«ونەر الدى - قىزىل ءتىل» دەپ ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن ەرەكشە باعالايتىن حالقىمىز اقىنى مەن شەشەنىن، دۋالى اۋىزىمەن ۇلتتىق، ەلدىك ماسەلەلەردى شەشكەن كوسەمدەرىن قاشاندا ارداق تۇتقان. ءسوز ونەرى – جۇرەكتى تولقىتىپ، اقىلدى تارازىلاپ، ءتىل قيسىنىن قيۋلاستىرىپ، ويدى بوياۋىن قاندىرا ورنەكتەپ جەتكىزەتىن ۇلى ونەر.

وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى  دانىشپان بابالارىمىز ونەردىڭ وسى تۇرىنە ەرەكشە دەن قويىپ، اۋىز ادەبيەتىنىڭ سان الۋان تۇرلەرىمەن كەلەشەك ۇرپاققا تەرەڭ تاربيە بەرىپ، تەكتىلىك تىزگىنىن ۇستاتتى. سوندىقتان دا بىزدەر ءۇشىن بۇل ونەردىڭ قاسيەتى تىم ەرەكشە.  قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كولەمى شاعىن، قۇرىلىمى جۇپ-جۇمىر، شىمىر بولىپ، از سوزبەن كوپ نارسەنى ايتا بىلۋگە بەيىمدەيتىن جانردىڭ ءبىرى - جۇمباق. جۇمباق دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ كوپشىلىگىندە بار بولعاندىقتان اريستوتەل «جۇمباق – جاقسى جىمداسقان مەتافورا» دەپ انىقتاما بەرگەن. قازاق حالقى جۇمباقتى ادامداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن، پاراساتىن اڭعارتاتىن ۇلكەن ونەر دەپ باعالاعان. سوندىقتان جار تاڭداعان جاستار، اقىندار، ەل ىشىندەگى شەشەن، بي، داناگوي، قادىرمەندى ادامدار ءبىر-بىرىنە جۇمباق جولداپ، اقىل-وي سىناسىپ، ءبىلىم-تانىم سالىستىرعان.  باعزى داۋىرلەردە اينالاداعى وكتەم كۇشتەردەن ساقتانعاندىقتان، ءوزارا شارتتى سوزدەرمەن، استارلى تىركەستەرمەن تىلدەسكەن.

جۇمباقتىڭ اۋەلگى تەگى تىيىم سوزدەرمەن توركىندەس بولسا،  كەيىنگى دامۋ بارىسىندا تۇرلەنىپ ءتۇرلى سوزجۇمباقتار مەن سوزتىزبەلەرگە ۇلاستى. ادامنىڭ وي-ءورىسىن، العىرلىعىن، ءبىلىمىن سىناۋ ماقساتىندا ناقتى ءبىر زات نەمەسە قۇبىلىستى تۇسپالداپ سيپاتتايتىن شاعىن ادەبي جانر ءسوز ونەرىندە سيرەپ، جەڭىل-جەلپى، ءمان-ماعىناسىز ويىن تۇرلەرىنە اينالعانى وكىنىشتى. قۇرالۋى وتە ۇقىپتىلىقتى، جان-جاقتى بىلىمدىلىك پەن ساۋاتتىلىقتى تالاپ ەتەتىن بۇل ونەر قازاق ادەبيەتىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاسادا قالىپ كەلەدى. العاشقى سوزجۇمباقتى  نيۋ-يوركقا قونىس اۋدارعان جۋرناليست ارتۋر ۋينن 32 سوزدەن قۇراپ، 1913 جىلى «نيۋ-يورك ۋورلد» گازەتىنە جىبەرگەن ەكەن.ءۋيننىڭ ونەرتابىسى نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز ايتەۋىر وتانداستارىنا ۇناماپتى. ءسوز ونەرى سالاسىندا نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان كۇردەلى جانر گازەت- جۋرنالدىڭ قۇندى داۋىرىندە دە تەك سوڭعى بەتتەرىندە، جاريالانۋمەن عانا شەكتەلەتىن. كازىرگى تاڭدا سوزجۇمباق، سوزتىزبە، تىزبە ءسوز، ءسانسوز دەگەندەر جەكە باسىلىمداردا عانا جارىق كورەدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارى جۇمباقتار مەن جاڭىلتپاش، ماقال-ماتەلدەردى تەك بالا باقشا مەن باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا عانا ارنالعان دەپ ۇعاتىندار سوزجۇمباقتىڭ سىرىن تۇسىنە الماي كەلەمىز.

وسىنداي كۇردەلى ءسوز ونەرى سالاسىن سوناۋ 1950-ءشى جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ، كوك شولاققا ءمىنىپ، قوي ءىزىن شاڭداتقان بالا كۇنىنەن-اق سوزجۇمباق قۇراستىرىپ اۋداندىق، اۋىلدىق گازەتتەرگە شىعارىپ ەلگە تانىلعان زايساندىق قاليبەك التىباەۆ بۇل كۇندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپتى.  جاسىنان ساۋىر تاۋىنىڭ ەتەگىندە قوي باعىپ، ادەبيەتتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن وقىعان سيرەك سوزجۇمباقشى ءوز ولكەسىندە مادەني، ساياسي قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، ولەكە تانىپ، شەجىرە مەڭگەردى. جاساعان سوزجۇمباقتارى ءبىر كىتاپ بولىپ جيناقتالعاندا الماتىداعى جوعارى لاۋازىمدى ءبىر جولداسىنا اپارىپتى. «سەنىڭ اباي تاقىرىبىنداعى سىزباڭدى مۇندا ەشكىم تىڭدامايدى. ول ءۇشىن مىقتى ءبىر ابايتانۋشى پىكىر جازۋ كەرەك» دەپ قايتارعان ەكەن. سول جولداسىنىڭ كەڭەسىمەن سەمەيدەگى اباي مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى توكەن يبراگيموۆكە جولىعۋعا ءساتى ءتۇسىپتى. بۇل 1995 جىلدار بولاتىن.  ۇلى اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا دايىندالىپ جاتقان تۇستا توكەن اعا ءبارىمىزدى جيناپ: «اباي شىعارماشىلىعى مەن ومىرىنەن سوزجۇمباق قۇراپ ءبىر كىتاپ جيناقتاعان قاليبەك التىباەۆ دەگەن مىقتى بار. وسىندا ادەبي-كەزدەسۋ كەشى وتەدى. عاجاپ ادام» دەپ تانىستىرعان.  قاليبەك اعانى سودان باستاپ جاقسى ءبىلدىم. «سوزجۇمباق»، «تىزبە ءسوز»، «سان ءسوز»، «ماتاۋ ءسوز» وقىپ جۇرەمىن. ارقايسىسى ءبىر كىتاپتىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان  شيمايلى، تىك، كولدەنەڭ، بۇرىشتاما سوزدەر مەن سان سوزدەردى جاڭىلماي قۇراپ شىعۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن عاجاپ ونەر.  ءارتۇرلى جولدارمەن قۇرالعان دايىن سوزجۇمباقتار مەن ماتاۋ سوزدەردى شەشۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس.  كەيبىرىنىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن سول تاقىرىپتاعى كىتاپتاردى قارايسىڭ، ىزدەنەسىڭ. كەيدە بىرنەشە كۇن  سان سوقتاعا ءتۇسىپ زورعا اياقتايسىڭ. سوندا قاليبەك اعانىڭ وسىنشا سان سوزدەردى ساناسىنا ساقتاپ، ءتۇرلى جولمەن اداسپاي، اينىتپاي قۇراپ شىققانى زور قابىلەت، ەستە ساقتاۋدىڭ مىقتى ۇلگىسى.

قازاقتىڭ قاي اقىنىن الساق تا ابايعا ەلىكتەمەي، ودان باعدار، ءنار الماي وتپەگەن. بارىنشا سابىرلى، ءتوزىمدى، اقىلدى، ۇقىپتى، انا ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى جوعارى قاليبەك اعا  30-عا تارتا ەڭبەكتىڭ اۆتورى ەكەن. وكىنىشتىسى سيرەك سوزجۇمباقشىنىڭ بىردە-ءبىر جيناعى مەملەكەتتىك باسپادان جاريالانباپتى.

جۇمباق – تانىم قۇرالى، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىنىقتىرۋشى. جاسىنان تاڭ الاكەۋىمنەن بيدايدىڭ ماساعىن تەرە ءجۇرىپ، جارتاس جاعالاپ، شىڭ باسىنا ورمەلەپ، قوي، قوزى باعىپ وسكەن قاليبەك اعا دالا دانىشپاندارىنىڭ جۇمباعىن شەشە ءجۇرىپ، ءومىردىڭ جۇمباعىن ەرتە ءتۇسىنىپ ءوستى.  ءسوز كەستەلەپ ماشىقتانعان ول ءتۇرلى جاعدايلاردان ناقىش بولار ورنەكتەر تابا ءبىلدى. جۇمباق نىساناسىنا اينالعان بايلامدار مەن ءومىردىڭ بارشا قۇبىلىستارىن تاقىرىپ ەتىپ توقىدى. ءسوز كەستەسىنە اسپان الەمى، تابيعات قۇبىلىستارى، جەر، حايۋاناتتار، قۇستار، جاندىكتەر، ادام، ءۇي جابدىقتارى، كيىم-كەشەك، تاماق-سۋسىن، ىدىس-اياق، ونەر، شارۋاشىلىق، ءىس-قۇرالدارى، جول، قاتىناس، تەحنيكا، وقۋ-ءبىلىم، ويىن-ساۋىق، ءان-كۇي، ۋاقىت، ءدىن، ت.ب. ءبارىن ورنەكتەدى.

قاليبەك التىباەۆتىڭ ءسوز سۋرەتتەرىنىڭ تىلدىك ورنەكتەرىندە ادەبيەت، مادەنيەت، حالىقتىڭ تاريحي-قوعامدىق ومىرىندەگى، تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى وزگەشەلىكتەردى تانىتاتىن، سولاردان تۋىنداعان ناقىش-ورنەكتەر، اۋىستىرۋلار وتە مول. انا ءتىلىن جاتتىقتىرۋعا، سوزىك قوردى مولايتۋعا  ۇيىتقى تانىمدىق تىرەك سوزدەر الۋان ءتۇرلى. ولار سان-سانالى تابيعات قۇبىلىستارىنا، تۇرمىس پەن شارۋاشىلىق، ادەت-عۇرىپ، قوعامدىق قاتىناستارعا بايلانىستى كەستەلەنىپ وتىرادى.

ماسەلەن، ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان سوزجۇمباقتاردا «ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارى»، «اتا-تەگى»، «وسكەن ورتاسى»، «تۋىسقاندىق اينالاسى»، «ءان مۇراسى» «زامانداستارى» ت.ب. ءتورت تومدىق «اباي جولى» رومانىنان ءسۇزىپ الىپ، شاعىن تور كوزدەرگە ورنىن تاۋىپ سىيعىزا ءبىلۋ اسا شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىن تياناقتى ەڭبەك. ءسوز كەستەلەۋدىڭ ەرەكشەلىگى تەك جۇمباقتىڭ جاۋابى عانا ەمەس، ونىمەن قاتار ءماتىننىڭ ەستە ساقتالۋىنا اسەر ەتەدى. جۇمباقتار مي شىنىقتىرۋ، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، ءتىل ۇيرەنۋدە بىردەن-ءبىر كومەكشى قۇرال. اسىرەسە ولار مەكتەپكە دەيىنگى بالالارعا ءتىل ۇيرەتۋدە، سۇراق قويا بىلۋگە، ويىن جيناقتاپ سويلەۋگە  وزەكتى سالا. قازىرگى ۋاقىتتا جۇمباق قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ارناۋلى نىسانى رەتىندە زەرتتەلۋدە. سونىمەن بىرگە جۇمباقتارداعى ءداستۇرلى تاقىرىپتاردىڭ ارناسى وقۋ-ءبىلىم، عىلىم مەن تەحنيكا دامۋىنا بايلانىستى تولىعىپ كەلەدى. وسى ماقساتتا قاليبەك التىباەۆتىڭ ەڭبەكتەرى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپ، بالاباقشالاردا ءتيىمدى قولعا الىنسا، ءبىز كورە الاتىن قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭدەرىنىڭ بىرىنە اينالار ەدى.

اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان تانىمدىق ۇلگىسى – جۇمباق جاسىرىپ جانە ونىڭ شەشىمىن ايتۋ بالانىڭ اقىل-يەسىن دامىتادى، دۇرىس سويلەۋگە، ويىن جيناقتاۋعا جاتتىقتىرادى. ءار نارسەنىڭ سەبەبىن ىزدەستىرىپ تابۋعا ۇيرەتەدى، بالانىڭ زەيىنىن، ىقىلاسىن ارتتىرادى.  جۇمباقتار قۇپياسى بالانى قىزىقتىرىپ، اسەرلەندىرە تۇسەدى، شەشىمىن ايتقىزۋعا  ماجبۇر ەتەدى. بالانىڭ دا، ۇلكەننىڭ دە  ۇشقىر ويىن ىسكە، ارەكەتكە قاراي باۋليدى. وي ساناسىنىڭ قىزمەت ەتۋىنە سەرپىن بەرەدى.

قاليبەك التىباەۆتىڭ ءارتۇرلى تاقىرىپتاردا جاساعان سوزجۇمباقتارىن وقۋ ورىندارىندا قولدانىپ، ءتۇرلى  ويىن تەحنولوگياسىمەن قاتار جاڭا لەكسيكالىق تاقىرىپتى مەڭگەرتۋدە جانە جاتتىقتىرۋ جۇمىستارىنا  قولدانسا ۇلتتىق قۇندىلىققا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس بولار ەدى. قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەيتىندەر مولايىپ تۇرعان زاماندا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدە سوزجۇمباقتاردى  قولدانۋدىڭ ماڭىزى زور. بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جيناقتاپ، ءتۇرلى ءسوز كەستەلەرىن قولدانۋ ارقاسىندا ۇيرەنگەن سوزدەر بالالاردىڭ ەسىندە قالىپ، جادىندا ساقتالادى. دۇنيەتانۋ قابىلەتىن دامىتىپ، تاپقىرلاققا باۋليدى. اسىرەسە، كورنەكى-بەينەلى ويلاۋدى قالىپتاستىرۋعا، پايدالى، ونەگەلى ويىن تۇرلەرىنە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋعىزادى.  بالالاردىڭ زاتتار تۋرالى انا تىلىندەگى ءبىلىمىن بەكىتەدى، قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىمەن تانىسادى، ءسوزدىڭ ماعىناسىن دۇرىس بىرنەشە تىلدە ەستەرىنە ساقتايدى. مەكتەپ بالالارىنا ءتان قالىپتاسقان سوزدىك قور ەرiكسiز جادىندا قالادى.

قىسقاسى قاليبەك التىباەۆتىڭ شەبەرلىگىمەن قۇرىلعان تانىمدىق سوزجۇمباقتار زامان تالابىنا ساي جاس بۋىننىڭ اقىل-ويىن دامىتۋعا باعىتتالعان اسىل مۇرا.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى،

ابايتانۋشى، اقىن قر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz