2024 جىلعى 3-4 شىلدەدە استانادا ەۋرازياداعى ەڭ ىقپالدى حالىقارالىق ۇيىم - شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (شىۇ) ءسامميتى وتەدى. سامميت «كوپجاقتى ديالوگتى نىعايتۋ - تۇراقتى بەيبىتشىلىك پەن دامۋعا ۇمتىلۋ» ۇرانىمەن وتەدى.

الەم حالقىنىڭ 45%-ى (3 ملرد-تان استام ادام) تۇراتىن ۇيىمعا مۇشە توعىز مەملەكەتتىڭ ۇلەسىنە الەمدىك ءجىو-ءنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى جانە الەمدىك ساۋدانىڭ 15% -ى تيەسىلى بولىپ كەلەدى.

الەمنىڭ تەڭ جارتى جۇرتىنىڭ باسىن قوسقان ۇيىم!

مەملەكەت باسشىسى نيۋ-دەليدە وتكەن شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ەلەۋلى ساياسي ىقپالى، ەلەۋلى ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى جانە وراسان زور ادامي رەسۋرستارى بار شىۇ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋگە جانە ادامزاتتىڭ قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرلەرىن ەڭسەرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسۋعا قابىلەتتى»، - دەپ اتاپ ءوتتى.

قازاقستان شىۇ اياسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى. شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى 2001 جىلى قازاقستان، قىرعىزستان، قىتاي، رەسەي جانە تاجىكستان شەكارا اۋدانىندا اسكەري سالاداعى سەنىم شارالارىن نىعايتۋ تۋرالى كەلىسىمگە (1996 جىل، شانحاي) جانە شەكارا اۋدانىندا قارۋلى كۇشتەردى ءوزارا قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمگە (1997 جىل، ماسكەۋ) قول قويعاننان كەيىن قۇرىلعان «شانحاي بەستىگى» نەگىزىندە ومىرگە كەلدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز جاھاندىق جانە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتىڭ قازىرگى زامانعى جۇيەسىنىڭ بەرىك تىرەگى بولعان وسى حالىقارالىق ينستيتۋتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جونىندەگى باستامالاردى بەلسەندى ىلگەرىلەتە وتىرىپ، شىۇ-نى قۇرۋدىڭ باستاۋ كوزىندە تۇردى.

2006 جىلى قازاقستان شىۇ باس حاتشىسى لاۋازىمىنا ءوزىنىڭ وكىلى بولات نۇرعاليەۆتى ۇسىندى. ول وسى لاۋازىمدا 2007 جىلدان 2009 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتكەن ەدى. باس حاتشى رەتىندە بولات نۇرعاليەۆ ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردى اۋعان باعىتىنداعى ەسىرتكى ەكسپانسياسىمەن كۇرەسكە ەرەكشە نازار اۋدارا وتىرىپ، ەسىرتكى قۇرالدارىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا قارسى كۇرەستەگى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرۋعا شاقىرعان بولاتىن.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ وكىلى نۇرلان ەرمەكباەۆ شىۇ باس حاتشىسى ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قىزمە اتقارادى. قازاقستان وكىلدەرىنىڭ شىۇ-نىڭ جوعارى لاۋازىمدارىنا تاعايىندالۋى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ قازاقستاندىق ديپلوماتتارعا دەگەن سەنىمىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن جانە ولاردىڭ ۇيىم قىزمەتى شەڭبەرىندە ماڭىزدى مىندەتتەردى شەشۋگە قابىلەتتىلىگىن كورسەتەدى.

قازاقستان شىۇ-عا 4 رەت توراعالىق ەتتى!

2023 جىلعى 5 شىلدەدەن 2024 جىلعى ماۋسىمعا دەيىن قازاقستان شىۇ-عا توراعالىق ەتەتىن بولادى. وسىلايشا، قازاقستان بۇل ۇيىمدى وسىمەن ءتورتىنشى رەت باسقارىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇعان دەيىن 2004, 2010 جانە 2016 جىلدارى توراعالىق ەتكەن بولاتىن. قازاقستاننىڭ بيىلعى جىلعى توراعالىعىنىڭ باسىمدىقتارى شىۇ كەڭىستىگىندە قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدى، ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋدى، ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدى، تسيفرلىق سالانى دامىتۋدى، ەكولوگيا جانە مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستار سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى نىعايتۋدى قامتيدى.

جالعاسىپ جاتقان الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس شىۇ-دان وڭىرلىك ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋدى جانە جاڭا ەكونوميكالىق كۇن ءتارتىبىن ازىرلەۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر اشۋدى تالاپ ەتەدى. شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ كۇش-جىگەرى 2030 جىلعا دەيىنگى ەكونوميكالىق دامۋ ستراتەگياسىن ءتيىمدى ىسكە اسىرۋعا باعىتتالىپ وتىر.

مەملەكەت باسشىسى ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا، ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمىنا جانە كيبەرقىلمىسقا قارسى كۇرەستىڭ ماڭىزدىلىعىن دا اتاپ ءوتتى. قازاقستاندىق توراعالىقتى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان «تاريحي شەشىمدەردىڭ ۇستاسى» دەپ سيپاتتاۋعا بولادى.

2023 جىلعى 4 شىلدەدە شىۇ سامميتىندە مەملەكەت باسشىسى «بۇكىل ادامزات ءۇشىن بەيبىت جانە ۇيلەسىمدى دامۋدىڭ يدەالدارى مەن قۇندىلىقتارىن ۇجىمدىق ىلگەرىلەتۋگە» باعىتتالعان شىۇ-نىڭ «ءادىل بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ءۇشىن الەمدىك بىرلىك تۋرالى» باستاماسىن بىرلەسىپ ازىرلەۋدى ۇسىندى. باستامانىڭ جوباسىن قازاقستاننىڭ ءسىم شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قاراۋىنا ۇسىندى. بارلىق تاراپتار استانادا وتەتىن سامميتتە قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىن ءبىراۋىزدان قولدادى. رەسەي تاراپى قۇجاتتىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، ونى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «وراسان زور ساياسي باستاماسى» دەپ اتادى. قازاقستاننىڭ باستامالارى شىۇ ءوڭىرىن دامىتۋدىڭ ءتيىمدى ستراتەگيالارىن ازىرلەۋگە باعىتتالعان ەدى.

سۋرەت سپيتنيك سايتىنان الىندى

شىۇ: قازاقستان قانداي ساياسات ۇستانادى ءھام ۇسىنادى؟

باستاما شەڭبەرىندە جۇمىستىڭ: «ءادىل الەم فورمۋلاسىن» ۇجىمدىق ىزدەستىرۋ پروتسەسىن ىسكە قوسۋ، اشىق، ترانسپارەنتتى، ءادىل، ينكليۋزيۆتى جانە كەمسىتپەيتىن كوپجاقتى ساۋدا جۇيەسىن نىعايتۋ، سونداي-اق تازا جانە قاۋىپسىز پلانەتا ءۇشىن جالپىعا ورتاق قوزعالىس سىندى باعىتتارى ۇسىنىلدى. باستامانى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ قابىلداۋى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ، ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋ جانە وزەكتى جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋدەگى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كۇش-جىگەردىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باستالۋىن كورسەتەدى.

مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان «ءادىل بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ءۇشىن الەمدىك بىرلىك تۋرالى» باستاما تۋىنداپ كەلە جاتقان گەوساياسي شيەلەنىس پەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى كونفرونتاتسيا ۇردىسىنە جاۋاپ بەرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل باستاما ءوزارا سەنىمگە، تەڭدىككە، قۇرمەتكە جانە بىرلەسكەن دامۋعا ۇمتىلىسقا نەگىزدەلگەن «شانحاي رۋحىن» كۇشەيتۋگە ىقپال ەتەتىن بولادى.

بۇل باستاما قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن مەملەكەتتەردىڭ قاۋىپسىز قاتار ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى كۇش-جىگەرىن كورسەتەدى. ادىلدىك پەن كەلىسىم تۇجىرىمداماسىن الەمدىك دەڭگەيگە شىعارۋ مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسى قاعيدالارعا ادالدىعىن جانە ونى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، حالىقارالىق ارەنادا دا نىعايتۋعا ۇمتىلىسىن ايقىن كورسەتەدى.

سۋرەت ۆيكيپەديادان الىندى

شىۇ: ۇيىمعا كىمدەر مۇشە؟

جاھاندىق سەنىم داعدارىسى مەن گەوساياسي احۋال جاعدايىندا شىۇ-نىڭ جانە كوپجاقتى ارىپتەستىك قۇرىلاتىن قاعيداتتاردىڭ تارتىمدىلىعى ارتۋدا. شىۇ-دا جىل سايىن قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ سانى ۇلعايۋدا. 2023 جىلى ۇيىمعا يران قوسىلدى، ال استاناداعى سامميتتە بەلارۋس شىۇ-نىڭ تولىققاندى مۇشەلىگىنە قابىلدانادى. شىۇ-عا بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ەكى تۇراقتى مۇشەسى (قىتاي جانە رەسەي), ءتورت يادرولىق مەملەكەت (قىتاي، رەسەي، ءۇندىستان جانە پاكىستان), الەمدەگى حالىق سانى ەڭ كوپ ەكى ەل (قىتاي جانە ءۇندىستان), بريكس توبىنىڭ ءۇش ەلى (رەسەي، ءۇندىستان جانە قىتاي), G20-عا قاتىسۋشى ءتورت ەل (رەسەي، ءۇندىستان) ، قىتاي جانە تۇركيا) جانە الەمدەگى ەكى ءىرى ەنەرگيا تۇتىنۋشىلار (قىتاي جانە ءۇندىستان) كىرەدى.

جوعارىداعى فاكتورلار ۇيىمنىڭ ەۋرازياداعى عانا ەمەس، الەمدىك قوعامداستىق الدىنداعى ەرەكشە مارتەبەسى مەن مىندەتتەمەلەرىن ايقىندايدى. شىۇ اياسىنداعى ىنتىماقتاستىققا مۇددەلى تاراپتار سانىنىڭ ءوسۋى استانا ءسامميتىنىڭ جۇمىسىن ەۋرازيانىڭ اشىق ديالوگى تۇرىندە ەۋرازيالىق «ون» فورماتىندا ىسكە قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

استانا الەمدىك ساياسات جانە وڭىرلىك پروبلەمالاردى شەشۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بەدەلگە يە بولدى. سوندىقتان استانادا وتەتىن سامميت شىۇ ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى الەمدىك قوعامداستىق ءۇشىن ۇلكەن ساياسي جانە الەۋمەتتىك مانگە يە.

سامميت قورىتىندىسى بويىنشا ءتۇرلى سالالاردا 20-دان استام قۇجات قابىلداۋ جوسپارلانىپ وتىر. باستى ساياسي قۇجات استانا دەكلاراتسياسى بولماق. استانا دەكلاراتسياسىندا شىۇ-نىڭ وزەكتى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ماسەلەلەر جونىندەگى ۇستانىمى بەلگىلەنىپ، ۇيىمنىڭ وتكەن كەزەڭدەگى قىزمەتىنىڭ قورىتىندىلارى شىعارىلادى جانە ونى ودان ءارى دامىتۋدىڭ باعدارلارى ايقىندالادى. دەكلاراتسيا شىۇ-نىڭ حالىقارالىق جانە وڭىرلىك دامۋ پروبلەمالارىن شەشۋدەگى كونفرونتاتسيالىق تاسىلدەردى بولدىرمايتىن جەلىنى ۇستاناتىنىن راستايدى.

سامميت قازاقستاننىڭ شىۇ-نىڭ 2035 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى تۋرالى شەشىمىن جانە شىۇ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ تۋرالى سىمك ۇسىنىستارىن قابىلداۋ ارقىلى شىۇ شەڭبەرىندە پراكتيكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدى تەرەڭدەتۋدەگى باستاماشىلىعىن اتاپ كورسەتەدى. استانانىڭ كۇش-جىگەرى تۇراقتى بەيبىتشىلىك فورمۋلاسىن ىزدەۋگە باعىتتالىپ وتىر.

سۋرەت ۆيكيپەديادان الىندى

بۇۇ باس حاتشىسى گۋتەرريش ارنايى كەلە جاتىر...

شىۇ-عا تىكەلەي قاتىسى جوق ەلدەر وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى وسى ۇيىمنىڭ قازاقستاننىڭ توراعالىق ەتۋ كەزەڭىندەگى بەدەلىن راستايدى. نەگىزگى قاتىسۋشى ەلدەردەن باسقا بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ، موڭعوليا، ءازىربايجان، كاتار، تۇركيا، ءباا جانە تۇرىكمەنستان وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋى جوسپارلانىپ وتىر. رەسپۋبليكا ەلورداسى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ 10 مىڭعا جۋىق دەلەگاتسياسىن قابىلداۋعا دايىندالۋ ۇستىندە.

شىۇ ەۋرازياداعى تۇراقتىلىق فاكتورى بولىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. ۇيىمعا دەگەن تۇراقتى قىزىعۋشىلىق ستراتەگيالىق باسەكەلەستىكتىڭ الەمدىك ۇردىستەرىنە قاراماستان، ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ وزەكتىلىگىن كۋالاندىرادى. استانا ءسامميتىنىڭ قورىتىندىسى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋدىڭ جاھاندىق ۇدەرىستەرىنە جاردەمدەسەتىن بەلسەندى الەمدىك ويىنشى رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتادى.

بۇعان دەيىن قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋدا ەرەكشە ءرول اتقاراتىنىن مالىمدەگەن بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ قاتىسۋى رەسپۋبليكانىڭ الەمدىك ارەناداعى جوعارى ورنىن كورسەتەدى. وسى تۇرعىدا استانا ءسامميتىن ءوزارا سەنىمدى، دوستىقتى، تاتۋ كورشىلىكتى، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى نىعايتۋدىڭ الەمدىك الاڭى رەتىندە، سونداي-اق بۇۇ ءۇشىن XXI عاسىر پروبلەمالارىنىڭ شەشىمدەرىن بىرلەسىپ ىزدەۋ جونىندەگى ازياداعى وزەكتى الاڭ رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.

Abai.kz