ءتىل – امانات، اماناتقا قيانات جۇرمەيدى
جالپى، الەمدە 100 ميلليوننان استام سويلەۋشىسى بار – قىتاي، يسپان، اعىلشىن، بەنگال، حيندي، پورتۋگال، ورىس، جاپون تىلدەرىندە 2 ميلليارد 400 ميلليون ادام سويلەسە، سويلەۋشىسى تەك ءبىر ادامنان عانا قالعان 51 ءتىل بار كورىنەدى. ال جيىرما مىڭ سويلەۋشىسى عانا قالعان تىلدەردى قاۋىپتى جاعدايدا دەسەك، ءدال قازىر الەمنىڭ 4000 ءتىلى جويىلۋ الدىندا تۇر. لينگۆيست مايكل كراۋستىڭ پىكىرىنشە، ءار ايدا 2 ءتىل جويىلىپ، ءححى عاسىردا تىلدەردىڭ 50%-ى قالىپ، 3000 ءتىل عانا ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى.
جالپى، الەمدە 100 ميلليوننان استام سويلەۋشىسى بار – قىتاي، يسپان، اعىلشىن، بەنگال، حيندي، پورتۋگال، ورىس، جاپون تىلدەرىندە 2 ميلليارد 400 ميلليون ادام سويلەسە، سويلەۋشىسى تەك ءبىر ادامنان عانا قالعان 51 ءتىل بار كورىنەدى. ال جيىرما مىڭ سويلەۋشىسى عانا قالعان تىلدەردى قاۋىپتى جاعدايدا دەسەك، ءدال قازىر الەمنىڭ 4000 ءتىلى جويىلۋ الدىندا تۇر. لينگۆيست مايكل كراۋستىڭ پىكىرىنشە، ءار ايدا 2 ءتىل جويىلىپ، ءححى عاسىردا تىلدەردىڭ 50%-ى قالىپ، 3000 ءتىل عانا ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى.
ءدال وسىنداي مالىمەتتەرگە كوز تىككەندە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىنىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق. ءتىل تاريحى قاي ەلدە بولسىن زەرتتەلەتىنىن ەسكەرسەك، انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى سوناۋ باعزى زاماندا ايتىلىپ، عالىمداردىڭ قاۋىپ ەتكەنى ويعا ورالادى. جالپى، بۇگىنگى ءتىل ماسەلەسىن كوتەرۋدەگى ماقسات – وتكەن كەمشىلىكتەردى نەمەسە وزگە جۇرتتاردىڭ ارتىقشىلىقتارىن تىزبەلەۋ ەمەس ەدى. تەك العاشقى سانى جارىق كورگەنىنە سەكسەن جىل تولعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ۇلتتىق ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە قانشالىقتى ۇلەس قوسا العانىن بىلگىمىز كەلدى. وسىعان وراي، «ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلۋىنا ەڭ الدىمەن وقىعاندارى سەبەپ بولادى. بۇلار جات اسەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا ءتىلىن وزگەرتۋگە ىقپال ەتەدى»، – دەگەن ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ءسوزى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا جاناسا ما؟ ءبىز بۇگىن ءسوز تالدايتىن، تەرەڭىنە بويلاي الاتىن، استارىن اڭعاراتىن، ءمانىن تۇسىنەتىن جاعدايدان قانشالىقتى الىستادىق؟ وسى تاقىلەتتەس ساۋالداردان تۇراتىن بۇگىنگىنىڭ بەس ساۋالىن ءتىل ماماندارىنا جولداعاندا تومەندەگىدەي جاۋاپ الدىق.
2. «قازاق ادەبيەتىنىڭ» سوزدىك قورى، جازۋ ءستيلى، جالپى ستيليستيكاسى تۇرعىسىنان العاندا قانداي ارتىقشىلىعى، يا كەمشىلىگى بار؟ وتكەن سەكسەن جىل ىشىندە قازاق تىلىندە قانداي وزگەرىستەر بولدى جانە ونىڭ ءبىزدىڭ دامۋىمىزعا تيگىزگەن اسەرى گازەت تاريحىندا قالاي بايقالدى؟
3. بۇگىندە قازاق ءتىلى اۋدارما تىلىنە اينالىپ بارادى دەگەن قاۋىپ بار. شىن مانىندە قازىرگى جاستار بۇرىنعىنىڭ ادامدارىنشا سويلەپ، ءسوزدىڭ استارىنا بويلاي المايتىنى انىق بايقالادى. بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز ءسوز قۇدىرەتىن، جاۋاپكەرشىلىگىن قالاي سەزىنگەن ەدى، قازىر ءسوز قادىرىنە جەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟
4. 1912 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا سول كەزدە شىعىپ تۇرعان ەكى باسىلىمنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ازدىق ەتەتىنى جازىلعان. سوڭعى 2010 جىلعى ساناق بويىنشا ەل ىشىندە تارايتىن باسىلىمداردى 1619 گازەت پەن 808 جۋرنال قۇرايدى. سوڭعى ءبىر عاسىر ىشىندە باسىلىمدار سانى ەسەلەپ ارتتى دەسەك تە، كەزىندە ەكى باسىلىمنىڭ كوتەرگەن جۇگىن بۇگىندە ەكى مىڭعا جۋىق گازەت-جۋرنال ابىرويمەن اتقارا الىپ ءجۇر مە؟ ونىڭ ىشىندە 80 جىلدىق تاريحى بار «قازاق ادەبيەتى» قازاققا قانشالىقتى جاقىنداي الدى؟
5. قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق بوياۋىن ساقتاپ، ۇرپاعىنا امانات ەتكەن، ءتىلدىڭ قۇنارلىلىعىن، بايلىعىن، تەرەڭدىگىن جەتكىزگەن قاريالاردىڭ قاتارى بۇگىندە سيرەگەن. سوزگە شەشەن، تىلگە شەبەر بولعان بابالارىمىزدىڭ ورنىن باسقان شاعىمىزدا سول اماناتقا قيانات جاساپ جۇرگەن جوقپىز با دەگەن وي كەلەدى. قازىر ءسوزدى جاۋاپسىز قولدانۋ ەرسى سانالمايدى، ءتىپتى، ءتىل ماماندارى بولماسا ونى ءبىلىپ، ەلەپ، ەكشەپ، تۇزەپ جاتقان ەشكىم جوق. وسىلاي جالعاسا بەرسە قالاي بولادى؟
بيجومارت قاپالبەك،
ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى
تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق
ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
1. ءتىل دامىماي تۇرمايدى. قوعام وزگەرىپ، تەحنولوگيا جەتىلەدى، جاڭا ۇعىمدار پايدا بولادى. ءبىر حالىق ءبىر حالىقتان العا وزىپ، مادەني جاعىنان ىقپال ەتەدى، ءسوز قوسادى. مىسالى، اعىلشىن ءتىلى جىل سايىن وزىندە جوق 25 مىڭداي ءسوزدى باسقا تىلدەردەن الىپ، تولىعىپ وتىرادى ەكەن. بي-شەشەن، جىرشى-جىراۋلاردىڭ زامانىنان الىستاساق تا، ءبىز اۋىزدان-اۋىزعا جەتكىزىپ، سولاردىڭ ايتقانىن تاسقا ءتۇسىرىپ الدىق. وعان دا شۇكىر. بىزگە بۇگىن وتكەنىمىزگە تامسانىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى. وركەنيەتتىڭ كوشىنەن قالماۋ ءۇشىن ءتىل ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا قىزمەت ەتۋگە جارايتىن بولۋى ءتيىس. بىزدە قازىر سالالىق تەرمينولوگيا، عىلىم ءتىلى، تەحنيكا ءتىلى جاڭادان كەلىپ جاتقان يننوۆاتسيانىڭ ءتىلى دەگەندەر كەنجە قالىپ وتىر.
2. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ايناسى دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ ادەبي جانە مادەني ءومىرىن جان-جاقتى قامتيتىن باسىلىم رەتىندە وقىرماندارىن ادەبيەت، كينو، تەاتر قايراتكەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىمەن تانىستىرۋمەن قوسا كونە تاريحىمىزعا قاتىستى دەرەكتەر مەن ەتنوگرافيالىق مۇرالارعا تەرەڭ سۋسىنداتادى. ول 80 جىل بويى قانداي زامان بولسا دا وسى جولىنان ەش تايعان ەمەس.
ال ءتىل دەگەنىمىز نە؟ ءار ءتۇرلى لينگۆيستيكالىق ادەبيەتتە ونىڭ 200 ءتۇرلى انىقتاماسى بار. ش.ايتماتوۆ: ء«تىل – ۇلتتىڭ اۆتوپورترەتى»، – دەيدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءتىل سول ۇلتتىڭ ءوزى، ۇلتتىڭ مازمۇنى. ءتىل مادەنيەت پەن ادەبيەتتى تانۋدىڭ دا، تانىتۋدىڭ دا قۇرالى. ءتىل سول مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ ساقتالاتىن ورنى، داميتىن ورتاسى. «قازاق ادەبيەتىندە» ءتىلدىڭ مايىن ىشكەن، سوزىنەن بال تامىزاتىن مارعاسقالار جۇمىس ىستەگەن. سوندىقتان بۇل گازەتتىڭ تىلدىك قوردىڭ مولايۋىنا، كوركەم ادەبيەت ءستيلىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. 15 تومدىق سوزدىكتى تۇزۋشىلەر ءسوز ىزدەپ الدىمەن وسى گازەتتىڭ تىگىندىسىن سۇزەدى.
3. اۋدارما – ءتىلدى بايىتۋدىڭ ءبىر جولى. بىراق ءبىزدىڭ قازاق وزىنەن تىلدىك بىرلىك تۋدىرۋدى قويىپ، تەك اۋدارما ارقىلى دامۋعا كوشكەن سياقتى. سودان ناعىز قازاقي قاۋىم قابىلداي المايتىن جاساندى سوزدەر مەن سينتاكسيستىك نورمالارعا سايكەس كەلمەيتىن قۇراندى سويلەمدەر قاپتاپ كەتتى. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى اۋدارماشى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ، ءتىپتى، ءجۇزدىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. «سوزبە-ءسوز اۋدارۋ، كوبىنەسە تۇپنۇسقا ءتىلدىڭ اۋەنىنە ەرىپ، سوعان قۇل بولۋدان شىعادى»، – دەيدى س.تالجانوۆ. قازىرگى كەزدە سوزبە-ءسوز اۋدارمادان اياق الىپ جۇرە المايسىز. اۋدارماشىلار ويلانۋدى مۇلدەم قويعان سياقتى. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: «ەسىككە جازىلاتىن وت سەبيا، نا سەبيا دەگەن تىركەس كوپ جەردە – وزىڭە قاراي، وزىڭنەن ءارى قاراي دەلىنىپ ءجۇر. ونى سولاي دەپ اۋدارعاندار اباي ايتپاقشى، اۋدارماشىنىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى. ءوزىمىزدىڭ ءتىلدىڭ جۇيەسىنە ۇڭىلسە، سوعان بىرنەشە بالاما تابىلار ەدى. ەش ويلانبايدى عوي، سابازدار! ەسىكتىڭ بارلىعى سىرتقا، نە ىشكە اشىلادى. ىشكە اشىلاتىنىنا ىشكە، سىرتقا اشىلاتىنىنا سىرتقا دەپ جازىپ قويسا بولدى ەمەس پە. ءتىپتى، ورىستىڭ كوزىمەن قاراپ، سونىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي جاتساڭىز، وندا تارت-يتەر دەپ جازىڭىز. ەڭ قىسقا ءتۇرى تاعى بار: ءارى-بەرى، ياعني وت سەبيا – ءارى، نا سەبيا – بەرى. اقپاراتتى تەز الام دەپ اعىلشىن-ورىس دەرەككوزدەرىنە سۇيەنەتىن باق جۋرنالشىلارىنىڭ كوبى ءوزىمىزدىڭ ءتىل جۇيەسىندەگى بار بالامانى تاۋىپ، ءماتىننىڭ ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ ورنىنا سىدىرتىپ سوزبە-ءسوز اۋدارىپ شىققاندى وڭاي كورەدى. كوبىمىز بۇگىن ءتىلدىڭ كيەسى، ءسوزدىڭ قۇدىرەتى بارىن سەزىنبەيمىز.
4. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكا ايماعىنا تارايتىن 8004 باسىلىمنىڭ 2756-سى قازاقستاندا، وندا دا ونىڭ 453-ءى عانا قازاق تىلىندە باسىلادى دا، قالعان 5248 گازەت پەن جۋرنال سىرتتان كەلەدى ەكەن. اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ كەڭەيۋى ارقىلى قوعامدى تەز اقپاراتتاندىرۋ سياقتى ءتيىمدى جاقتارىمەن قاتار، بۇنىڭ تىلىمىزگە، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا، ءتىپتى، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن كەرى جاقتارى دا بولاتىندىعى بەلگىلى. سوندىقتان قازاق ءتىلدى باق-تى كۇشەيتۋ كەرەك. 80 جىلدىق تاريحى بار «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ءوزىنىڭ كەڭەس كەزىندەگى ءار قازاق شاڭىراعى ىزدەپ وقيتىن دەڭگەيىن قازىر جوعالتىپ الدى، 15 مىڭ دەگەن كوپ تارالىمعا جاتپايدى. ءسوز جوق، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ قازاق رۋحانياتى ءۇشىن بەرەرى مول. قازىرگى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەلەرى دە قوعام ءۇشىن وتە وزەكتى. ونىڭ تارالىمىن بۇرىنعى كەڭەس كەزىندەگى دەڭگەيگە جەتكىزۋگە بولادى. قازاق تىلىندە كوپ تارالىممەن شىعاتىن تاۋەلسىز گازەتتەر وعان دالەل بولا الادى. بۇل جەردە گازەتتى نارىق جاعدايىندا ناسيحاتتاۋ، مەنەدجمەنت جۇيەسىن ۇتىمدى قۇرۋ جاقتارىن جەتىلدىرۋ كەرەك سياقتى.
5. ءتىلدىڭ دامۋى ءتىل-نورما-سويلەۋ دەگەن ءۇش تاعانعا سۇيەنىپ وتىرادى. ءتىلدىڭ نورماسى ءتىل ءبىلىمىن ىرگەلى تۇردە زەرتتەيتىن ينستيتۋتتاردا ازىرلەنەتىن اكادەميالىق سوزدىكتەر مەن نورماتيۆتىك گرامماتيكادا بەلگىلەنسە، باق سويلەۋدى (جازباشا، اۋىزشا) جۇزەگە اسىرادى. ەگەر سويلەۋ (رەچ) نورمادان اۋىتقىپ، ونداعى وزگەرىستى قوعام (كوپشىلىك) قابىلداپ كەتسە، الگى وزگەرىستىڭ ءوزى بىرتىندەپ نورماعا اينالۋى مۇمكىن.
بۇرىنعى بي-شەشەندەرىمىز، كونەكوز قاريالارىمىز تەڭەۋمەن، ماقالداتىپ، اسەرلى سويلەيتىن، بۇگىنگىنىڭ ءتىلى باسقا، بۇگىنگى تالاپ تا باسقا، قىسقالىقتى، نۇسقالىقتى كاجەت ەتەدى. جالپى، جاڭالىقتان كورقۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق قازىر ەڭ وكىنىشتىسى، ءتىلدىڭ ءوز ىشىندە شىعارماشىلىق (تۆورچەستۆو ۆ يازىكە) جاعى قاتتى اقساپ تۇر. وعان سەبەپ كوپ: تىلدىك تۇلعانىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگى، اۋدارىلاتىن تۇپنۇسقا ءتىلدىڭ قۇرىلىمىنان شىعا الماۋ، تىلدىك ورتانىڭ الا-قۇلالىعى، ءتىل ساياساتىنىڭ پارمەنسىزدىگى، ءتىل (سويلەۋ) مادەنيەتىن باقىلايتىن جۇيەنىڭ بولماۋى، ت.ب. ەڭ باستىسى، مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى باعدارلاماسىنىڭ السىزدىگى. كەيدە مەن كەسىمدى، ءتىلىپ سويلەيتىن جاستاردى نەمەسە تالانتتى جاس ايتىسكەرلەردى، اقىنداردى كورگەندە ءبىزدىڭ ءالسىز، جۇيەسىز مەكتەپتەن وسىنداي دارىندى بالالار قالاي عانا جارىپ شىقتى ەكەن دەپ تاڭعالام. بىزدەگى وقۋ جۇيەسى 1 سىنىپتان باستاپ ۇلتتىق شەشەندىك ونەردى دامىتىپ، باسقا ساپاعا كوتەرۋگە ەمەس، ءوشىرىپ، بالانى مىلقاۋ ەتۋگە باعىتتالعان سياقتى كورىنەدى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ قازاق مەكتەپتەرىندە جازۋعا (ساۋات اشۋعا) بايلانباعان ءسوز ونەرى دەگەن ءپان جۇرگىزىلۋى كەرەك. قۇيماقۇلاقتىق پەن شەشەندىك ونەر ءبىزدىڭ گەنىمىزدە بار. سونى ءتىرىلتۋ ءۇشىن بىزگە وسىنداي ءپان كەرەك-اق.
جانات يساەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
1. ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق دىلىنەن، ەلدىك سيپاتىنان اجىراماۋىن كوزدەپ توتە جازۋمەن ءتول تاڭبالار جۇيەسىن ۇسىنعان ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەلگە ءجون سىلتەپ، ءالىپبي تۇزگەن، «ساۋاتاشقىش» جازىپ، سان سالالى وقۋلىقتار قۇراستىرعان ۋاقىتى ۇلتىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماي، مايەگى ساقتالعان كەزەڭ ەدى. بار رۋحاني بايلىعى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا جەتكiزiلگەن كوشپەلi جۇرت ءسوزىنىڭ ءماندى، ءارى ءساندى بولۋىنا نازار اۋدارعان. دالا جۇرتى ويلاپ تاپقان كوركەمدىك ايشىقتاردىڭ قاتارىندا قايتالاۋ تاسىلدەرى ەرەكشە ورىن الادى. الگىندەي ايرىقشا اشا تۇسەر نە بولماسا نازار اۋدارۋعا ءتيىستى تۇستاردى تۇيدەگىمەن (تۇتاس سويلەم نە ءسوز تىركەسى), تۇتاسىمەن ء(سوز), ۇزىگىمەن (بۋىن نە دىبىس) قايتالاۋ ارقىلى كوركەم سۋرەت سالىپ، تىڭداۋشىسىن ەلىتە تۇسكەن.
ءسوزدىڭ سىرتقى ايتىلۋ ۇقساستىعى ونىڭ ىشكى ماعىنالىق تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بەلگىلى ءبىر سالىستىرۋعا نەگىزدەلگەن ۇعىم سويلەۋشى جادىندا اسسوتسياتسيالىق كورىنىستىڭ بەينەسىندەي بولىپ قالادى. ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن كورسەتۋدە وردا بۇزار وتىز، قىرىقتىڭ قىرقاسى، ەر جاسى – ەلۋ، الپىستىڭ اسقارى، سەكسەننىڭ سەڭگىرى، ت.ب. سياقتى وبرازدىق قولدانىستار ۋاقىت كوشىنىڭ بەلگىلى ءبىر بەلەسىن ادام العان اسۋلارمەن سالىستىرا قاراۋ ارقىلى جاسالىپ تۇر. بۇلاردىڭ ومىرشەڭدىگى دە سول ايشىقتى وبرازدىلىعىندا جاتىر. ءتىپتى، قىرىق كۇن تويىن، وتىز كۇن ويىن، تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم، ت.ب. دەگەن ەتنوگرافيزمدەردە ابستراكتىلى كوپتىك ۇعىمدى بىلدىرەتىن قىرىق، وتىز سوزدەرى بەكەرگە تاڭدالىنىپ الىنباعان. ق-ك-ت/ و-ك-و، ت-ت / ت-ءو دىبىستىق سايكەستىگىمەن كەلەتىن فرازالىق تىركەس تۇراقتىلىعىنا ماعىنا تۇتاستىعىمەن قاتار، فونيكالىق سايكەستىك تە قىزمەت ەتىپ تۇر.
جالپى، دىبىستاردىڭ اۋەزدiلiگi دانالىقتىڭ كوزi, ءومiر تاجiريبەسiنiڭ تۇجىرىمى iسپەتتەس ماقال-ماتەلدەردە ولاردىڭ ەستە ساقتالىپ، كوڭiلدە جاتتالۋىنا، كەرەك جەرiندە تiلگە ورالا كەتۋگە بەيiمدiگiنە قىزمەت ەتەدi. تاز تارانعانشا توي تارقايدى; قويشىنىڭ قىزى قوي كەلگەندە; تيسە تەرەككە; تيمەسە بۇتاققا، ىرىس الدى – ىنتىماق; التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەر، تورتەۋ تۇگەل بولسا; توبەدەگi كەلەر، ت.ب. سياقتى ءسوز مايەگiندەگi استارلى وي مەن كوركەمدiكتiڭ سىرى نەدە؟ قاراپايىم ءومiر تۋعىزعان قارعايىن دەسەم – جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم، جالماۋىزىم، اتالاستىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن; بارا جاتقاننىڭ بالتاسىن، كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنiن قاعادى، ت.ب. سەكiلدەنiپ كەلەتiن تۇيدەك تiركەستەردiڭ ومiرشەڭدiگi باسى ارتىق ءسوز نە دىبىس قوسپاي، سوم-سوم ويلاردى ۇقساس دىبىستار قاتارىمەن تiزگەن حالىق ساناسىنىڭ سارالىعى مەن كەمەل ويىنىڭ شەبەرلiكتiڭ بيiك دەڭگەيiنە كوتەرiلگەنiن اڭعارتسا كەرەك. جالپى، كەشەگى قازاق تاربيە-ءتالىمدى بۇگىنگىدەي كوگىلدىر ەكراننان نەمەسە عالامتور بەتتەرىنەن ەمەس، كوپتى كورگەن داناگوي قارتتاردان، وقىعانىنان توقىعانى كوپ وتانالارىنان العان.
بۇگىنگى قازاق تىلىندە جارىق كورگەن سوزدىكتەردەگى سوزدىك قوردىڭ تەڭ جارىمىن وزگە ءتىلدى (عىلىم ءتىلى سانالعان لاتىن، گرەك، الەم الپاۋىتتارىنىڭ قاتارىنداعى اعىلشىن، ورىس) لەكسيكون قۇرايدى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىعان زامانىندا وزگە جۇرتتان قالىسپاۋدىڭ، ولارمەن تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ «حالىقارالىق ءسوز قورىنسىز» مۇمكىن ەمەس ەكەنى تۇسىنىكتى. الايدا، وزگە تىلدە سويلەپ، وزگەلەرشە ويلاپ ءجۇرىپ، بۇرىنعى ءسوز تۇسىنەتىن، ونىڭ استارىنا بويلاي الاتىن بولمىسىمىزدان الىستاپ بارا جاتقانىمىز جانعا باتادى. ءتىپتى، كوپىرىپ سويلەپ جاتپاي-اق، كوپ جايتتى يشارامەن ۇعىندىرا الاتىن يبالى مىنەزىمىزدەن ايىرىلىپ بارا جاتقانىمىز قانداي وكىنىشتى. زاڭ-قاراردان باستاپ، وقۋلىق، جارناماعا دەيىن ورىسشادان اۋدارىلىپ بەرىلگەندىكتەن، ەل ىشىندە قازاق ءتىلى عىلىم، ءبىلىم، قۇقىق، مەديتسينا، باسقارۋ ءتىلى بولۋعا قاۋقارسىز دەگەن سىڭارجاق پىكىر قالىپتاسىپ ۇلگەردى.
جاقىندا عانا ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇجىمىنىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «قازاق سوزدىگىندە» تىلدىك قورىمىزداعى 106 000 ءسوزدىڭ ۇعىمدىق انىقتاماسى اشىلىپ، ماعىنالىق قاباتتارى سارالاندى، 48 000 ءسوز تىركەسىنىڭ لەكسيكا-سەمانتيكالىق، كونتەكستىك، ستيليستيكالىق ماعىنالارى ايقىندالدى. وسىنشاما سوزدىك بايلىققا يە حالىق قالايشا ءوز زاڭىن ءوز تىلىندە جازىپ، عىلىمىن ءوز تىلىندە دامىتىپ، ءوز ەلىن ءوز تىلىندە باسقارا المايدى؟ مۇنداي پارادوكستى پىكىردى ءوز تىلىندە ءبىلىم الماعان، وزگەنىڭ تىلىندە ويلاپ، سولارشا سويلەيتىن «قارا ورىس» قانا ايتا الادى. قولىنا كىتاپتان گورى پلانشەتتى كوبىرەك الاتىن، اتىس-شابىسقا قۇرىلعان كينولار مەن جارىمجان جارنامالاردى جيىرەك قارايتىن، دايىن ءسوز «شتامپتارىن» ەستىپ، ءوز بەتىنشە ويلانۋدان قالعان ۇرپاق قانا ايتا الادى.
3. قازىرگى جاستاردىڭ بارلىعىنا بىردەي توپىراق شاشۋ دۇرىس بولماس. ولاردىڭ اراسىندا قولىنان كىتابى تۇسپەگەن، ۇلكەندەردەن ءباتۋالى ءسوز كۇتكەن، سول ءسوزدىڭ استارىن اڭداۋعا قابىلەتتى، ويلى جاستارىمىز دا جوق ەمەس. الايدا ولاردىڭ قاتارى بۇرىنعىداي ەمەس، سيرەك. ال قازاقتىڭ كورگەن-باققانى، ەستىپ-ۇققانى، سەنىپ-تۇشىنعانى – ءبارى-ءبارى تىلىندە تۇر. ءومىر ۇيرەتكەن تاجىريبەسى اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان فولكلورىندا، ودان بەرگى داۋىرلەردە ارىنداپ وتكەن وت اۋىزدى الداسپان جىراۋلار پوەزياسىندا; ەل، جەر، ءتىپتى، تۇتاس ۇلت ماسەلەسىن ورەلى ويىنا ورنەكتى ءسوزىن بۇلتارتپاس دالەلىمەن قوسا بەرەتىن سۇڭعىلا بي-شەشەندەر سوزىندە ورىلگەن. اتا-بابالارىمىز اماناتتاعان اسىلدىڭ قادىرىنە جەتىپ، ءسوز سىرى مەن استارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ءسوز تاريحى مەن تاعىلىمىن تانۋ ءۇشىن، ءسوز ادەبى مەن مادەنيەتىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءسوز قۇدىرەتى مەن كيەسىنەن قورقىپ، اماناتقا قيانات جاساماۋ ءۇشىن، ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ الدىندا ءجۇزىمىز جارقىن بولۋى ءۇشىن انا ءتىلىمىز – قازاق تىلىندە سويلەۋ قاجەت. ۇمىت بولعان ەسكى سوزدەردى ەسكە ءتۇسىرىپ، قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن بالاباقشا، مەكتەپ باعدارلاماسىنا قيسسا-داستانداردى، ەرتەگى-ميفتەردى، شەشەندىك سوزدەردى، فولكلورلىق مۇرانى مولىنان ەنگىزۋ قاجەت. بەسىكتەگى بالانى بەسىك جىرىمەن ۋاتىپ، ءتىلى شىققان بالدىرعانعا ساناماق ۇيرەتىپ، جاڭىلتپاش ايتۋعا، جۇمباق شەشۋگە باۋلىعان دۇرىس. قيالشىل بالا ساناسىن ۇلتتىق ەرتەگىلەر ارقىلى جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋگە عانا ەمەس، ءسوز ماعىناسىن اجىراتۋعا، وي استارىن ۇعىنۋعا، اقىر اياعى ءسوز ارقىلى ەلدىك مۇراتتارعا قىزمەت ەتۋگە ۇيرەتەر ەدىك. بالا ابايدى دانا اباي ەتكەن، شوقيىپ قانا وتىراتىن شوقاندى شوقان ءۋاليحانوۆتاي ۇلت تۇلعاسى ەتكەن كوكىرەگى قازىنا زەرە مەن ايعانىم اجەلەردىڭ ەلىكتىرەر ەرتەگىلەرى مەن تۇگەسىلمەس قيسسالارى ەدى عوي؟!
4. سوڭعى ءبىر عاسىر ىشىندە باسىلىمدار سانى ەسەلەپ ارتقانى راس. الايدا وسىنشا گازەت-جۋرنالدىڭ بارلىعى بىردەي باسپاسوزگە قويىلاتىن ەل سۇرانىسى مەن ۋاقىت تالابىن بىردەي كوتەرىپ وتىر دەي المايمىز. قاپتاعان دۇڭگىرشەكتەردىڭ ءىشى-سىرتىنا سامساتا ىلىنەتىن ءسوزى ارزان، قاعازى قىمبات باسىلىمداردان كوز سۇرىنەدى. پايدا تابۋ كوزىنە اينالعان ارزانقولدى باسىلىمدار اراسىنان ەل وزىنە قاجەتتىنى ىزدەپ وقيدى. وسىنداي سۇرانىسقا يە، وزىندىك قولتاڭباسى قالىپتاسقان، ەلگە ايتارى بار ساليقالى ءسوز يەلەرىنىڭ قاتارىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بارى قۋانتادى. قازاقتىڭ تۇتاس مادەنيەتىنە، رۋحانياتىنا، تاربيە-تالىمىنە 80 جىل ادال قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان باسىلىمنىڭ وسى بيىكتەن تۇسپەي، قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ قادىرىن ارتتىرا بەرەتىنىنە، ەلدىك مۇرات پەن ۇلتتىق مۇددە جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتەتىنىنە سەنىمىمىز زور.
5. ءسوزدى جاۋاپسىز قولدانۋ دەگەندى انىقتاڭقىراي كەتسەك، ول سويلەۋشىنىڭ بىلمەستىگىنەن نە بىلە تۇرىپ، ادەيى بۇرا تارتۋىنان بولۋى مۇمكىن. قازاقشا تىلدەسىپ جۇرگەنىمەن، تىلدىك قولدانىستا ءسوز ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنبەۋ، ەتنوگرافيالىق ءمانىن، ستيلدىك ماعىنالاردى اجىراتا الماۋ، ادەبي ءتىل نورماسىن بىلمەۋ، ت.ب. سەبەپتەرگە بايلانىستى قاتەلىكتەرگە جول بەرىلىپ جاتاتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. كوپ ادام ادەبي ءتىل نورماسى مىندەتتەگەن فورما مەن داعدىلىق قولدانىستىڭ قايسىسى ءتيىمدى، ۇعىنىقتى ەكەنىن اجىراتا الماۋ سەبەبىنەن جارىسپالى نۇسقالاردىڭ قايسىسىن قولدانارىن بىلمەي جاتادى. ماسەلەن، مىناداي – مىنانداي، تىرىدەي – تىرىلەي، تۇگەلدەۋ – تۇگەندەۋ، ت.ب. قايسىسى دۇرىس، قايسىسى قاتە؟ بەرىلگەن نۇسقالاردىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ولاردى باسقا گرامماتيكالىق كورسەتكىشتەر ارقىلى تۇرلەندىرىپ كورۋگە بولادى: تۇگەل – ءتۇپ-تۇگەل ء(تۇپ-تۇگەن دەپ قولدانىلمايدى). نەمەسە قازىرگى قولدانىستا ءجيى جۇمسالاتىن نۇسقالاردى تىزبەكتەپ سالىستىرىپ كورۋگە بولادى: اقشالاي (اقشاداي ەمەس), جىلىلاي (جىلىداي ەمەس). دەمەك، تۇگەل، تىرىلەي، اقشالاي، جىلىلاي نۇسقالارى نورما بولىپ سانالادى.
قازىرگى تىلدىك قوعام تىلىندەگى قاتەلىكتەردىڭ دەنى وقۋلىقتاردىڭ نەگىزىنەن ورىس تىلىنەن (بۇرىن جانە قازىرگى كەزدە دە) اۋدارىلۋىنا بايلانىستى نەگىزگى تۇسىنىكتەردىڭ ۇلتتىق ۇعىمنان الشاق جاتۋىنان تۋىنداپ وتىر. گەوگرافيا ءپانى بويىنشا قازاق تانىمىنداعى بۇلت تۇرلەرىن تۇسىندىرە كەتۋ ارتىق ەتپەيدى: بۋداق بۇلت – شۋماق-شۋماق بۇلت; جەلەڭ بۇلت – تۇتىلگەن شۋداداي جەڭىل بۇلت; ءزىلماۋىر بۇلت – اسپان كۇمبەزىن تۇگەل جاپقان اۋىر بۇلت; قازباۋىر بۇلت – ونداعان شاقىرىم بيىكتىكتە ۇساق مۇز تۇيىرشىكتەرىنەن پايدا بولعان بۇلت; كىلەگەي بۇلت – جۇقا، سيرەك بۇلت; ماسا بۇلتى – جەلسىز، تىمىرسىق تۇنگى بۇلت; وركەش بۇلت – تۇيە وركەشتەنگەن الا بۇلتتار تىزبەگى; سەتىنەۋىك بۇلت – ىرگەسى سوگىلىپ، ىدىراعان بۇلت.
ايتا بەرسە، مۇنداي ماسەلە وتە كوپ. ال جالپى العاندا، ارتىمىزدان ەرگەن جاستارعا ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن تانىم-ءورىسىمىزدى دۇرىس تانىتا وتىرىپ، قازاقى تاربيە بەرۋ كەرەك.
بوتاگوز سۇيەرقۇل،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
سۇلەيمەن دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى
1. ورحون، ەنيسەي، تالاس وزەندەرىنىڭ بويىنان، التاي تاۋىنىڭ اڭعارلارىنان، ەسىك قورعانىنان، باسقا دا كونە قالالارىمىزدىڭ ورىندارىنان، جەكەلەگەن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماڭىنان تابىلعان ۇلكەندى-كىشىلى جازبا ەسكەرتكىشتەرىمىز بەن ءتۇرلى بۇيىمدارداعى تاڭبالاردىڭ ماعىنالارىن بىلدىرەتىن تىلدىك بىرلىكتەردىڭ عىلىمي سيپاتتامالارىنا قاراپ، كەزىندە كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەرەجە-قاعيدالارى قالىپتاسقان، جازبا ءداستۇرى ورنىققان ءبىرتۇتاس ءتىل بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس، الايدا، تاريحي زاڭدىلىقتارعا سايكەس تارماقتالعان ول ءتىل بۇگىنگە دەيىن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق سوزدىك قوردى قۇرايتىن قاينار كوز رەتىندە قۇندى. ال ونداعى ءماتىننىڭ جالپى مازمۇنىن ءتۇسىنۋ ءبىز ويلاعانداي قيىن ەمەس، ول ءۇشىن ءتىلدىڭ ىشكى دامۋ زاڭدىلىقتارى مەن وعان ىقپال ەتەتىن سىرتقى فاكتورلاردى ءبىلۋ جەتكىلىكتى.
ال حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى ءبىزدىڭ ء«وزىمىزدى تانىتاتىن ءسوزىمىزدى» ەستىگەندە، دالىرەك ايتقاندا، قازىرگى قازاقتىڭ ءسوز ساپتاۋىنداعى، جالپى سوزجۇمسامداعى وزگەرىستەردى بايقاعاندا ەكىۇدايى كۇيگە تۇسەر ەدى دە، ەل اراسىنا جاڭالىق بولىپ ەنىپ، سانامىزعا بىرتىندەپ ءسىڭىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ اجىراماستاي بولىگىنە اينالعان كەيبىر سالت-داستۇرلەرىمىز بەن كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدى كورگەندە، وزدەرىنىڭ نە ءۇشىن اتىلىپ كەتكەنىن تۇسىنەر ەدى...
ال «جات اسەرلەرگە» نە جاتادى، الدىمەن سونى ناقتىلاپ الساق...
ح.دوسمۇحامەدۇلى بۇل ءسوزدى ايتقاننان بەرى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى، سوندىقتان ونى «ەل ساناسىنىڭ بۇزىلۋىنا، ەڭ الدىمەن، بوگدە/وزگە تىلدە وقىعاندارى سەبەپ بولادى. بۇلار جات اسەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا تىلىمەن قوسا، ەتنيكالىق سانانى جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن وزگەرتۋگە ىقپال ەتەدى» دەپ «وڭدەسەك»، ناعىز قازىرگى رۋحاني دۇنيەدەن ماتەريالدىق بايلىقتىڭ باعاسى ارتىعىراق سانالاتىن نارىق زامانىنىڭ اششى شىندىعىن كورسەتەر ەدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن، قازاقستان قالالارىنىڭ ۇلكەن كوشەلەرىندە قاپتاپ تۇرعان جارناما تاقتالارىندا باتىستىڭ كينوجۇلدىزى انتونيو باندەراستى قاپسىرا قۇشاقتاپ، اياعىن كوككە كوتەرىپ، «شاتتىققا بولەنىپ تۇرعان» قازاق ايەلىنىڭ ورىسشا وقىعانى داۋسىز دەر ەدىم، سەبەبى، قازاقشا وقىعان، قازاقى تاربيە العان ايەل «ەل اناسى» اتانار شاعىندا مۇنداي جارناماعا تۇسكەنشە «ولگەنىم ارتىق» دەر ەدى... ەل تىزگىنىن ۇستاعان، اسىرەسە، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىندە وتىرعان اعالاردىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا»، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار، جارنامالاردىڭ، ونەر تۋىندىلارىنىڭ (كينو، مۋزىكا ت.ب.) دا ۇلت مۇددەسىنە قايشى كەلمەۋىن (مازمۇن جاعىنان دا، فورماسى بويىنشا دا!) قاداعالايتىن مەزگىل الدەقاشان جەتتى ەمەس پە؟!
2. «قازاق ادەبيەتىن» وندا قولدانىلاتىن سوزدىك قور، جاريالاناتىن ماتىندەردىڭ ستيليستيكا تالاپتارىنا سايكەستىگى تۇرعىسىنان العاندا، قازىرگى مەدياكەڭىستىكتەگى الدىڭعى قاتارلى باسىلىمدار قاتارىنا جاتقىزار ەدىم. بۇل، ءبىر جاعىنان، گازەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىن اڭعارتسا، ەكىنشى جاعىنان، سەكسەن جىلدىق تاريحى بار، ءومىر مەكتەبىنەن وتكەن ماماندار قالىپتاستىرعان داستۇرگە ادالدىق پەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىكتەرىن كورسەتسە كەرەك.
4. حح عاسىردىڭ باسىندا گازەت-جۋرنالدىڭ ازدىعىنان قينالعان قازاق، ءححى عاسىردىڭ باسىندا، كەرىسىنشە، باسىلىمنىڭ كوپتىگىنەن زيان شەگىپ وتىر دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. ويتكەنى، سانى كوپ، ساپاسى جوق ءتۇرلى-ءتۇستى باسىلىمدار (جەلتايا پرەسسا), ونسىز دا عالامتورعا شىرمالىپ، كۇندىز-ءتۇنى ۇيالى تەلەفوننىڭ شاعىن مونيتورىنا قادالىپ، كوز مايىن تاۋىسقانىمەن تۇرماي، كوز اقىسىن قوسا جەپ، ەسىن جيا الماي جاتقان جاستارىمىزدىڭ ساناسىن تۇمانداندىرىپ، اق پەن قارانى ايىرۋدان قالدىرۋدا. قازاق جاستارىنىڭ 60 پايىزدان استامى «گازەت وقىمايتىنىن» ماقتانىشپەن ايتسا، وقيتىنداردىڭ جارتىسىنا جۋىعى «قازاقشا باسىلىمداردىڭ اتاۋىن ەسىنە تۇسىرە الماي قينالادى». گازەت ساتاتىن ورىنداردا تارالىمى جەرگىلىكتى باسىلىمداردان الدەنەشە ەسە ارتىق بولاتىن سىرتتان، اسىرەسە، رەسەيدەن اكەلىنگەن قات-قات گازەت پەن «جالتىراعان» جۋرنالداردىڭ قاي باعىتتاعى يدەولوگيانى قارۋ ەتكەنىن ءبىر-ەكى سويلەممەن جەتكىزۋ قيىن. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق «ماۋسىمدىق» گازەت-جۋرنالدار – ءوز الدىنا ءبىر توبە. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، 25-30 بەتىن تۇگەل ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەردىڭ اقىلدى ازدىراتىن «قىزىقتى حيكايالارىمەن»، بەيادەپ سۋرەتتەر، باسقاتىرعىلار، سوزجۇمباقتار، ت.ب.س.س. «شەدەۆرلەرمەن» تولتىراتىن ارزانقول باسىلىمداردىڭ سانىن قىسقارتىپ، وندا جاريالاناتىن ماتەريالداردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، ماتىندە اشىق ايتىلاتىن جانە جاسىرىن تۇردە مەڭزەلەتىن ويلاردى سانا ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ حالىققا ۇسىنۋ كەرەك جانە مۇنى ءبىزدىڭ «ەل بولام دەگەلى قيسايىپ، دۇرىس تەربەتە الماي كەلە جاتقان بەسىگىمىزدى تۇزەۋگە» جاسالعان اسا ماڭىزدى قادامىمىز دەپ ساناۋعا ءتيىسپىز.
5. شىندىعىندا، قازاق ءتىلىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنى، وندا ساقتالعان كەيبىر سوزدەردىڭ دىبىستىق، مورفولوگيالىق قۇرامى مەن سەمانتيكالىق اياسىنىڭ، ياعني ماعىنالىق شەڭبەرىنىڭ تارىلۋى نەمەسە كەڭەيۋىنەن دە بايقالادى. ءسوز باسىندا ايتىلعان پىكىرگە قايتا ورالساق، «كونە تۇركى ءتىلىن» قازىرگى تىلدىك ۇجىم مۇشەلەرىنىڭ ءبارى بىردەي تۇسىنبەيتىنى راس، الايدا، بۇل ء«تىلدىڭ ادام تانىماستاي وزگەرىسكە ۇشىراۋىنىڭ عانا ناتيجەسى» ەمەس، ونىڭ لينگۆيستيكالىقتان بولەك، ەكسترالينگۆيستيكالىق تا سەبەپتەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى – ورحون، ەنيسەي، تالاس ەسكەرتكىشتەرى جازىلعان كونە تۇركى جازبا داستۇرىنەن قول ءۇزىپ قالعاندىعىمىز. ب.ز. VIII ع. دەيىن وركەندەگەن كونە تۇركى جازۋىن قىپشاق دالاسىنا تارالا باستاعان يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىمەن اراب ءتىلى مەن جازۋى ىعىستىرا باستايدى. جالپى، ءبىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدان كوز جازىپ قالۋىمىزعا كوپ جاعدايدا جازۋ داستۇرىنەن ەرىكتى نەمەسە ەرىكسىز تۇردە باس تارتۋىمىز بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتىپ وتىرعان. سەبەبى، «ەسكىشە» حات تانىعان ادامداردىڭ ءبىر بولىگى «جاڭا» جازۋدى مەڭگەرىپ العانىمەن، ەكىنشى بولىگى ءۇشىن بۇل ەداۋىر قيىندىق تۋدىرعان، ءدال سول سياقتى ساۋاتىن جاڭا جازۋمەن اشقان ادامداردىڭ باسىم بولىگى ءۇشىن ەسكى جازۋ جۇمباق كۇيى قالىپ وتىرعان...
ەندى مىنا ءماتىن ۇزىندىسىنە نازار اۋدارايىق:
ۋا، تۇرك بۋدۋنى، سابىمىن تۇكەتي يشيتگيل.
مۇنداعى: ۋا – قاراتپا ءسوز، قازىرگى قازاق تىلىندە وزگەرىسسىز ساقتالعان;
تۇرك بۋدۋنى – تۇركى حالقى، قازىرگى قازاق تىلىندە «بۋدۋن» ءسوزى ازداعان فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ، ماعىنالىق اياسى مەن قولدانىستىق شەڭبەرى تارىلعان: بودان – وزگە ەلگە، مەملەكەتكە تاۋەلدى، ءوز ەركىندىگى جوق حالىق;
سابىمىن – ءسوزىمدى، بۇل ساب//ساپ ءسوزىنىڭ قازىرگى قازاق تىلىندەگى ء«سوز ساپتاۋ»، ء«سوزىن/ويىن/ ساباقتادى» سياقتى تۇراقتى تىركەستەر قۇرامىندا قولدانىلۋى ونىڭ بىزگە سونشالىقتى جات ەمەستىگىن كورسەتەدى.
تۇكەتي يشيتگيل – تۇگەل ەسىتىڭدەر، تۇكەتي ءسوزى فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراعانىمەن (ك قاتاڭ داۋىسسىزىنىڭ ۇياڭداپ، ع دىبىسىنا اينالۋى، ال ءسوز سوڭىنداعى ت-نى ل دىبىسىنىڭ ىعىستىرۋى), لەكسيكالىق ماعىناسى ساقتالعان; ل دىبىسىنىڭ اسا كۇشتى ىعىستىرعىشتىق قابىلەتى الماتى، ولەڭتى، شىدەرتى سياقتى توپونيمدەردىڭ قۇرامىنداعى تاريحي ت دىبىسىنىڭ ساقتالۋىنان، ال ولاردىڭ قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيالىق زاڭى بويىنشا المالى، ولەڭدى، شىدەرلى بولۋى ءتيىس ەكەنىنەن دە انىق كورىنەدى.
يشيتگيل – ەسىتىڭدەر دەگەن سوزدە فونەتيكالىقپەن (ش//س) قاتار، مورفولوگيالىق تا الماسۋ / وزگەرىس ورىن العان، سونداي-اق، كونە بۇيرىق راي تۇلعاسى (-قىل/عىل، -كيل/-گيل) ءتۇسىپ قالعان، بۇل – تىلىمىزدەگى ۇنەمدەۋ زاڭىنىڭ تالابى. قازىرگى قازاق تىلىندە بۇل فورمانىڭ -قىن/عىن، -كىن/-گىن نۇسقاسى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك رەتىندە تانىلعانىمەن، ادەبي تىلدە دە جۇمسالادى: مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «وتىنەم، سەنەن عافۋ، اسىل جارىم، كورسەتپە تارپاڭ مىنەز، تاسىنباعىن...» دەگەن جىر جولدارىن ەسكە ءتۇسىرۋ جەتكىلىكتى.
سونىمەن، ءا دەگەندە «بوتەن» كورىنگەن ماتىنگە ءجىتى كوڭىل اۋدارساق، ياعني لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساساق، كونە تۇركى ءتىلىن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ كونە باستاۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ساناۋعا تولىق نەگىز بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.
دايىنداعان
ايگۇل سامەتقىزى.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
