىپايى، ونەرلى جىگىت بولىپ شىعا كەلەدى», – دەپ سوعىستان كەيىن قوڭتورعاي تىرشىلىك كەشكەن ماسكەۋلىك جاستارمەن سالىستىرعاندا ۇلىنىڭ ەڭ جاس دەنديلەر قاتارىنا قوسىلعانىن ماقتانىشپەن حابارلايدى.

جاس كۇنىندە ات جالىندا ءوسىپ، كەيىن سەمەيدەگى تۇڭعىش فۋتبول كومانداسى «يارىشتىڭ» قۇرامىندا ويناعان مۇحاڭ سپورتتان دا قۇرالاقان بولماعان. اۋەزوۆ بۇل جاعىن ۇمىتپاي: «ساۋشىلىعىڭدى كوپ ويلا، ءبىر جاعىنان دەمالىس، تازا اۋا، ءتاۋىر تاماق، سپورت سياقتىلاردان قول ۇزبە دەدىك. سوڭعى، اسىرەسە، ماسكەۋ اۋاسىندا اسا قاجەت»، – دەپ بۋىنى بەكىپ، بويى ۇزارىپ، ازامات قاتارىنا قوسىلعان ۇلىنىڭ قۇلاعىنا سپورتپەن اينالىسۋ كەرەكتىگىن دە قۇيا تۇسەدى.

شىندىعىندا، اۋەزوۆتەي مەيىربان اكەنىڭ ءدال وسىنداي قاپىسىز قامقورلىعى، اقىل-كەڭەسى، جىلى كيىم، ءتاۋىر تاماقتانۋعا جاساعان جاعدايى بولماسا ناراۋلاۋ تۋعان مۇراتتىڭ ماسكەۋدىڭ قىتىمىر اۋا-رايىن بىردەن كوتەرىپ كەتۋى دە قيىنداۋ بولار ەدى. مۇحاڭ ۇلىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن عانا ەمەس، وقۋىنىڭ جاي-كۇيىنەن دە مولىراق حابار بەرىپ: «ساباعى جاقسى باستالعان ءتارىزدى. ماعان قىتاي يەروگليفتەرىن جازىپ تا كورسەتەدى، سويلەپ، ايتىپ... جاقسى مەڭگەرىپ كەلە جاتقان بەتى»، – دەپ بالاسىنىڭ ۇلكەن ىقىلاسپەن قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋگە كىرىسكەنىن ريزا-حوش كوڭىلمەن باياندايدى.

ارى قاراي مۇراتتىڭ بولاشاعى تۋرالى زور جوسپارلارى بارىن اڭعارتىپ: «امان بولسا ەكى جىل وسىندا توسەلىپ قالعان سوڭ، قالعان ءۇش جىلىن پەكينگە جىبەرىپ زاگرانيتسادا وقىتساق دەگەن ويىم بار. سوندا بۇل عىلىم سالاسىنا مەيلىنشە جەتىگىپ شىعادى»، – دەپ جازادى.

مۇحاڭ ۇلىنىڭ كەلەشەگىن عىلىمنان كورگىسى كەلەتىنى وسى حاتتىڭ سوڭعى سويلەمىنەن ايقىن اڭعارىلىپ تۇر. الىستى بولجايتىن جازۋشى مۇنى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنىن دا الدىن الا جوسپارلاپ قويعان. ول: «ستۋدەنتتەردى جىل سايىن ماسكەۋ – پەكين اراسىندا ايىرباستاپ الۋ ءداستۇرى بار. سول رەتتە باراتىن بولار. ينستيتۋتتا كوپ وقۋشى ەمەس، ونىسى جاقسى. ءار پروفەسسور ءار جەكە ستۋدەنتكە جاقىننان كومەك-جاردەم بەرۋگە وڭاي بولادى»، – دەپ مۇراتتىڭ ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسكەن جىلىنان باستاپ، بىتىرگەنگە دەيىنگى بارلىق اتقاراتىن شارۋاسىنىڭ الگوريتمىن ايقىنداپ بەرەدى.

كەلەسى جىلى مۇرات ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن ۇزدىكتەر قاتارىندا تامامداعاندا مۇحاڭ ۇلىن جانىنا الىپ، ءبىر جاعىنان – اكە، ەكىنشى جاعىنان مگۋ-ءدىڭ پروفەسسورى، ۇستاز رەتىندە اقىل قوسىپ، وي سالىپ، بولاشاعىنا باعىت-باعدار سىلتەگەن. ارادا تاعى ءبىر جىل ءوتىپ، ءبىر كەزدەگى التىن بالاقاي مۇرات بالاڭقى كەزەڭدى ارتقا تاستاپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تاجىريبەسىن مولىراق جيناۋعا ۇمتىلعان بادالىققا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى.

مۇحاڭ ماسكەۋ اۋرۋحاناسىنا جاتقاندا ەرتە ەسەيگەن مۇرات ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىن ءتامامداپ، اجەپتاۋىر تاجىريبە جيناقتاپ، ومىرلىك ۇستانىمىن قالىپتاستىرىپ، الداعى باعىت-باعدارىن ايقىنداپ قالعان ازاماتتار قاتارىنا قوسىلدى. مۇرات اكەسىمەن ءوزىنىڭ عىلىم-ءبىلىم جولىنداعى ماقسۇت-مۇراتتارىمەن قاتار، قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە دە بەلسەنە ارالاسا باستاعانى تۋرالى وي-پىكىر بولىسكەن.

ۇلى جازۋشى بۇل كەزدە الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ماسكەۋدىڭ شىعارماشىلىق ورتاسىندا ورنىعا باستاعان «جىلىمىق» («وتتەپەل») اتتى جاعىمدى ۇردىستەن جاقسى حاباردار بولدى. ەگەر بۇل ءۇردىس الداعى جىلداردا جالعاسىن تابار بولسا، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە، اسىرەسە جان الىسىپ، جان بەرىسكەن سانسىز كوپ كۇرەستەر مەن شايقاستاردان تۇراتىن ۇلت تاريحىن تۇگەندەۋگە سەپتىگىن تيگىزىپ، تۋعان حالقىنىڭ تالاي مارتە قۋعىن مەن قيدالاۋعا تۇسكەن قاھارماندىق ەپوستارىنىڭ تۇگەلدەي قايتىپ ورالاتىنىن، رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولسا دا اراعا جىلدار سالىپ وقىرماندارىمەن قايتا قاۋىشقان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەرمەن قاتار احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەكتەردىڭ دە اقتالاتىن كۇنى جاقىنداي باستاعانىن سەزدى. مۇنداي ىسكە مۇرات سياقتى ۋىزىنان جارىعان، باۋىرىنان جاراعان ءبىلىمدى، قۋاتتى جاستاردىڭ كەرەك ەكەندىگىن جاقسى ءتۇسىندى. سول ءۇشىن ۇلىنىڭ كەيىن «جاس تۇلپاردىڭ» التىن قازىعى بولعان قوعامدىق قىزمەتتەرىنە دەم بەرىپ، قولداۋ كورسەتتى.

وسى تۇستا اۋەزوۆتانۋشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقان جازۋشى قالامىنان شىققان ەڭ سوڭعى حاتتاردىڭ بىرىنە، باياعى كامەن اعاعا ارنالعان 25 ماۋسىمداعى حاتپەن ءبىر كۇندە قاعازعا تۇسكەن مىنا ءبىر جازباعا ءۇڭىلىپ كورەيىك. وسى حاتتىڭ ۇنەمى نازاردان تىس قالا بەرۋىنىڭ سىرى – ول جازۋشىنىڭ كوپ تومدىقتارىنا ەنبەگەن. ول مۇراتتىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالىپ، كەيىن «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن فاتيما اپامىزدىڭ كىتابىندا باسىلعان.

حات فاريدا ەسىمدى ايەلگە ارنالعان. سىڭايىنا قاراعاندا سول كەزدەگى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتى مەن وبلاتكومداعى باسشىلىق قىزمەتتە بولعان ادام. جازۋشى ەلگە بارا جاتقان ۇلىنىڭ باستامالارىنا كومەك كورسەتۋدى سۇراپ: «ون ستۋدەنت مگۋ، ەدەت پو زادانيۋ سۆوەگو ۆۋزوۆسكوگو كومسومولسكوگو كوميتەتا چيتات لەكتسي نا ناۋچنو-پوپۋليارنىە تەمى. يا ادرەسۋيۋ ەگو ك ۆام، پومنيا ناشۋ حوروشۋيۋ، دوبرۋيۋ درۋجبۋ س ۆامي»، – دەپ جازادى.

مۇحاڭ ۇلىنىڭ «عىلىمي-تانىمدىق تاقىرىپتارعا» لەكتسيا وقۋىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جارتىلاي جۇمباقتاپ جازعان وتىنىشىنەن سەمەي جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن قازاق جاستارىنا كەڭەس وداعىنا ەركىندىك الا كەلگەن جىلىمىقتىڭ جاي-كۇيىنەن حابار بەرىپ، ولاردىڭ مۇنداي مۇمكىنشىلىكتەن شەت قالماي، ساياسي كۇرەستەردە شىڭدالا بەرۋىن قالاعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. حاتتىڭ ورتا تۇسىندا لەكتسيا ماسەلەسىنە تاعى دا ايرىقشا ەكپىن ءتۇسىرىپ: «پوموگيتە، پوجالۋيستا، چتوبى ەمۋ دالي پوچيتات ەگو پولوجەننىە لەكتسي»، – دەپ تاعى دا قيىلا ءوتىنىش جاسايدى. مۇحاڭ ۇلىنا سەمەي قالاسىمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، اباي اۋدانىنا بارۋدى تاپسىرعان. مۇنى حاتتاعى: «كرومە توگو، ون حوچەت پوەحات نا رودينۋ سۆوەگو وتتسا ۆ اباەۆسكي رايون»، – دەگەن سوزدەردەن اڭعارۋعا بولادى.

ارينە، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتايتانۋ بولىمىندە وقيتىن مۇراتتىڭ سول كەزدە كەتەۋى كەتە باستاعان كەڭەس-قىتاي تاقىرىبىنا لەكتسيا وقۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل دارىستەردىڭ ءمانى، شاكارىم اقساقال ايتقانداي، «بۇرىنعىلاردان وزگەرەك» ەدى. سوندىقتان وعان جاستاردىڭ ءوز تىلىندە سويلەيتىن مۇرات سياقتى جاس ازامات كەرەك ەكەنىن، «ارتىق الۋ، نە كەم سالۋ، قاپى قالۋ جاراماس» ەكەندىگىن جاقسى ءبىلدى. سول سەبەپتى «قىمباتتى فاريداعا» ۇلىنىڭ لەكتسيالارىن ۇيىمداستىرۋعا قولعابىس جاساۋدى قايتا-قايتا تاپسىرادى.

مۇرات اعامىز بىزبەن بولعان سۇحباتتارىندا «جاس تۇلپاردىڭ» جاي-كۇيى، باعىت-باعدارى جايلى اكەسىنە بىرنەشە رەت بايانداعانىن، ال كۇرەسكەر اۋەزوۆ بالاسىنىڭ وقۋ-بىلىممەن شەكتەلمەي، قوعامدىق ىستەرگە دە بەل شەشە ارالاسۋىن قولدايتىنىن اشىق تۇردە جەتكىزگەن جانە ونى ماسكەۋ جاستارىنىڭ ۇردىسىندە، اۋەلى پارتيا، كەڭەس قوعامى مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان وي بوستاندىعى، شىعارماشىلىق ەركىندىك تۋرالى اڭگىمەلەردەن باستاۋ كەرەكتىگىن ۇسىنعان. سوندىقتان «جاس تۇلپاردىڭ» كىندىك اكەسى دە، قوس الاقانىن تولتىرىپ باتا بەرگەن داناگوي قارياسى دا كەمەڭگەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ كەرەك.

ەگەر ۇلى سۋرەتكەر الداعى وتادان امان قالعاندا قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنىڭ بەتالىس-باعىتى مۇلدە باسقاشا بولۋى بەك مۇمكىن ەدى.

ارينە، اۋەزوۆ بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن «اباي جولىنداي» تاعى ءبىر عاجايىپتى دۇنيەگە اكەلە الماس ەدى، بىراق قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىنەن كەيىنگى تەگەۋرىندى تولقىنىن قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ولاردىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ بيىك بەلەستەرىن باعىندىرۋىنا اقىل-كەڭەس قوسىپ، باعىت-باعدار سىلتەيتىن اقىلمان اعا، اقجارىلقاپ ۇستاز بولاتىنى ايدان انىق ەدى.

ورىس اعايىنداردىڭ: «يستوريا نە ليۋبيت سوسلاگاتەلنوگو ناكلونەنيا» دەپ ايتاتىنداي تاريحتىڭ تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، الەم مويىنداعان اۋەزوۆ تاعى ءبىر ون جىلعا امان قالعاندا، جىلىمىقتان باستالعان دۇرمەكپەن ماعجان باستاعان الاش ارىستارى حالقىمەن ەرتەرەك تابىسۋى دا مۇمكىن ەدى. الپىسىنشى جىلدار سوڭىندا مۇنداي ۇمتىلىستار بولدى دا، بىراق اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن اۋەزوۆتەي ارىستاندار بولمادى.

ەگەر قازاق قوعامى الاش ارىستارى شىعارمالارىمەن الپىسىنشى جىلدارى تانىسۋعا مۇمكىندىك العاندا ۇلتتىق وي-سانانىڭ 70, 80-جىلدارداعى دامۋ دەڭگەيى مۇلدە باسقاشا بيىكتە بولىپ، عىلىم-ءبىلىم، رۋحانيات ساحناسىنا الاش مۇراسىمەن اۋىزدانعان قۋاتى مول، الەۋەتى كۇشتى جاڭا بۋىن وكىلدەرىن شىعارار ەدى.

مۇحتار اۋەزوۆ  كامەن مەن فاريداعا ارنالعان حاتتاردى جازعان سوڭ اراعا ءبىر كۇن سالىپ باقيلىق ساپارعا اتتاندى.

ونىڭ جۇمباق ءولىمى جايلى ءتۇرلى كونسپيرولوگيالىق  تۇجىرىمدار ءالى كۇنگە دەيىن جەلدەي ەسەدى. جازۋشىنى ماسكەۋگە اتتانار الدىندا، كۋنتسەۆوداعى اۋرۋحانادا جاتقاندا كورگەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك ونىڭ كوڭىل-كۇيى جاقسى ەكەندىگى، جانىن قينايتىنداي سىرقاتىنىڭ بىلىنبەيتىندىگى، ءتىپتى الدىڭعى بىرنەشە جىلدارعا ەركىن جەتەتىن شىعارماشىلىق جوسپار قۇرعاندىعى تۋرالى جازادى. ءتىپتى ەڭ سوڭعى ەكى حاتتا دا پەسسيميزمنىڭ ۇشقىنى مۇلدە سەزىلمەيدى. ەندەشە، قازاق قوعامىن زار ەڭىرەتكەن اۋىر قازا نەدەن بولدى؟ ول ءۇشىن تاعى دا جازۋشىنىڭ كوپ ەشكىمگە اشا بەرمەيتىن جان سىرى جاسىرىلعان وتباسىلىق حاتتارعا ۇڭىلۋگە تۋرا كەلەدى.

ول كۋنتسەۆوداعى اۋرۋحاناعا تۇسكەن سوڭ زايىبى ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا جاي-كۇيى، دەنساۋلىعى جايلى مولىنان حابار بەرەتىن تولىعىراق حات جازعان.

مۇحاڭ ءوزىنىڭ  جاتقان جەرى جايلى جان-جاقتى ماعلۇمات كەلتىرىپ: «ەتا بولنيتسا نەوبىكنوۆەننو حوروشا، روسكوشنا ي ۋدوبنا ۆو ۆسەح وتنوشەنياح. پوجالۋي، پراۆدا، چتو تاكوي بولنيتسى نەت نيگدە زا گرانيتسەي»، – دەپ جازادى. جايلىلىق تۇرعىسىنان العاندا جازۋشىنىڭ اۋرۋحانا تۋرالى بۇل پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى، ال مەديتسينالىق قۇرال-جابدىق پەن ءدارى-دارمەك تۇرعىسىنان العاندا كەڭەستىك مەديتسينالىق جۇيە باتىستان كوپ كەيىن قالىپ قويعان ەدى.

جازۋشىنىڭ پالاتاسىندا تاعى ءبىر ادام بولعان. اۋەزوۆ ونى وتە مادەنيەتتى، سىپايى، ماماندىعى زاڭگەر دەپ سيپاتتايدى جانە جالعىز-جارىم جاتۋدى جازۋشىنىڭ ءوزى دە قالاماعان سياقتى.

حاتتا اۋرۋحاناعا تۇسكەننەن كەيىنگى تاپسىرعان اناليزدەرىنىڭ ناتيجەسى تۋرالى دا دەرەكتەر بار. ول: «سەگودنيا س ۋترا پوشلي ۋ مەنيا اناليزى. داۆلەنيە 120-70 – گوۆوريات، يۋنوشەسكوە. سەيچاس وسموترەلي دۆا ۆراچا! – ودنا لەچاششايا، درۋگايا  زاۆوتدەلەنيەم. سوستويانيە موە ناحوديات حوروشيم»، – دەپ جازادى.

بايقايسىز با، قان قىسىمى، ءوزى ايتقانداي، جاس ازاماتقا ءتان، جاي-كۇيى وتە جاقسى. ءتونىپ تۇرعان ەشقانداي قاۋىپ جوق. ارى قاراي: «گوۆوريات، چتو كونسۋلتاتسيا بۋدەت سامايا كۆاليفيتسيروۆاننايا. سكازالي، چتو موگۋت پريگلاسيت كوگو ۋگودنو...», – دەپ وزىنە كەڭەس وداعى بويىنشا ەڭ جوعارى مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلىپ جاتقانىنان حابار بەرەدى.

وتا جاسالۋىن كۇتكەن جازۋشى ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنان گورى كازگۋ-گە وقۋعا تۇسۋگە دايىندالىپ جاتقان ۇلى ەرناردىڭ جاعدايىنا كوبىرەك الاڭداپ: «پوجالۋيستا، زورچە، ستروجە پروسلەدي زا پودگوتوۆكوي ەرنارا»، – دەپ جازادى ايەلىنە.

سىرقاتىنىڭ جەڭىل-جەلپىلەۋ عانا نارسە ەكەندىگىن قايتىس بولارىنان 9 كۇن بۇرىن عانا ە.ىسمايىلوۆقا جازعان حاتىندا: «ناۋقاسىم جانعا باتقان نارسە بولماسا دا، وپەراتسياسىز ايىقپايدى دەسەدى. ول قاجەت بولسا، كەيىنگە نەسىنە قالدىرام؟»، – دەپ كورسەتەدى.

شىندىعىندا، اۋەزوۆتىڭ سىرقاتى اسقازانداعى ءبىر سىلىپ الىپ تاستاۋدان قالمايتىن «پوليپ» دەگەن بولماشى عانا وسكىن ەكەن. جازۋشىنىڭ قازاسىنان كەيىن تولتىرىلعان «ءولىمى تۋرالى كۋالىكتە» دارىگەر وزدەرىنە تاعىلۋى مۇمكىن ايىپتى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ونىڭ دياگنوزىن «راك جەلۋدكا» دەپ قويۋلاتا كورسەتكەن. اسقازان راگىنا ۇشىراعان ادام ازىپ، ارىقتاپ كەتەدى. ونى ءبىز وسى اۋرۋ تىم اسقىنداپ كەتكەن بۇگىنگى زاماندا كورىپ تە ءجۇرمىز. اۋەزوۆ ۇنەمى ءوزىنىڭ كۇيلى قالپىن ساقتاعان. ول بۇل تۋرالى ەسماعامبەتكە جازعان حاتىندا: «ءتۇبى ءبىر وپەراتسياسىز بولمايتىن بولسا، وسىنداي سەمىز كۇيلى كەزىمدە جاساتقانىم ءجون بە دەپ تۇرمىن»، – دەپ مۇنى قولمەن قويعانداي انىق كورسەتەدى.

مۇحاڭمەن ىشتەسە سىرلاسىپ، ەت-جاقىن ارالاسقان ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ «بيىكتەي بەرگىڭ كەلەدى» اتتى ەستەلىگىندە جازۋشىمەن ماسكەۋگە وتا جاساۋعا جۇرەر الدىندا: «ۇلتاباردا ءبىر نارسە بار ەكەن، ايتۋلارىنا قاراعاندا ءوزى سۇيەل سياقتى، سونى كرەمل اۋرۋحاناسىندا ەمدەلىپ جازۋ كەرەك نەمەسە وپەراتسيا جاساپ الدىرتىپ تاستاۋ قاجەت كورىنەدى»، – دەپ سىرقاتى جايلى ناقتىراق ماعلۇمات بەرەدى.

اۋەزوۆ باستاپقىدا سىرقاتىنان رەتى كەلسە ءدارى-دارمەك پەن ەم-دوم ارقىلى ايىعۋدى قالاعان. بولماسا وپەراتسيا جاساتۋعا دا ىشتەي تاس-ءتۇيىن دايىن ەدى. مۇحاڭنىڭ سوزىنەن وسىنداي ەكىۇداي ءحالدى اڭعارىپ «وپەراتسياسىز ەمدەلۋگە بولماس پا ەكەن؟» دەگەن ەسماعامبەتتىڭ سۇراعىنا: «ءپوليپتىڭ ارتى جامان اۋرۋعا، دەرتتى ىسىككە سوقتىرۋ قاۋپى جانە بار. مەن ونى دا سەزەم، اسقىندىرىپ العانشا، تاۋەكەل قىلىپ، نەسىنە بولسىن شىداپ باققان ماقۇل»، – دەپ جاۋاپ قاتىپتى.

بۇدان شىعار قورىتىندى: ناۋقاستىڭ سىرقاتى – «سۇيەل سياقتى ءبىر نارسە»، ياعني پوليپ. ونىڭ «ارتى جامان اۋرۋعا»، ياعني راكقا اينالۋى مۇمكىن. ءتىپتى دەرت مەڭدەپ، راكتىڭ العاشقى كەزەڭىنە ۇلاسقان كۇننىڭ وزىندە ول زاماندا دا، بۇگىنگى كۇندەردە دە اسقازاننىڭ قاتەرلى ىسىككە ۇشىراعان ۇشتەن ءبىرىن، كەيدە ءتىپتى تەڭ جارىمىن «اسقازان رەزەكتسياسى» دەگەن وتامەن كەز كەلگەن كاسىبي حيرۋرگ سىلىپ تاستايدى. مۇنداي وتادان سوڭ ناۋقاس دەرتىنەن قۇلان-تازا ايىعىپ شىعاتىن بولعان. ولاردىڭ تالايىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.

مۇقاڭنىڭ دەرتى تىم قيىن بولماعان. جازۋشىمەن سول جىلداردا ءجيى ارالاسىپ، سىرقاتىنا بايلانىستى ءتۇرلى اقىل-كەڭەستەر بەرگەن اكادەميك سايىم بالمۇحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەگەر اۋەزوۆكە وپەراتسيا قازاقستاندا جاسالسا، ونىڭ ءساتتى اياقتالىپ، جازۋشىنىڭ امان قالۋ مۇمكىندىگى وتە جوعارى بولعان. ەندەشە، بار قازاقتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرعان ءولىم نەدەن بولدى؟

مەن دارىگەر ەمەسپىن. جازۋشىنىڭ سىرقاتىنا، كوڭىل-كۇيىنە، وپەراتسياعا دايىندىق بارىسىنا قاتىستى ماتەريالداردى مۇقيات سالىستىرىپ، بايقاعانىم: قاتەلىك وتا جاساۋشىلاردان ەمەس، ناۋقاستى وپەراتسياعا دايىنداعان انەستەزيولوگتاردان، ياعني ناركوز بەرۋشىلەردەن كەتكەن سياقتى. قياناتشىل دۇنيەدەن قىرىق جاماۋ بولعان ۇلى سۋرەتكەردىڭ جۇدەۋ تارتقان جۇرەگى دوزاسى تىم ارتىق بەرىلگەن ناركوزدى كوتەرە الماعان.

جازۋشىنىڭ ەسماعامبەت ىسمايىلوۆقا جازعان حاتىنداعى: «ءومىردى تازا مول سۇيۋمەن ءوتىپ كەلەمىن. سولاي توپشىلاسام: كۇيگەنىمنەن – سۇيگەنىم كوپ، تۇڭىلگەنىمنەن دە – سەنگىشتىگىم كوپ، جيرەنگەننەن كورى قۇمارتقانىم كوپ، بۇگىنگى ءومىردى شابىتتانا ءسۇيۋىم، شەكسىز قىزىعىپ ءسۇيۋىم انىق مول»، – دەگەن ومىرگە عاشىق جاننىڭ تۇماداي تۇنىق سىرلارىن تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. جازۋشى الداعى وتادان ەشبىر قاۋىپ-قاتەر كۇتپەيدى. ول ءومىر تۋرالى تولعانىستارىن شابىتتانا تولعاپ: «بۇنىڭ ءبارى، بىلايشا ايتقاندا، ومىردەن «الىمى قايتپاعان» دەگەندى اڭعارتسا، «بەرىمى دە سارقىلماعان» دەگەندى دە ويلاتسا كەرەك»، – دەپ جازادى. «بەرىمى سارقىلماعان» جازۋشىنىڭ الدىندا تالاي-تالاي تاماشا جوسپارلارى بولعان. ونى وپەراتسيا الدىنداعى سوڭعى اپتا ىشىندە ت.احتانوۆ، ە.ليزۋنوۆا، ز.شاشكين، م.بازارباەۆقا جازعان حاتتارىنان انىق اڭعارۋعا بولادى.

ۇلى جازۋشىنىڭ ورنى تولماس اۋىر قازاسىنا بايلانىستى «مۇمكىن قاستاندىق بولعان شىعار» دەيتىن كۇدىكتى ويلاردىڭ دا ءالى كۇنگە دەيىن قىلاڭ بەرەتىنى بار. مەنىڭشە، ءدال سول جىلداردا اۋەزوۆتەي از ۇلت وكىلىنەن شىققان، پارتيادا جوق، اتاق-داڭقى جەردىڭ ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن جازۋشى كەڭەس وداعى مەن ونىڭ ساياسي جۇيەسىنە اسا قاجەت ەدى.

كەڭەس جازۋشىلارى ىشىنەن الەم تىلدەرىنە مولىنان اۋدارىلعان اۋەزوۆ كوپ ۇلتتى كسرو ادەبيەتىنىڭ ەڭ تانىمال وكىلى رەتىندە ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ جاھاندىق شارالارعا دا ءجيى قاتىسا باستاعان. ەگەر ونىڭ زور بەدەلىنەن سەكەم العاندا الىپتى لەنيندىك سىيلىقتان-اق قۇلاتۋعا بولار ەدى، شەتەلدە قالىپ قويۋى مۇمكىن-اۋ دەپ كۇدىكتەنسە اقش، جاپونيا، ۇندىستانعا دا جىبەرمەس ەدى. وپەراتسيادان كەيىن اعىلشىن كەڭەسىنىڭ ديرەكتورى پول سينكەردىڭ شاقىرۋىمەن ءوزى تالاي اۋدارعان شەكسپيردىڭ وتانى دا قازاقتىڭ ۇلى دراماتۋرگ-جازۋشىسىن كۇتىپ تۇرعان بولاتىن.

اۋەزوۆتەي الىپتىڭ قازاسى بۇكىل قازاق قوعامىن ەسەڭگىرەتىپ كەتتى. كەمەڭگەردى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپ، جەر قۇشاعىنا بەرۋ راسىمىندە ونىڭ ۇزاق جىلدار بويى سىرلاس دوسى بولعان عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ءبىز بۇگىن اۋىر قايعىنىڭ ۇستىندەمىز. ارداقتى ۇلىنان، اسقار بەلىنەن ايرىلعان قازاق حالقى ءۇشىن بۇگىن قارالى كۇن، ازالى كۇن! بۇگىن قازاق ادەبيەتى كولدەنەڭ ءبىر جۇتقا ۇرىنعانداي. باسقا ماداقتارىن قوسپاي-اق، مۇحتار اۋەزوۆ دەگەندە عانا اۋزىمىز تولماۋشى ما ەدى؟ ويىمىز دا لىق تولاتىن. بەتكە ۇستاساق – پاناڭ قانداي ەدى! ونى ەشكىم ۇمىتا الماس»، – دەپ بۇكىل قازاق قوعامى اتىنان ەگىلە، توگىلە تولعانادى.

مۇسىرەپوۆتەي ءسوز زەرگەرىنىڭ قيماس دوسىن قايتپاس ساپارعا اتتاندىرىپ تۇرىپ ايتقان جوقتاۋ سوزىندە  – «وسى زاماننىڭ ەڭ ءبىر سۇم دەرتى – راك ورتامىزدان جۇلىپ اكەتتى» دەگەن جارىم سويلەم ءمىنسىز ماتىنمەن مۇلدە قابىسپاي تۇر.

عابەڭدەي ءار سوزىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن شەبەردىڭ ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ، ونىڭ دەرتىنىڭ دياگنوزىن ءدال وسىلاي توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ قويىپ قالۋىن اقىلعا سىيدىرۋ قيىن. قازاق قازا اتاۋلىنىڭ سەبەبىن بىلاي قويىپ، ءوزىن دە الىستان وراعىتىپ، تۇسپالداپ جەتكىزگەن. بىزدىڭشە، مۇنى ءتۇرلى قاڭقۋ سوزدەردى بولدىرماۋ ءۇشىن عابەڭدەي دۋالىنىڭ اۋزىنا سۇم زاماننىڭ سۇرقاي بيلىگى سالعان.

ۇلى جازۋشىنىڭ سوڭعى دەمى توقتاعاننان بەرى ول تۋرالى جازىلعان سانسىز كوپ ەڭبەكتەردىڭ وزىنەن جەكە كىتاپحانا جاساۋعا بولار دەيمىز. ونى تالداۋ – ادەبيەتشىلەردىڭ ۇلەسىندە.

اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىنا باعا بەرىلگەندە ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋشىلار جازۋشىمەن ۇزاق جىلدار بويى سىرلاس، ارىپتەس بولعان، «مىلتىقتى ادامنىڭ» اۆتورى، لەنيندىك سىيلىقتى مۇحاڭمەن ءبىر جىلدا العان نيكولاي پوگوديننىڭ: «دليا كازاحستانا اۋەزوۆ – ۆتوروي اباي، دليا ناس – ۆوستوچنىي شولوحوۆ»، – دەگەن سوزدەرىن ءجيى مىسالعا الادى.

دوستىق راۋىشتە ايتىلعان ورىس دراماتۋرگى پىكىرىنىڭ العاشقى بولىگىمەن كەلىسۋگە بولادى، ال قوسانجارلاعان قوسالقىسىمەن ءبىز عانا ەمەس مۇحاڭنىڭ ءوزى دە كەلىسە قويماس... ءسوز جوق، ميحايل شولوحوۆ – كەڭەستىك داۋىردەگى ورىس ادەبيەتىنىڭ الىبى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. «تىنىق دون» دا قابىرعالى، كەسەك تۋىندى.

بىراق كەڭەس زامانى ادەبيەت­شىلەرىنىڭ قازاق كەمەڭگەرىن «شىعىس­تىڭ شولوحوۆى» دەۋى ونى كوتەرمەلەۋ ەمەس، كەرىسىنشە، قادىرىنە جەتە الماۋ سياقتى كورى­نەدى. اۋەلى اسىل تەك، بەكزات بولمىستى بۇكىل پروفەسسۋراسى ساقتالعان يمپەرا­تورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتە­تىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن، كەيىن ءتۇبى ءبىر تۇركى زيالىلارى تۇگەل باس قوسقان ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءتامامداپ، ەلۋىنشى جىلدارى كەڭەستەر وداعىنىڭ باس جو­عارى وقۋ ورنى – ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولعان، اكادەميك اۋەزوۆتى نەبارى ورتالاۋ عانا ءبىلىمى بار شولوحوۆپەن سالىس­تىرۋدى ولقىسىنۋ دەمەي نە دەرسىڭ.

جالپى ۇلكەن قالامگەرلەر شىعارمالارىن سالىستىرۋدىڭ بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن كونە گرەك كومەديوگرافى اريستوفان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن-اق كۇلكىگە اينالدىرعان. اۋەزوۆتى شولوحوۆپەن نەمەسە شولوحوۆتى اۋەزوۆپەن سالىستىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل – بەرەكەسىز تىرلىك.

ميحايل شولوحوۆتىڭ ەڭ ايدىك شىعارماسىنىڭ «اتتەڭ، شىركىن، ءسوز تانىر كىسى بولسا، كەمشىلىگى ءار جەردەن كورىنىپ تۇرعانىن» مۇحاڭ كوزى تىرىسىندە-اق بايقاپتى، بىراق كوپ ەشكىمگە ءتىس جارا قويماعان. تەك ايەلى ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا جازعان حاتىندا عانا اڭگىمەنىڭ شەت-جاعاسىن شىعارىپتى. وتباسىلىق حات بولعاسىن، بۇل دا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى.

مۇحاڭ 1960 جىلدىڭ 15 اقپانىندا ۆالەنتينا نيكولاەۆناعا ماسكەۋدەن جازعان حاتىندا: «زدەس يا پروچەل شولوحوۆا، ەتو بىلو مويم پولەزنىم دليا سەبيا ترۋدوم. كنيگا نە پونراۆيلاس: تاك منوگو ششۋكاريا ۆ نەي،  چتو يا ەە نازۆال «ششۋكاريادوي»، – دەپ جازادى.

قازاق كەمەڭگەرىنىڭ پىكىرىنەن مىسقىل مەن كەكەسىن ەسىپ تۇر. شىندىعىندا ششۋكار قاريانىڭ جىلتىڭداپ، اشپايتىن ەسىگى، كىرمەيتىن تەسىگى جوق. مۇنى بايقاپ قالعان اۋەزوۆ ونى پۋشكيننىڭ پاروديالىق پوەماسى «گاۆريلياداعا» ۇقساتىپ، «ششۋكاريادا» دەپ ءاجۋالاپ وتەدى.

اۋەزوۆ شولوحوۆتىڭ ءسوز ورنەگىن باعالاي بىلگەن، بىراق شىعارمانىڭ ارقاۋى بوس بولعاندىقتان، جازۋشىنىڭ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولعانىن ءبىلدىرىپ: «چتو پولزا وت توگو، چتو سلوۆەسنىە ۋزورى حوروشي. ۋزورى زولوتىە وپراۆدانى، ەسلي وني نالوجەنى نا مەتالل، ا ەسلي نالوجەنى نا روگوجۋ؟ دوسادنىي بولشوي كرەن ۆ ۆوزدۋشنۋيۋ يامۋ، پروسچەت بولشوگو حۋدوجنيكا پريامو وبيدەن. نو پوۋچات بولشە ەگو ۆسە راۆنو نەكومۋ»، – دەپ اسىرە ماقتالىپ كەلگەن جازۋشىعا ەندىگى جەردە اقىل ايتاتىن دا ەشكىم قالماعانىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى.

اۋەزوۆتىڭ تەڭەۋى قانداي كەرەمەت! تەمىرگە التىن قارىتساڭ جارقىراپ، جايناپ شىعادى، ال ءشوپ-شالامعا تۇسىرسەڭ – ساۋدىراپ تۇسەدى. سوندىقتان ءسوز زەرگەرلەرى ورنەكتى قايدا ءتۇسىرۋدى شولوحوۆتان ەمەس، اۋەزوۆتەن ۇيرەنۋى كەرەك.

وسىعان قاراپ، مۇحاڭ «شولوحوۆ شىعارماشىلىعىن مۇلدە قابىلداماعان» دەگەن پىكىر تۋىنداماسا كەرەك. 1961 جىلى ورىس تىلىندە جازىلعان ەڭ سوڭعى «سوۆرەمەننىي رومان ي ەگو گەروي» اتتى ماقالاسىندا: «يا نە سوبيرايۋس وتريتسات، چتو ي نا وچەن مالوم موجنو راسكرىت وچەن منوگو. پريمەر تومۋ – راسسكاز م.شولوحوۆا «سۋدبا چەلوۆەكا». پۋت اندرەيا سوكولوۆا ۆبيراەت ۆ سەبيا پۋت تسەلوگو نارودا»، – دەپ جازادى (اۋەزوۆ م.، سوبرانيە سوچينەني، م.، 1975,  ت. 5, س. 537).

مۇحتار اۋەزوۆ قازاق دەگەن حالىقتى كۇللى الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ەل باعىنا تۋعان قايتالانباس تالانت يەسى ەدى. كەزىندە نەمىس جازۋشىسى الفرەد كۋرەللا: «ءسىز ءالى «ابايدى» وقىعان جوقپىسىز؟ وندا ءسىز مۇلدەم ەشتەڭە وقىماعانىڭىز. بۇل – تاڭعاجايىپ، بۇل – كەرەمەت! قانداي تۇنىق پوەزيا! پروزا فورماسىمەن باسىلعان وسىناۋ قالىڭ-قالىڭ ەكى تومنىڭ ءون بويىندا ءبىر جول قارا ءسوز بولساشى»، – دەپ شەبەردىڭ قالامىنان تۋعان عاجايىپ ەپوپەياعا وزگە جۇرت وقىرماندارى اتىنان تاماشا باعا بەرەدى («ءبىزدىڭ مۇحتار»، ا.، 125,197-بەت).

اۋەزوۆ – الىپ مۇحيت. ونىڭ ءومىرى دە، شىعارماشىلىعى دا، ادامي كەلبەتى دە ءالى تولىق زەرتتەلدى دەۋگە بولمايدى. ونىڭ ءتۇرلى جيىن، تالقىلاۋ، ماجىلىستەر مەن وتىرىستا سويلەگەن سوزدەرى، كىتاپتارعا، كسرو حالىقتارى ادەبيەتى مەن تاريح پانىنەن قورعالعان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارعا جازعان رەتسەنزيالارى، ءتىپتى شاكىرتتەرىنىڭ ديپلومدىق جۇمىستارىنا بەرگەن پىكىرلەرىنىڭ ءوزى بىرنەشە تومعا ەركىن جەتەدى. ءار ءسوزى التىن سۋرەتكەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى مۇراعاتتاردا ءوز زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتقان سول اسىل قازىنانى ءبىلىمدى، ىزدەنگىش، قۋاتتى جاس بۋىن وكىلدەرى بۇگىنگى قازاق رۋحانياتىنىڭ قاجەتىنە جاراتادى دەپ سەنەمىن.

تۇلپاردان تۋعان توبىشاق

اسقار تاۋداي اكەسىنىڭ قازاسىنان كەيىن مۇرات ەڭسەسىن ەزگەن زىلدەي اۋىر قايعىدان ەسەڭگىرەپ قالدى. ازا تۇتۋمەن وتكەن ەكى ايداي ۋاقىت ىشىندە اجارى سولىپ، قامىرىق كۇي كەشتى. اكەسى باردا جال-قۇيرىعىن جەل تاراپ، باۋىرىنان جاراعان كۇلىكتەي جايناقتاپ تۇراتىن جاس ازامات ابدەن جاداۋ تارتتى. كەۋدەسىندە شىبىن جانى بار دەگەنى بولماسا سۇلدەسى قۇرىپ، ينەلىكتەي ءىلميىپ كەتتى. ۇيقىدان دا قالىپ، ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ، الا ساۋلە تۇرعاننان ويانىپ كەتەتىندى شىعاردى. بويىنان ءال كەتىپ، قۇمجىلىككە اينالعانى سونشالىق، سۇزەك ۇرعانداي سۇلدەسى عانا قالىپ، تىزەسى دىرىلدەپ ورنىنان ازەر تۇراتىن ابدىراۋىق كۇي كەشتى.

كوڭىل ايتۋشىلاردىڭ قاتارى سيرەگەن كەزدە ءوزىن التى جاسىنان باستاپ قۇشاعىنا العان الماتىدان تەزىرەك كەتۋگە اسىقتى. مۇرات قىركۇيەكتىڭ سوڭىن الا ماسكەۋگە جەتكەننەن كەيىن دە ءبىر اي بويى جاتاقحانادا، ۋنيۆەرسيتەت اۋديتورياسىندا، ءتىپتى كىتاپحانادا ۇشىراسقان جانداردىڭ كەزدەسكەن جەردەن كوڭىل ايتىپ، مۇسىركەۋى ونسىز دا قاڭىرسىعان كوڭىلىن ودان ءارى قۇلازىتا ءتۇستى.

وسىنداي سۇرقاي كۇندەردىڭ بىرىندە شابادانىن اقتارىپ، ازالى كوڭىلدى الدارقاتۋ ءۇشىن ەسكى جازبالارىن پاراقتادى. اكەسىمەن الماتىدا، ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا، ماسكەۋدەگى قوناق ۇيدە بولعان سانسىز كوپ سىرلاسۋلاردا قولى – قالامنان، ءتىلى – سوزدەن، تىزەسى جاۋدان سۇرىنبەگەن اقىلمان اكەسىنىڭ ءاربىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الاتىن. كەمەڭگەر دە ۇلىنىڭ بۇل داعدىسىنا ريزا كوڭىلمەن كوزىنىڭ قيىعىن تاستاپ قويىپ، قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان اڭگىمە تيەگىن اعىتا جونەلەتىن. ابايعا – ۇستاز، «اباي جولىنا» كەيىپكەر بولعان دۋلات اقىندى ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدى.

مۇرات ءوز جازباسىنداعى دۋلات اقىننىڭ: «ەسىن جيىپ العان سوڭ، بوزبالا ۇيدە جاتپادى. توبىشاق اتتى باپتادى، بولات سۇڭگى ساپتادى»، – دەگەن جولدارعا كوزى ءتۇستى. دۋلات اتاسى بۇل ءسوزدى ءدال وزىنە قاراتىپ ايتقانداي دەنەسى ءدىر ەتە ءتۇسىپ، لەزدە بويىن جيناپ الا قويدى.

الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى وزىنە بار مەيىرىن توككەن اكەمەن وتكىزگەن ماقپال كەشتەردى ەسكە ءتۇسىردى. ءيا، ءدال سول كۇنى اكەسىنەن «توبىشاق» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن سۇراعان. ۇزاق جىل ۇستازدىق ەتكەن اكە بالاسىنىڭ ايتقان ءسوزدى زەيىنمەن تىڭداپ، زەردەلى سۇراقتار قويعانىن ۇناتاتىن. سول جولى وزىنە ءتان قوڭىر داۋسىمەن: «ءپالى، سەنىڭ مۇنداي ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلۋگە قۇمارلىعىڭ مەنى ەرەكشە قۋانتىپ وتىر. ابايدىڭ وزىنە ۇستاز بولعان دۋلات قازاقتىڭ قارا تىلىنەن ماي اعىزعان اقىن عوي. بۇل – اتاڭنىڭ «اتا قونىس ارقادان» دەگەن ۇزاق تولعاۋىنان الىنعان جىردىڭ ءبىر ۇزىگى عانا. كەيىن ۋاقىتى كەلگەندە تۇگەلدەي وقىپ الارسىڭ. ال، توبىشاقتىڭ ماعىناسى بىلاي: قازاقتىڭ «جۇزدەن – جۇيرىك، مىڭنان – تۇلپار» دەگەن ماتەلىن بىلەسىڭ عوي. جۇزدەگەن اتتىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان سايگۇلىكتى «جۇيرىك» دەسە، مىڭ ساڭلاقتى ارتقا تاستايتىن ارعىماقتى «تۇلپار» دەپ دارىپتەگەن. ال الىس جول، ۇلان ساپارعا شىداس بەرەر تۇلپاردان تۋعان قازاناتتى «توبىشاق» دەگەن قازاق اتاڭ. مۇنى بىلۋگە ۇمتىلىسىڭ ماعان ۇناپ تۇر»، – دەپ ۇلىنىڭ سۇراعىنا ەرەكشە ريزا كوڭىلمەن جاۋاپ بەرگەن.

ورىكپىگەن كوڭىلىن باسىپ، تاعى نە جازىلىپ ەدى دەپ الا قاعازعا ءۇڭىلىپ ەدى، كوزى «ەر ەسپەمبەت» داستانىنداعى كەلەسى جولدارعا ءتۇستى: «وڭىمدە ەمەس، تۇسىمدە، كورسەتكەنى قۇدايدىڭ. ءسوز سويلەر دەپ تىلەۋشى ەم، شارشى توپتا، الدىندا، ىعاي مەنەن سىعايدىڭ! شەپتى بۇزار دەۋشى ەدىم، جاۋدىڭ تۋىن قۇلاتىپ; سۇلۋ سۇيەر دەۋشى ەدىم، ەلدەن تاڭداپ ۇناتىپ; تۇلپار مىنەر دەۋشى ەدىم; تۇيعىن قۇستاي الىستان، تويات تىلەر دەۋشى ەدىم».

مۇرات جانىن جەگىدەي جەگەن كۇمىرەك كۇيدى سەرپىپ تاستاپ، الىستان تويات تىلەپ، ءدۇر سىلكىنگەن تاستۇلەكتەي ەكى جاعىنا شامىرقانا كوز تاستاپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي ءحال كەشىپ تۇرعاندا، اۋزىنان «ايان عوي بۇل» دەگەن سوزدەردىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى.

اپىرماۋ، مىناۋ ايان عانا ەمەس، وسيەت ەكەن عوي. تەرەڭنەن تولعاپ ءسوز سويلەپ، الىستى بولجاپ ارەكەت جاسايتىن اكەسى مۇنى تەگىن جازدىرماعان ەكەن. الماس قىلىش بولماسا دا بولات قالامىن بەرىك ۇستاپ، قامال بۇزار وي تولعايتىن، ۋنيۆەرسيتەتتەگى ىعاي مەن سىعايلار الدىندا قاناتىن قومداعان تۇيعىن قۇستاي ءسوز قوزعايتىن كەز كەلگەن ەكەن عوي.

بالا كۇنىنەن اكەسى ساناسىنا سىڭىرگەن دۋلاتتىڭ داۋىل جىرلارى ونىڭ جۇدەگەن ويىنا قانات ءبىتىرىپ، ءاپ-ساتتە تۇلەتىپ جىبەردى. ول ەسكى تۇگىن كوك تۇبىتپەن اۋىستىرىپ، كەرمە يىعىن سەرپىپ تاستاپ، كۇن نۇرىنا مالىندىرا جازىلعان قۇلاش قاناتتارىن قىلىش تۇمسىعىمەن تاراپ، سىنعان، توزعان قاۋىرسىندارىن ءبىر-بىرلەپ جۇلىپ، قانشەگىر كوزدەرمەن جان-جاعىنا وت تاستاپ، قۇز-قيادا ءوزىن-ءوزى تۇلەتىپ وتىرعان بەس جاسار تاستۇلەكتەي سەزىندى.

اكەسى دۇنيە سالعاننان كەيىنگى جاي-كۇيى تۋرالى مۇرات: «اۋەلگىدە كۇنى كەشە عانا مەنى بار ىقىلاسىمەن قۇشاعىنا الىپ، ماڭدايىمنان سۇيەتىن مەيىربان جاننىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي ءارى-ءسارى كۇيدە ءجۇردىم. الماتىدا وتكەن قارالى جيىننان كەيىن وسىنشاما ادامنىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتكەن ابزال جاننىڭ اماناتىن قالاي اقتاسام بولادى دەگەن وي مازا بەرمەي قويدى. اكەمنىڭ دۇنيەدەن وتەر الدىنداعى ايتقاندارىن سارالاپ كورسەم: مەنىڭ كەلەشەگىمنەن ءۇمىت كۇتىپ قانا قويماي، ۇلكەن سەنىم دە جۇكتەگەن ەكەن. ءتىپتى ونىڭ ماعان سىيلاعان كىتاپتارىندا وسى «ءۇمىت» پەن «سەنىم» دەگەن سوزدەر ۇنەمى قاتارلاسىپ جۇرەدى. سونى وتەۋ ءۇشىن مەن تاس-ءتۇيىن بولىپ جينالىپ، بار كۇش-جىگەرىمدى  وقۋ-بىلىمگە جۇمساي باستادىم»، – دەيدى مۇرات اعا وتكەن كۇندى ەسكە العاندا. ول ەندىگى جەردە بار ىنتا-ىقىلاسىن ەندى عانا يگەرە باستاعان شەتسىز-شەكسىز شىعىستانۋ عىلىمىنا سالادى.

ىلكىدە ءبىر ەسكەرتىپ وتكەنىمىزدەي، ءبىر كەزدەرى بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرى بويىنشا ماماندار دايارلايتىن ايگىلى شىعىستانۋ ينستيتۋتى 1954 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قاراماعىنا بەرىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە 1956 جىلى 24 ماۋسىمدا شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتى قۇرىلدى.

ۋنيۆەرسيتەتتەگى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ مىندەتىن اتقارعان بۇل ينستيتۋت تۇلەكتەرىنىڭ ديپلومىندا «م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (شىعىس تىلدەر ينستيتۋتىن) بىتىرگەن» دەگەن    اتاۋ قوساقتاپ كورسەتىلەتىن. مۇرات ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىتاي ءتىلى ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستى دەگەنى بولماسا، بۇل فاكۋلتەتتىڭ وقۋ باعدارلاماسى وتە كۇردەلى ءارى الدەقايدا اۋقىمدى ەدى.

قىتاي ءتىلى – مىڭ قاتپارلى قىتاي تاريحىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان الەمدەگى ەڭ كونە تىلدەردىڭ ءبىرى. ونىمەن ءبىر مەزگىلدە دۇنيەگە كەلگەن ەجەلگى شۋمەر، اككاد، حەتت تىلدەرى مۇلدە كەلمەسكە كەتىپ، بۇگىندە بۇل تىلدەردىڭ تابيعاتىن تانۋدىڭ ءوزى ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىرادى. ادامزاتقا العاش ءالىپبي سىيلاعان فينيكي، ارامەي تىلدەرى دە الدەقاشان قولدانىستان شىعىپ، مۇلدە باسقاشا ماعىنا مەن اتاۋعا يە بولدى. كونە تىلدەر ىشىندە جالعاستىعىن ۇزبەي كەلە جاتقان قىتاي ءتىلى بولعانىمەن ونىڭ ءوزى دە تاريح تولقىنىندا سان مارتە ترانسفورماتسيالانىپ، سان تۇرلەنۋدەن ءوتتى. سول سەبەپتى قىتاي ءتىلى ماماندارىن دايارلايتىن الەمنىڭ بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە «پۋتۋنحۋا» دەپ اتالاتىن وسى زامانعى قىتاي ءتىلىن وقىتپاس بۇرىن باتىس جانە ورىس عىلىمىندا «ۆەنيان» دەپ اتالاتىن ەسكى قىتاي ءتىلىن يگەرۋ ءۇردىسى ورنىققان. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىندا «نەگىزگى شىعىس ءتىلى» رەتىندە – قىتاي ءتىلى، ال «قوسىمشا شىعىس ءتىلى» رەتىندە «ۆەنيان» وقىتىلدى.

وقىرمانعا كونە قىتاي ءتىلى – «ۆەنيان» تۋرالى از-كەم ماعلۇمات بەرىپ وتەيىك. قىتايدىڭ وزىندە ەجەلگى قىتاي ءتىلىن «پينين» دەپ اتايدى. ەۋروپالىقتار مۇنى ءوز ىڭعايىنا قاراي «ۆەنيان» دەپ العاندىقتان باتىستىڭ لينگۆيستيكا عىلىمىندا وسىنداي اتاۋ ورنىققان، بىراق كەيىنگى جىلداردا قىتاي ءتىلى بەدەلىنىڭ ارتا تۇسۋىمەن «ۆەنيان» اتاۋىن قىتايلىق ۇردىستەگى «پينين» تەرمينى ىعىستىرىپ شىعارا باستادى.

كلاسسيكالىق «ۆەنيان» قىتاي تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋىنشا بيلىككە تالاسقان پاتشالىقتار داۋىرىندە، شامامەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى V عاسىردان باستاپ، ياعني ءبىزدىڭ التىن ادام ءومىر سۇرگەن زاماندا رەسمي قىتاي ءتىلى مەن يەروگليفتەر جۇيەسى رەتىندە قالىپتاسىپ، قالىڭ قىتايدىڭ باسىن قوسقان يمپەراتور شيحۋاندي تۇسىندا ورتاق ءتىل رەتىندە ءبىرجولاتا ورنىعادى.

V-IX عاسىرلاردا يمپەريانىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، از عانا ۋاقىتتا سول زامانداعى اسا قۋاتتى، قاھارلى مەملەكەتكە اينالعان تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا قىتاي كوپ شاپقىنشىلىققا ۇشىرايدى. مامىلەگە شەبەر، ءتىلى مايدا قىتايلار سانسىز كوپ قاقتىعىستاردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمتىلىپ، مۇنىڭ سوڭى يمپەراتور تاراپىنان جاسالعان كوز الدايتىن تارتۋ-تارالعىلار جاساۋ جانە قىز بەرىسكەن قۇداندالىقپەن اياقتالىپ وتىرعان. مۇنداي الىس-بەرىستىڭ نەگىزىندە سىرەسكەن قىتاي تىلىنە مادەنيەتى مۇلدە بولەك جاۋىنگەر تۇرىكتەردەن جاڭا ۇعىم مەن تىلدىك نورمالار دا اۋىسقان.

مۇنداي مادەنيەتتەر الماسۋىنا دەيىن «ۆەنياندا» ءبىر ۇعىم، ءبىر عانا يەروگليفپەن تاڭبالانسا، ەندىگى جەردە قىتاي تىلىندەگى ءسوز جاساۋ كونسترۋكتسياسى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. وندا تۇركى تىلدەرىنە ءتان ورتاق زاڭدىلىق – اگليۋتيناتيۆتى پرينتسيپ، ياعني جالعانبالى جولمەن ءسوز تۋدىرۋ ءداستۇرى ورنىعادى. ەندىگى جەردە ەكى ۇعىمنان تۇراتىن كۇردەلى ءسوز بۇرىنعىداي ءبىر يەروگليفپەن ەمەس، ەكەۋمەن بەرىلىپ، قىتاي ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى تۇركىلەردىڭ ىقپالىمەن جاڭاشا سيپات الادى. ۆەنياننىڭ وسىلاي تۇرلەنگەن نۇسقاسىن قىتاي ءتىلتانۋشىلارى «تايحۋا» دەپ اتادى.

شىڭعىس حان زامانىنان كەيىن قىتاي بيلىگىنە داناگوي قۇبىلاي حان باستاعان يمپەراتورلار اۋلەتى كەلىپ، ولار الەم تاريحىنا «يۋان يمپەرياسى» دەگەن اتاۋمەن ەنگەن جاڭا پاتشالىقتى قۇرادى. ءبىزدىڭ «يۋان يمپەرياسى» دەپ جۇرگەن قۇبىلاي حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ موردەگى رەسمي اتاۋىندا تۇركى-مونعول ءسوزى مەنمۇندالاپ تۇر. وندا: «يح يۋان ۋلۋس»، ياعني «ۇلى يۋان ۇلىسى»، – دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان.

ۇلى رەفورماتور قۇبىلاي حان جاڭا استانا حانبالىقتىڭ ىرگەتاسىن دا ءوز قولىمەن قالايدى. بۇگىنگى الەم كارتاسىندا «بەيجىڭ» نەمەسە «پەكين» دەپ اتالاتىن قىتاي استاناسىنىڭ اۋەلگى اتاۋى تۇركىشە «حانبالىق» بولعان.

قۇبىلاي تۇسىندا قىتاي ءتىلى ۇلكەن رەفورماعا ۇشىراپ، وعان تۇرىك، موڭعول تىلىنەن ەنگەن سوزدەر، اسىرەسە رەسمي تيتۋلاتۋرا، اسكەري تەرمينولوگيا، كوشپەلى مادەنيەتكە قاتىستى جاڭا تەرميندەر مولىنان ەنگىزىلدى. ءسوز تۋدىرۋدىڭ كالكا تاسىلىمەن جاسالعان ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى باستاپقىدا ءوزىنىڭ تۇركى-موڭعولدىق ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالعانىمەن، بىرتىندەپ سينگارمونيزم زاڭدىلىعىنا سايكەس قىتايلىق سيپات الىپ كەتتى.

مۇنى دالەلدەۋ ءۇشىن اسىرە پاتريوتيزمگە سالىنباي-اق ايگىلى سينولوگ عالىمدار الدەقاشان مويىنداعان قىتاي تىلىندەگى جىل اتاۋلارىنداعى «ايداھاردى» بىلدىرەتىن «uluw» اتاۋى تۇركىدەگى «ۇلۋ» سوزىنەن، «ۇلكەن» دەگەن ماعىناداعى «tay» ءسوزى تۇركى تىلىندەگى «تايدان» (تاي+قازان), «wang» – تۇركىدەگى «اۋ» سوزىنەن، «wen»، ياعني تاڭبا ءسوزى «ەن» (ەن سالۋ), ال قىتايدىڭ دىبىستى بىلدىرەتىن «yin» ءسوزى «ۇننەن»، «belge» – ديپلوم، اتتەستات اتاۋى كونە تۇركىنىڭ «بىلگەسىنەن» الىنعانىن ايتساق جەتكىلىكتى بولار دەيمىز. ال قىتاي تىلىندە موڭعولدان اۋىسقان سوزدەر بۇدان الدەنەشە ەسە كوپ.

كەمەڭگەر اكە قىتاي تاريحىنان ءوز ۇلتىنىڭ جوعىن ىزدەپ، بارىن تۇگەندەۋ ءۇشىن دايىنداعان، بالا كۇنىنەن بىلمەككە قۇشتار بولىپ وسكەن مۇرات ءۇشىن ۆەنيان سۇيىكتى پاندەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. بۇل تۋرالى مۇرات ءوزىنىڭ 2013 جىلى بەرگەن سۇحباتىندا: «وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن اكەم «قىتايدىڭ تىلىندە قازاقتىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن دەرەكتەر بار، ونى ءۇڭىلىپ، زەردەلەۋ كەرەك» دەدى. قاراڭىزشى، قىتايدىڭ ءتىلىن ءبىل دەسە دە، اكەم قازاقتى ويلا دەپ ساناما قۇيىپ تۇر»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى (اۋەز م.، «ءدىلىم»، ا.، 2017, 50-بەت).

قىتايدىڭ 1920 جىلعا دەيىنگى بار ەسكى تاريحى، جىلنامالارى، فيلوسوفياسى، ادەبيەتى تۇگەلدەي كونە قىتاي تىلىندە جاسالدى. ءتىلدى تەرەڭىرەك مەڭگەرۋ ءۇشىن مۇرات جاتاقحانادا قىتايلىق ستۋدەنت ليۋ چجيمينمەن ءبىر بولمەدە تۇرادى.

مۇراتتىڭ ديپلومىندا «نەگىزگى شىعىس ءتىلى» دەگەن ءپاننىڭ تۇسىندا «قىتاي ءتىلى» دەپ كورسەتىلگەن. بۇل عىلىمي ادەبيەتتە «پۋتۋنحۋا»، ال باتىس ادەبيەتىندە «ماندارين ءتىلى» دەپ اتالاتىن قازىرگى قىتايدىڭ رەسمي ءتىلى.

ءبىر عاجابى، قىتاي ءتىلىن رەفورمالاۋ دا قۇبىلاي حان بيلەگەن يۋان يمپەرياسى تۇسىندا جۇزەگە استى. ول قىتاي تىلدەر توبىنىڭ سولتۇستىك ديالەكتىلەرى نەگىزىندە «پۋتۋنحۋانى» قالىپتاستىرا باستادى. ەگەر ەسكى قىتاي ءتىلى – ۆەنيان نەگىزىنەن ءبىر ءتۇبىرلى سوزدەردەن تۇرسا، پۋتۋنحۋادا ەكى جانە ودان دا كوپ مورفەمادان تۇراتىن سوزدەر باسىم بولادى. بۇلار – قازىرگى قىتاي تىلىندە وزدەرىمەن ۇزاق جىلدار كورشى بولىپ، الىس-بەرىس جاساعان تۇركى، موڭعولمەن قاتار، كورەي، جاپون، ۆەتنام، ءۇندى تىلدەر توبىنان، ءتىپتى ەۋروپالىق تىلدەر ارقىلى ەنىپ، قىتاي ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس تۇرلەنىپ، لەكسيكالىق قوردان بەرىك ورىن العان نەولوگيزمدەر ەدى.

پۋتۋنحۋانىڭ تولىق ستاندارتى XX عاسىردا جاسالدى. ول قىتاي قوعامى رەفورماتورلارىنىڭ ىقپالىمەن 1920 جىلدان باستاپ بەلسەندى تۇردە تىلدىك قولدانىسقا ەنگىزىلىپ، 1949 جىلى قحر قۇرىلعاندا مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى قۇقىعىنا يە بولدى. ايتسە دە قىتايدىڭ XX عاسىرعا دەيىنگى تاريحى تۇگەلدەي ەسكى تىلدە جاسالعاندىقتان عىلىمي ادەبيەتتە ۆەنياندى قولدانۋ ءۇردىسى ءالى كۇنگە دەيىن تولاستاعان جوق.

مۇرات ۋنيۆەرسيتەتتە قىتايدىڭ ەسكى جانە جاڭا تىلدەرىن قاتار وقىعاندىقتان قىتاي تىلىندەگى وسى زامانعى اۋقىمدى اقپاراتپەن قاتار ورتاعاسىرلىق قىتاي قولجازبالارىن ەش قينالىسسىز وقىپ، قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ ايدىنىندا ەمىن-ەركىن ءجۇزدى. مۇنى قىتايلىق ارىپتەستەرى ۇلكەن بىلىمدارلىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە ايرىقشا باعالادى.

ۋنيۆەرسيتەتتەگى مۇراتتى ەرەكشە قىزىقتىرعان پاندەردىڭ ءبىرى «قىتاي تاريحى» بولدى. قاتپارلى قاباتتارى مول اسپاناستى ەلىنىڭ تاريحى ءتىل سياقتى ەكى بولىكپەن شەكتەلمەي ءتورت بىردەي پانگە: ەجەلگى، ورتاعاسىرلىق، جاڭا جانە وسى زامانعى قىتاي تاريحىنا جىكتەلىپ وقىلدى.

تاريح پانىنەن وتكەن لەكتسيالاردا مۇرات قىتاي تاريحىنىڭ تاساسىنان ۇنەمى ءوز حالقىنىڭ تاۋاريعىن ىزدەپ وتىرۋشى ەدى. «ەجەلگى قىتاي تاريحى» ءپانىن وقۋ بارىسىندا ساقتار مەن ۇيسىندەردىڭ ەرتەدەگى قىتاي پاتشالىقتارىمەن قارىم-قاتىناسى، ولاردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستار، اسكەري قاقتىعىستار مەن بىتىمدەسۋ تاريحى جايلى مول ماعلۇماتتارعا كەزىكتى جانە ولاردىڭ ءبارى تالاپتى جاستى ۇنەمى لەنين كىتاپحاناسىنا جەتەلەپ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە جول اشتى.

«ورتاعاسىرلىق قىتاي تاريحىن» يگەرۋ بارىسىندا تۇرىك قاعاناتى، قارلۇقتار، وعىزدار، قيماقتاردىڭ قىتاي مەملەكەتىمەن قاتىناستارى، دەشتى قىپشاق داۋىرلەگەن تۇستاعى ۇلى جىبەك جولى بويىندا دامىعان ساۋدا-ساتتىق، قالا قۇرىلىسى مەن ارحيتەكتۋرانىڭ وركەندەۋى، قولونەر مەن قولدانبالى مادەنيەتتەردىڭ دامۋى مەن ءوزارا الماسۋى ەرەكشە قىزىقتىردى. «جاڭا قىتاي تاريحى» ءپانىن وتكەندە رەسەي وتارلىعىنىڭ كۇشەيۋىمەن السىرەي باستاعان قازاق حاندىعىن تىعىرىقتان شىعارۋ ءۇشىن ابىلاي حان باستاعان قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ تسين يمپەرياسىمەن الۋان سيپاتتاعى ديپلوماتيالىق بايلانىستارى ماسەلەلەرى ۇنەمى الدىنان شىعىپ وتىردى.

قازىرگى «قىتاي تاريحى» ءپانىن دە قازاقتاردىڭ قاتىسۋىنسىز كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى وتە قيىن ەدى. بۇل كەزەڭدەگى شىعىس تۇركىستان، ياعني شىڭجاڭنىڭ التاي، تارباعاي، ىلە ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ «ءۇش ايماق توڭكەرىسى» اتتى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىستى سول كەزدە قالىڭ كوپشىلىك قاۋىمعا بەلگىسىز دەرەكتەردى العاش رەت ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارى اۋزىنان ەستىدى. ول كەزدە مگۋ-ءدىڭ قىتاي بولىمىندە وقيتىن ستۋدەنتتەرىنە ۋنيۆەرسيتەت پەن لەنين كىتاپحاناسىنداعى قىتاي تىلىندەگى ءباسپاسوز بەن عىلىمي-ساياسي ادەبيەتتەردى وقۋعا بەرىلەتىن ارنايى رۇحسات بولاتىن. وسىنى پايدالانعان مۇرات كىتاپحانادان شىقپاي، شەكارانىڭ ارعى بەتىندە تۇراتىن قانداستارىنىڭ ومىرىنە قاتىستى مول ماعلۇماتتارعا كەزىكتى جانە ونى ماسكەۋدە وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرىنە جەتكىزىپ وتىردى.

ستۋدەنت مۇرات اۋەزوۆتىڭ ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىنان ءتورت پاننەن تۇراتىن «قىتاي تاريحىن» يگەرۋدەن العان تەرەڭ ءبىلىمى ونىڭ كەيىنگى جىلدارى قازاق-قىتايدىڭ ەجەلگى بايلانىستارى، شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحى مەن ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىستى ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارىندا كادەگە جاراپ، قازاق وقىرماندارىنىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالدى.

ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتىلعان «قىتاي گەوگرافياسى»، «قىتاي ەتنوگرافياسى»، «قىتاي ارحەولوگياسى»، «قىتاي ادەبيەتى» سياقتى پاندەردىڭ بارلىعىنان ەجەلگى ساق-ءۇيسىن، ورتاعاسىرلىق تۇرىك-قىپشاق، بەرىدەگى قازاق حاندىعى داۋىرلەرىنە قاتىستى دەرەكتەر ۇنەمى قىلاڭ بەرىپ وتىراتىن. مۇنداي پاندەر بويىنشا وتىلەتىن دارىستەر الدىندا ۇنەمى كىتاپحاناعا بارىپ، قوسىمشا ادەبيەتپەن «قارۋلانىپ» كەلەتىن مۇرات پروفەسسورلارعا ۇنەمى تۇركى-قازاق تاريحىنا قاتىستى قوسىمشا سۇراقتار قويىپ، مازاسىن الا بەرەتىن. ونىڭ سۇراقتارىنا تابان استىندا جاۋاپ بەرە الماي قينالاتىن ۇستازدارىنىڭ: «ستۋدەنت اۋەزوۆ، ءسىز قازاقتانۋ ەمەس، قىتايتانۋ ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الاتىندىعىڭىزدى ۇمىتپاڭىز»، – دەپ تالاي مارتە ەسكەرتۋ جاسايتىنىن كەيىن جىميىسپەن ەسكە الاتىن.

مەكتەپتە اۋەلگىدە نەمىس ءتىلىن وقىپ، اجەپتاۋىر شىڭدالىپ قالعان مۇرات ۋنيۆەرسيتەتتە مىندەتتى تۇردە وقىتىلاتىن باتىس ءتىلى رەتىندە «اعىلشىن ءتىلىن» تاڭداعان. بۇنىڭ دا كەيىن، اسىرەسە، ديپلوماتيالىق قىزمەتتە راحاتىن مولىنان كوردى.

ول كەزدە شەتەل ءتىلىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن كەز كەلگەن كەڭەس ۋنيۆەرسيتەتىندە الدەقانداي زامان بولا قالعان جاعدايدا ساقاداي ساي تۇرۋ ءۇشىن ازاماتتىق ماماندىققا قوسىمشا اسكەري ءپان دە وقىتىلاتىن. مۇراتتىڭ تۇستاستارى دا بۇل ۇردىستەن تىس قالماي، سوعىس بولا قالعاندا قىتاي تىلىنەن اۋدارما جاسايتىن «اسكەري اۋدارماشى» ءارى جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەتىن «اسكەري ناسيحاتشى» ماماندىعىن قوسا الىپ شىقتى.

مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ 1965 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە «شىعىس تىلدەرى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا «شىعىستانۋشى-فيلولوگ، رەفەرەنت» كۆاليفيكاتسياسىن الىپ، كەمەڭگەر اكەنىڭ سارامان جولىنا ءتۇستى.

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد،

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz