وتكەن جىلعى ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن جاڭالىق ءارى ەلەۋلى ەڭبەك - «قازاق سوزدىگى» ەكەندىگى داۋسىز. وسى سوزدىك ارقىلى تىلىمىزگە تيەسىلى سوزدىك قورعا 106000 اتاۋ ءسوز بەن 48,3 مىڭ ءسوز تىركەسى رەسمي ءارى عىلىمي تۇردە تىركەلدى. بۇل سوزدىك تۇركى تىلدەرىنىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىن ەڭ باي لەكسيكالىق قورعا يە ەكەنىن پاش ەتتى.

ءبىر تومدىق الىپ سوزدىكتىڭ قالىڭدىعى – 6,5سم، ەنى – 21,5 سم، ۇزىندىعى – 26,5 سم. بەت سانى - 1488. اتالعان كىتاپتىڭ دايىندالىپ، جارىق كورۋىنە بەلگىلى عالىمدار: ن.ءۋالي، ش.قۇرمانبايۇلى، م.مالباقوۆ، ر.شويبەكوۆ، ق.كۇدەرينوۆا، و.جۇباەۆا، ا.جاڭابەكوۆا، ا.فازىلجانوۆا، ج.يساەۆا، ا.ۇدەرباەۆ اتسالىسقان.

دەسەك تە، مۇنداي ءىرى ىستە كەمشىلىك بولاتىنى راس، ونى سىناۋ نە مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، سوزدىكتى ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن، جۇيەلەي ءتۇسۋ ءۇشىن ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اتالمىش سوزدىك كەيبىر سوزدەردىڭ تۇسىندىرمەسىن تولىق قامتىماعان. ماسەلەن، «ناۋشا» ءسوزىنىڭ بۇرىنعى سوزدىكتەردەگى تۇسىندىرمەسى مولىراق ءارى دالىرەك بولاتىن: 1. جاڭا. 2. جاس جiگiت، بوزبالا. 3. اۋىس. بويشاڭ، بويجەتكەن، سىمباتتى. ~ جiگiت (قىز).4. باليعاتقا تولماعان ورىمدەي جاس.

وتكەن جىلعى ءتىل ءبىلىمى سالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن جاڭالىق ءارى ەلەۋلى ەڭبەك - «قازاق سوزدىگى» ەكەندىگى داۋسىز. وسى سوزدىك ارقىلى تىلىمىزگە تيەسىلى سوزدىك قورعا 106000 اتاۋ ءسوز بەن 48,3 مىڭ ءسوز تىركەسى رەسمي ءارى عىلىمي تۇردە تىركەلدى. بۇل سوزدىك تۇركى تىلدەرىنىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىن ەڭ باي لەكسيكالىق قورعا يە ەكەنىن پاش ەتتى.

ءبىر تومدىق الىپ سوزدىكتىڭ قالىڭدىعى – 6,5سم، ەنى – 21,5 سم، ۇزىندىعى – 26,5 سم. بەت سانى - 1488. اتالعان كىتاپتىڭ دايىندالىپ، جارىق كورۋىنە بەلگىلى عالىمدار: ن.ءۋالي، ش.قۇرمانبايۇلى، م.مالباقوۆ، ر.شويبەكوۆ، ق.كۇدەرينوۆا، و.جۇباەۆا، ا.جاڭابەكوۆا، ا.فازىلجانوۆا، ج.يساەۆا، ا.ۇدەرباەۆ اتسالىسقان.

دەسەك تە، مۇنداي ءىرى ىستە كەمشىلىك بولاتىنى راس، ونى سىناۋ نە مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، سوزدىكتى ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن، جۇيەلەي ءتۇسۋ ءۇشىن ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اتالمىش سوزدىك كەيبىر سوزدەردىڭ تۇسىندىرمەسىن تولىق قامتىماعان. ماسەلەن، «ناۋشا» ءسوزىنىڭ بۇرىنعى سوزدىكتەردەگى تۇسىندىرمەسى مولىراق ءارى دالىرەك بولاتىن: 1. جاڭا. 2. جاس جiگiت، بوزبالا. 3. اۋىس. بويشاڭ، بويجەتكەن، سىمباتتى. ~ جiگiت (قىز).4. باليعاتقا تولماعان ورىمدەي جاس.

جاڭا سوزدىكتە: 1. تاۋ باۋرايىندا وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىر ءتۇرى (؟); 2. ەكسپر. بوقمۇرىن (؟)

ال «ناۋ» ءسوزىنىڭ 2-تۇسىندىرمەسى مىيىققا كۇلكى ۇيىرەدى: داۋكەس، جالاقور (؟) بۇل ءسوزدى بۇرىنعى سوزدىكتە دە وڭدىرىپ تۇسىندىرمەگەنبىز: «قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» (ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتى، الماتى، 1999 ج.) - ناۋ 1. (كونە): داۋ، جانجال. «ناۋ جۇرگەن جەردە داۋ جۇرەدى» (ماقال). بۇل تۇسىندىرمە بويىنشا : «داۋ جۇرگەن جەردە داۋ جۇرەدى» دەگەن جاڭىلتپاشقا تاپ بولامىز. ال، داۋ مەن جانجال سوزدەرىنىڭ نەگە ماندەس سوزدەردەي قاتار بەرىلگەندىگى دە تۇسىنىكسىز: داۋ – جانجال بولا بەرمەيدى عوي؟! داۋ – ءسوز جۇزىندە بولاتىن قايشىلىقتى ارەكەت، ءبىر تاراپتىڭ ءوز كوزقاراسىن، ۇستانىمىن قورعاۋ ۇدەرىسى بولسا، جانجال – ۇرىس-كەرىس، توبەلەس، سوعىس الدىنداعى جاعداي، كونفليكت.

شىن مانىندە «ناۋ» ۇعىمى الدەبىر داۋدى تۋىنداتاتىن جاعدايدى كولدەنەڭ تارتىپ تۇر. مۇنى بەلگىلى عالىم، ءال-فارابيتانۋشى اقجان ماشانوۆ ء(«ال-فارابي»، «جازۋشى» باسپاسى، الماتى – 1970, 123-بەت) «ناۋدىڭ باسى – داۋدىڭ باسى» ماقالاسىندا:  «ايدىڭ توعىس جۇلدىزدارىنىڭ تۋعانى مەن باتقانىن «ناۋ» دەپ اتايدى. دەمەك، ناۋ تۋرالى داۋ تۋادى. ول داۋ استرونومدار اراسىندا، ەسەپشىلەر اراسىندا اتام زامانداردان بەرى قاراي بىتپەي كەلە جاتقان داۋ. سوندىقتان «ناۋ قۇرىماي - داۋ قۇرىماس» دەگەن»، - دەپ جازىپ، «ناۋدى» تولىعىنان ءتۇسىندىرىپ وتكەن.

ارينە، مۇنداي ءىرى دۇنيەنى ەسكى ادىسكە سالىپ قارا جۇمىسپەن ءبىتىرۋ، تياناقتاۋ اسا قيىن. سوندىقتان وسى زامانعى جاڭاشىل ءادىس پەن تەحنيكا كەرەك. ماسەلەن، سوزدەردى ەڭبەكتەردىڭ ەلەكتروندىق ماتىندەرىنەن ارنايى پروگراممامەن ىزدەۋ ارقىلى ءسوزدى دە، ونىڭ تۇسىندىرمەسىن دە وڭاي تابۋعا بولادى. جوعارىداعى كەمىستىكتەرگە قاراعاندا، ونداي تەحنيكالىق مۇمكىندىك قولدانىلماعان سەكىلدى.

جالپى، اتالعان ەڭبەكتى ءتىل ءبىلىم عىلىمىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى مەن ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن عىلىمي تىركەلىم ارقىلى پاش ەتۋ دەي وتىرىپ، مىناداي ۇسىنىس ايتقىمىز كەلەدى:

 اتالمىش سوزدىكتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن ارنايى پورتالعا جاريالاي وتىرىپ، سول جەردە عالىم-وقىرمانداردىڭ ءوز تۇسىندىرمەسىن قوسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلۋى كەرەك، بىراق ول جۇمىستىق نۇسقا رەتىندە بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە جايعاستىرىلىپ، ودان ءارى سول ەسكەرتپەلەر مەن ۇسىنىستار نەگىزىندە تاعى دا سوزدىكتى جاڭارتۋ، تۇزەتۋ، تولىقتىرۋ قاجەت. بۇل اكادەميالىق سوزدىككە دەگەن سەنىمدى نىعايتۋمەن بىرگە، ونى تولىقتىرىپ، دايەكتەي تۇسەدى، سۋبەكتيۆيزمنەن قۇتقارادى، ءتىپتى، جۇمىس مەرزىمىن مەيلىنشە ازايتادى.

ارينە، «بۇل – عىلىمي جۇمىس، كەز كەلگەننىڭ كىرىسۋىنە بولمايدى» دەگەن ءۋاجدىڭ بارى راس. الايدا، سوزدىكتىڭ تىڭعىلىقتى دا بىرجاقتى مازمۇندى، ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن بارىنە دە بارۋ كەرەك. ويتكەنى، ەڭبەك عىلىمي توپتىق بولعانمەن، ونى تۇتىناتىن حالىق، تۇتاس ۇلت. ونىڭ ۇستىنە ءتىلدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى بارىن، ونىڭ قولدانىم اياسى كەڭەيە تۇسكەنىن ەسكەرۋىمىز دە قاجەت.

سەرىك ەرعالي

Abai.kz