كەيدە ماقالانى جازايىن دەپ جازبايسىڭ. باسپاسوزدە جاريالانىپ جاتقان كەيبىر قيسىنسىز، كەرەعار پىكىرلەردىڭ ءوزى سۇرانىپ، سەنى سوعان ماجبىرلەپ وتىرعان سوڭ، ەرىكسىز قولىڭا قالام الاسىڭ. ۇستەلگە جايعاسىپ الىپ، ەندى جازۋعا كىرىسە بەرگەندە، «وسىنىم دۇرىس پا؟ دۇرىس بولعان كۇننىڭ وزىندە، وزىڭە-ءوزىڭ جاۋ تاۋىپ المايسىڭ با؟..» دەگەن سەكىلدى سان سۇراق ساناڭدى شىمشىلايدى. شىنىمەن دە، ساۋ باسىما ساقينا تىلەپ، قايتەيىن دەيسىڭ. بىراق ىشكى بۇلقىنىس، جانىڭا شىداس بەرمەيدى. سودان نار تاۋەكەلگە مىنەسىڭ دە، دوداعا كىرىپ كەتەسىڭ...

جاقىندا، دالىرەك ايتقاندا، رەسپۋبليكالىق «ءۇش قوڭىر» (№08, 02 ناۋرىز 2011 ج.) گازەتىندە ابدەش دايىرباەۆتىڭ «قىتاي جادىگەرلەرى جانىمىزدى جاۋلاپ جاتىر» دەگەن ماقالاسى جاريالانىپتى. كوپ وقىرماننىڭ ءبىرى بولىپ بۇل ماقالانى مەن دە وقىپ شىقتىم. بىراق، ماقالا مەنى يلاندىرا المادى. كەيبىر كەلتىرىلگەن دالەلدەر  شەك باسپايدى، ءتىپتى، كەيبىرى كۇلكىمدى كەلتىردى.

اتالمىش ماقالا «اتاقتى قاراكەرەي تۇبەك اقىن جادى اۋرۋىنان ولگەن ەكەن. سول ايتپاقشى، قازىر بۇكىل قازاق حالقىن قىتاي جادىگەرلەرىنىڭ جادىگويلىك ارەكەتتەرى جاۋلاپ بارادى» دەپ باستالادى. سوندا قاراكەرەي تۇبەك اقىندى كىم جادىلادى؟ ول قالاي ءولدى؟ «جادىلاۋ» باقسى-بالگەر، مولدانىڭ عانا قولىنان  كەلمەۋشى مە ەدى؟ ەسىڭىزدە بولسىن، رۋحاني بايلىقتان ادام بالاسى جادىلانىپ ولمەيدى. ەگەر ونىڭ نيەتى جامان، پيعىلى باسقا بولسا ازعىنداتادى. ءسىزدىڭ: «ءبىز مۇحتارحان ورازبايعا وكپەلەپ جۇرگەندە، ونىڭ سوڭىنان ىلە-شالا زەينوللا سانىك دەگەن شىقتى. سويتسەك، قازاقتان قىتاي، قىتايدان قازاق جاسايتىن «سيقىرشىلار» كوپ ەكەن» دەگەنىڭىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟ ءسىز سوندا: «قىتاي جادىگەرلەرىنىڭ جادىگويلىك ارەكەتتەرى قاپتاپ كەتتى» دەپ مۇحتارحان ورازبايدىڭ ليبايدى «قازاق» دەپ بارشاعا جار سالعانىن، نە بولماسا زەينوللا سانىكتىڭ م.ورازبايمەن ءبىر پىكىردە بولىپ، سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە حات جازعانى، نە بولماسا ءۇرىمجىنىڭ ماڭىنداعى بوعادا كولىنىڭ جاعاسانا قىتايمەن بىرلەسىپ قابانباي باتىردىڭ ءمۇسىنىن ورناتقانى ءۇشىن بە؟! جوق، «گومينداڭنىڭ ولكەلىك وكىمەتىندە جۇمىس اتقارعان كارىم اكىرامي اعامىز: «ليباي اقىنى ەلىباي دەپ اتاۋ كەرەك. بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ ەجەلگى ءۇيسىن حاندىعىنىڭ جالعاسى رەتىندە قابىلداپ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاۋ كەرەك» دەپ ءجۇرىپ، الماتىعا كەلىپ قايتىس بولعاندىعى» ءۇشىن «قازاقتان قىتاي، قىتايدان قازاق جاسايتىن «سيقىرشىلار» كوبەيىپ كەتكەن بە؟! ەگەر ءسىز ايتقانداي شىن مانىندە ۇلت جاسايتىن  «سيقىرشىلىق» قاسيەت ولاردا بار بولسا، قازاقستاننىڭ حالقىن تۇگەل «قازاق جاساپ» العان بولار ەدىك-اۋ!؟ ولاي بولۋ مۇمكىن ەمەس قوي.

ءسىز جانە «قازىر قىتايدىڭ قىلداي ساياساتىنا جادىلانىپ جابىسىپ، باسى اينالىپ، اۋزى اشىلىپ قالعاندار قازاقستاندا قاپتاپ ءجۇر» دەيسىز. قاپتاپ جۇرگەندەر كىم؟ م.ورازباي، ز.سانىك جانە د.ءماسىمحانۇلى ما دەيىن دەسەك، بىراق ءسىز ولاردى «سيقىرشىلاردىڭ» قاتارىنا قوسىپ جىبەرىپسىز. جوق، وسى سيقىرشىلارعا سەنىپ، باسى اينالىپ، اۋزى اشىلىپ جۇرگەندەر ابدىمالىك نىسانباەۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ پەن ومىربەك بايگەلديىن بە؟ بار بولعانى ز.سانىكتىڭ: «مەن 1980 جىلدارى جاڭا قىتايدا «باتىس ءوڭىرى اقىندارى» دەپ اتالاتىن 70-تەن ارتىق اقىننىڭ جىرىن قازاقشاعا اۋدارعان ەدىم. بۇلاردىڭ اراسىندا قاڭلى اقىنى بۇقتىم، قىپشاق اقىنى سارىن، قارلۇق اقىنى نەيجان، ت.ب. بار ەدى» دەپ سەناتور ءو.بايگەلدىنگە حات جازعاندىعى ءۇشىن، نە بولماسا: «مۇرالار نەنى ايتادى» جيناعىمنان تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز توتە جازۋدان كيريلليتسياعا ءتۇسىرىپ، ءوزىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى تاريحى» اتتى ەكى تومدىق وقۋلىعىنا ەنگىزگەن ەكەن» دەگەنى ءۇشىن «باسى اينالىپ»، «اۋزى اشىلعاندار» بولىپ كەتكەن بە؟ سول سەبەپتەن بە، ءسىزدىڭ: «ماسساعان، بەزگەلدەك! مۇقحتارحاندى جالعىز ليباي – ەلىبايىنان شوشىنىپ شۋلاسىپ جۇرسەك، زەينوللا سانىك پەن تۇرسىنبەك كاكىشوۆ ون نەشە ءليبايدى – قىتاي اقىنىنان قازاق ەتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىپ تە تاستاپتى. ال مۇنىمەن قانشاما قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ ميى ۋلاندى – قىتايلاندى دەسەڭىزشى؟!» – دەپ سۇڭقىلدايسىز. ودان ءسىز قورىقپاڭىز، تاۋەلسىز ەلدىڭ سانالى ۇلاندارى ەشقاشان حانزۋ بولىپ كەتپەيدى. ليباي باستاعان ون نەشە قىتاي اقىننىڭ قازاقشالانعان ولەڭدەرىن وقىعانى ءۇشىن ستۋدەنتەردىڭ «ميى ۋلاندى – قىتايلانادى» دەسەڭىز اقىلعا سيمايدى.

ەگەر قىتايتانۋشىلار جاڭاعى ءسىز ايتقان ون نەشە اقىندى شىن مانىندە «قىتاي اقىندارى اراسىنان تەگى قازاق بولعان اقىنداردى ءدال تانىپ» وزىمىزگە قايتارىپ «ورالمان» جاساي السا، وندا نۇر ۇستىنە نۇر بولماي ما؟ بىراق بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ كەتكەندەردى قايتارۋ مۇمكىن ەمەس شىعار... الايدا ز.سانىكتىڭ: «ليباي اقىن تۋرالى تالاستى زەرتتەۋ 1960 جىلدارى شاڭحايدا شىعاتىن «ۋىنحۇيباۋ» ادەبيەت گازەتىندە كوتەرىلگەن بولاتىن. اقىرى ولار «ليباي – باتىس ءوڭىر ادامى، ورتا ازيالىق تۇركى اۋلەتىنەن» دەگەنگە تياناقتادى» دەگەنىن قالاي ءبىز جوققا شىعارامىز.

ءا.دايىرباەۆ اعامىز: «زەينوللا سانىك دەگەن كىم؟» دەپ سۇراق قويادى دا، وعان «زەينوللا – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قىتاي ءتىلى مەن ادەبمەتىنىڭ مامانى، اۋدارماشى، قابانباي تانۋشى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ باۋىرى»، – دەپ ءوزى جاۋاپ بەرەدى. ز.سانىك قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قابانباي تانىۋشى، ءتىپتى قامدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ باۋىرى بولسا، وندا تۇرعان نە بار؟ قابدەشتىڭ كاسىبىن، اتاعىن ءسىز تانىستىرىپ جاتپاساڭىز دا، بىلايعى ءجۇرت ول كىسىنى جاقسى بىلەدى ەمەسپە. ال، قايتا اينالىپ كەپ: «زينوللا – حانزۋ تانۋشى، قابانباي تانۋشى» دەگەنىڭىز قاي ساققانىڭىز. وسىنىڭ الدىندا عانا زينوللا تۋرالى تولىق قاندى انىقتاما بەردىڭىز عوي. ونى قايتالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ «مۇحتارحان – ليباي تانۋشى، حانزۋ قايراتكەرى» دەگەنىڭىز دە نەگىزسىز ايتا سالعان ءسوز سەكىلدى. مۇحتارحان ليباي تانۋشى بولسا بولعان شىعار، بىراق «حانزۋ قايراتكەرى» دەگەن اتاقتى وعان كىم بەرە سالدى ەكەن؟!

«بۇل ۇشەۋى دە نايماننىڭ بالاسى، قىتايدىڭ تارباعاتاي ايماعى، ءدوربىلجىن دەيتىن اۋداننان. بىرەۋلەرى قىتايلاردى اشىق ماقتايدى، ەندى بىرەۋلەرى وتىرىك داتتايدى» دەپسىز. قابدەش، زەينوللا، مۇحتارحان ۇشەۋى دە نايماننىڭ بالاسى بولسا – ولار ءبىر رۋلاس تۋىس، قازاقتىڭ بالاسى بولسا – ولار قانداس باۋىر، ادامنىڭ بالاسى بولسا – ولار تانىس-ءبىلىس، جورو-جولداس بولعانى عوي. ەگەر جەرلەس بولسا، تىپتەن جاقىن بولعان ەكەن. قىتايدى «اشىق ماقتاسا» دا، «وتىرىك داتتاسا دا» ودان بىردەمە وزگەرە مە؟!

«ءبىر كەزدە قىرعىزداردى قىناداي قىرعان باتىر اتامىز قاراكەرەي قابانباي  ابىلايدىڭ باس ساۋداگەرى بولىپ، ۇرىمجىگە جىلقىسىن ايداپ بارىپ، قىتايعا وتكىزىپ، ولاردىڭ بەرگەن تورعىن-تورقاسىن ابىلايعا اكەلىپ بەرىپ وتىرعان عوي» دەگەنىڭىزدى قالاي تۇسىنسەك ەكەن؟ سوندا، قابانباي قىرعىزداردى قىناداي قىرعانى ءۇشىن كىنالى مە؟ ال قىرعىزدار قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باسىن كەسىپ العانىن ماقتانىشپەن ايتىپ، جازىپ تا جۇرگەن جوق پا؟! ءبىز قابانبايدى بۇرىن قول باسشى، حالىق باتىرى رەتىندە جاقسى بىلسەك تە، ونىڭ ەلارالىق ۇلكەن ساۋداگەر، دەپلومات ەكەنىن قالاي بىلمەي قالعانبىز؟ بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش قوي. ال «انە، سول ۇرىمجىدە، بوعدا تاۋى، بوعدا كولىنىڭ جاعاسىندا زەينوللا مەن قىتايلار باتىردىڭ ءمۇسىنىن ورناتىپتى» دەگەنىڭىز جاعىمدى جاڭالىق ەكەن. ەگەر ز.سانىك اعامىز حانزۋلاردى قابانبايدىڭ ءمۇسىنىن تۇرعىزۋعا كوندىرگەنى ءۇشىن، ءبىز  ول كىسىنى ماقتان تۇتۋىمىز كەرەك قوي. قىتاي جەرىندە قابانباي بابامىزدىڭ ءمۇسىنى تۇرۋدان ارتىق نە بار.

«ال قابدەش قازاقستاندا قابانبايدىڭ الىپ مۇسىندەرىن جەتى جەرگە ورناتىپتى» دەگەنىڭىز جول بولسىن! قازاقستاننىڭ 14 وبلىسى مەن 5 قالاسىنا باتىردىڭ ءمۇسىنىن تۇرعىزسا دا كوپتىك ەتپەيدى. نە ءۇشىن ونى نايماندار عانا ارداقتاپ، حان كوتەرىۋى كەرەك؟! سوندىقتان ءبىز قابانباي عانا ەمەس، تاريحتا وتكەن بارلىق باتىر بابالارىمىزدى بۇكىل ەل بولىپ، حالىق بولىپ ارداقتاۋعا مىندەتتىمىز.

ءسىز جانە: «قابەكەڭ بۇكىل قازاقستان بويىنشا «قابانباي قورىنىڭ» پرەزيدەنتى، قاراكەرەي كاسىپكەرلەرىنىڭ توراعاسى، قاراكەرەي تاريحشىلارىنىڭ كوسەمى... بىراق وسىنىڭ ءبارىن ول ۇندەمەي وتىرىپ «باسقارادى» دەيسىز. قازىر قازاقستاندا نە كوپ – قوعامدىق قور كوپ. ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ قوعامدىق قوردىڭ پرەزيدەنتى بولا ما، كوسەمى بولا ما، توراعاسى بولا ما، وندا ەلدىڭ نە شارۋاسى بار؟! قازاقتا «ۇندەمەگەن، ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن ءسوز بار. ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ بىرنەشە قوردى «ۇيىندە ۇندەمەي وتىرىپ» باسقارۋى، ونىڭ اقساقالدىعىن بىلدىرسە كەرەك. اقساقالىن قۇرمەتتەگەن، ارداقتاعان، قارياسىنا باعىنعان تەكتى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي.

ال ەندى دۇكەن ءماسىمحانۇلى ابدىمالىك نىسانباەۆتىڭ «ەكى مىڭ جىلدىڭ دالا جىرى» اتتى كىتاپقا كەگمەنەر ۇلگە ۇلى دەگەن اقىننىڭ ولەڭىن قازاقشالاعان ءۇشىن ايىپتى ما؟!  ارحەولوگ، تاريحشى ساعىنتاي سۇڭعاتاي:  «تۇركى تاريحىندا كەمەنەر ۇلگى ۇلى دەگەن اقىن بولعان ەمەس. بۇل – تۇرىك دەپ (شىندىعى كونە ۇيعىر دەپ) قولدان جاسالعان اقىن. قىتاي عالىمدارى ساياسات ءۇشىن ويلاپ تاپقان. وسى وتىرىكتىڭ انتولوگياعا ەنىپ كەتۋى – سۇيەككە تاڭبا» دەپ گاپىرىپتى. قىتاي عالىمدارى قانداي ايلامەن ويلاپ تاپسا دا، ونى (كەگمەنەر ۇلگى ۇلىن) كەزىندە قىتاي تاريحىنا «تۇركى اقىنى» دەپ جازىپ قالدىرعان بولسا، وندا ونى د.ءماسىمحانۇلى «ەكى مىڭ جىلدىڭ دالا جىرىنا»  كىرگىزىپ ازاماتتىق تانىتىپتى. دۇكەننەن باسقا بىرەۋ بولسا دا، وسىلاي ىستەگەن بولار ەدى. وعان بولا «سۇيەككە تاڭبا ءتۇسىردى» دەپ اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي اتتانداۋدىڭ قاجەتى شامالى. مەن ءا.دايىرباەۆ كولدەنەڭ تارتقان س.سۇڭعاتايدىڭ رەسپۋبليكالىق «قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «ءبىزدىڭ قىتاي تانۋشىلار عىلىمدى نەگە بىلعايدى» دەگەن ماقالاسىن كورگەن دە، وقىعان دا ەمەسپىن. اۆتوردىڭ ءوزى: «ءبىزدىڭ قىتاي تانۋشىلار عىلىمدى نەگە بىلعايدى»، – دەپ ءوزى ايتقانداي، ءبىرىنشى بولىپ عىلىمدى بىلعاپ جۇرگەندەر قىتاي عالىمدارى ەمەس پە؟ مۇنى س.سۇڭعاتايدىڭ ءوزى دە: «1971 جىلى پەكيندەگى مەملەكەتتىك گۋگىڭ مۇراجايىندا... شىڭجاڭنىڭ چارقىلىق اۋدانىنداعى كونە ميران قالاسىنىڭ جۇرتىنان (لوبنور ماڭايى) قىتاي ارحەولوگتارى (شىڭجاڭ تاريح مۇزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى) 1959 جىلى تاۋىپ العان دەگەن داقپىرتپەن ەكى پاراق قىتايشا «قولجازبا» تۇڭعىش رەت ەلگە كورسەتىلەدى» دەپ مويىنداپ وتىرعان جوق پا؟! قازاقتا «سۋ باسىنان تۇنىيدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. سودىقتان مۇنى الدىمەن (قولدان كەلسە) قىتايدىڭ تاريحىنان باستاپ تۇنىتۋىمىز كەرەك. بىلگىر تاريحشى، ارحەولوگ س.سۇڭعاتاي قىتايدا جۇرگەندە وسى ماقالاسىن حانزۋ تىلىندە جازىپ جاريالاۋ كەرەك ەدى. سوندا قىتاي عالىمدارى مەن زەرتتەرتتەۋشىلەرى وعان قانداي ءۋاج ايتقان بولار ەدى؟.. ەندى كەلىپ، «جەردەن التى قويان تاپقانداي» عىلىمدى سۇزگىدەن وتكىزگىسى كەلگەن س.سۇڭعاتاي قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! 1971 جىلى بەيجىڭدەگى گۋگىڭ مۇراجايىندا «1959 جىلى تاۋىپ العان دەگەن داقپىرتپەن ەكى پاراق قىتايشا «قول جازبا» تۇڭعىش رەت ەلگە كورسەتىلدى» دەگەن سەكىلدى، بۇل دا ساعىنتايدىڭ بىزگە جاساپ جۇرگەن «داڭعازاسى ەمەس پە؟» دەگەن ويعا قالاسىڭ.

ءا.دايىرباەۆ ماقالاسىندا س.سۇڭعاتايدىڭ: «سونىمەن 70-80 جىلدارى بۇل «اقىننىڭ» ولەڭدەرى مەن ول تۋرالى زەرتتەۋلەر قىتايدا ۇيعىر تىلىنە اۋدارىلادى. وندا قىتاي يەروليفىندەگى كان-مان-ەر اقىننىڭ اتى كاكمەنەر، كامار، قۇمار دەپ ءارتۇرلى كورسەتىلەدى» دەگەنىن كولدەنەڭ تارتادى. دەمەك، كەگمەنەر ۇلگى ۇلىن ۇيعىرلار «ءبىزدىڭ اتا-بابامىز» دەپ ءوز تىلىنە تارجىمالاعانى ايدان انىق. ويتەكەنى ول اقىنعا قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتىڭ كەز كەلگەنىنىڭ تالاسۋىنا ابدەن حاقىسى بار. ال س.سۇڭعاتايدىڭ: «بۇل اقىن قىتايداعى ساياسي ناۋقاننىڭ تاپتىرماس قۇرالى بولدى. ۇلتتاردىڭ «تاريحي ىنتىماقتاستىعىن» دارىپتەۋ، شاعىن ۇلتتاردى اسسيميلياتسياعا، سوۆەتتىك شوۆينيزمگە قارىسى تۇرۋدىڭ يدەولوگيالىق قارۋى بولدى» دەگەنى قاي ساسقانى. ەگەر مەن بىردەمە بىلسەم، ەشقاشان «بۇل اقىن قىتايداعى ساياسي ناۋقاننىڭ تاپتىرماس قۇرالى» نەمەسە «سوۆەتتىك شوۆينيزمگە قارىسى تۇرۋدىڭ يدەولوگيالىق قارۋى» بولعان ەمەس. بۇل س.سۇڭعاتايدىڭ «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ ايتا سالعان بولجامى عانا. ەگەر قىتاي عالىمدارى تۇركىلەردەن شىققان اقىن كەگمەنەر ۇلگى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى ارقىلى ۇلتتاردىڭ «تاريحي ىنتىماقتاستىعىن» دارىپتەپ»، «شاعىن ۇلتتاردى اسسيميلياتسيلاۋدى» ماقسات ەتكەن بولسا مۇلدەم قاتەلەسكەن ەكەن. ويتكەنى «اسسيميلياتسياعا» تۇسكەن ۇلتتاردى (شىڭجاڭداعى ۇلتتاردى ايتىپ وتىرمىن) بۇگىنگە دەيىن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. اسسيميلياتسياعا ءتۇسۋ ءداۋىرى مىنە، ەندى باستالدى. بۇعان مىسال رەتىندە بىگىنگى قىتايدىڭ جاپپاي از ساندى ۇلت مەكتەپتەرىن جابىپ، «قوستىلدى وقۋ-اعارتۋعا»  شىنداپ كىرىسىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن كۇشەيتىپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى...

ءا.دايىرباەۆ ودان ارى قاراي تاعى دا ساۋكەتايدى بىلاي سويلەتەدى: «1976 جىلى ماو تسزەدۇڭ قايتىس بولدى. 1978 جىلى وتكەن 3-ءشى پلەنۋمنان كەيىن قىتايدا ەكونوميكالىق رەفورما، بىرەر جىلدان سوڭ ساياسي يدەولوگيالىق جاڭارۋلار باستالدى. مادەني توڭكەرىستىڭ قاتەلىكتەرى ساراپقا سالىنادى. سول تۇستا قىتاي عالىمدارى كان-مان-ەر ولەڭدەرىن دە تالقىلاپ، ونىڭ شيكىلىگى تۋرالى پىكىر ايتا باستادى». مىنە، قىزىق ەندى باستالعانداي. سوندا قىتاي عالىمدارى كەگمەنەر ۇلگى ۇلىن تۇركىلەرگە تەلىپ جىبەرگەن ساياساتقا نالەت ايتىپ، وزدەرىنە قايتارىپ، «ورالمان» جاساماقشى بولدى عوي، ءسىرا. سەبەبى، قىتاي عالىمدارى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» كەزىندە كەگمەنەر ۇلگى ۇلى ەمەس، «بايتال تۇگىل باس قايعىسىمەن بولىپ»، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» تەنتىرەپ كەتكەن بولاتىن. اسىرەسە، ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ كوبى ساياسي ناۋقاننىڭ جازىقسىز قۇربانى بولدى. بۇعان دالەل رەتىندە ءا.دايىرباەۆتىڭ مىنا ءسوزىن مىسالعا الساق تا جەتىپ جاتىر. ول: «ال گو موروعا كەلسەك، ونى سول مادەني رەۆوليۋتسيا كەزىندە حۋۆيبيڭدەر (قىزىل قورعاۋشىلار) اۋزى-مۇرنىن قان جالاتىپ ۇرىپ، كىتاپتارىن تاۋ-تاۋ ەتىپ ءۇيىپ، ءوز كىتاپتارىن وزىنە ورتەتكەن. ماوشىلاردىڭ ايتقانىن ىستەۋگە ءماجبىر بولعان ۇلى ادام. وسى قاسىرەتتى وقيعانى ەستىگەندە مەن ايدالاعا بارىپ الىپ، اكەم ولگەندەي اعىل-تەگىل جىلاعانمىن»، – دەپ كۇڭىرەنەدى.

ساعىنتاي دۇرىس ايتىپ وتىر، 1978 جىلى دىڭ شاۋپيڭ بيلىككە كەلە باستاعاننان كەيىن قىتاي عالىمدارى ەسىن جيىپ، قايتا تۇلەپ، عىلىممەن اينالىسۋ مۇمكىندىگىن الدى. بىراق، «وتىرىكتىڭ تۇبىنە جەتكەن – پروفەسسور يان ياان. كان-مەن-ەر ولەڭدەرىنە بۇرىننان كۇمانمەن قاراپ كەلگەن ول 1982 جىلدان 1991 جىلعا دەيىنگى باقانداي سەگىز جىلىن سارىپ ەتىپ، ونىڭ شىلعي فالسيفيكاتسيا ەكەنىن دالەلدەيدى... بۇكىل قىتايدى ءدۇر سىلكىندىرەدى» دەيدى س.سۇڭعاتاي. سوندا قالاي؟ جاڭا عانا «قىتاي عالىمدارى» دەپ جالپىلاما ايتىپ وتىرعان ساعىنتاي مىرزامىز: «يان ياان سەگىز جىل بويى اسقان تاباندىلىقپەن زەرتتەپ، وسى ماسەلەمەن ءۇرىمجى قالاسىنا 4-5 رەت كەلىپ، ۇلكەن تەكسەرۋ جۇرگىزدى». «كان-مان-ەر ولەڭىنىڭ شىن اۆتورى مەن كوشىرۋشى كالليوگرافتى تاۋىپ، فالسيفيكاتسيا جاساعان قىزمەتكەرلەردى مويىنداتتىرىپ تىنادى... قولدارىنان قاعاز الادى» دەگەنى ادامدى ەكى ۇشتى ويعا قالدىرادى. ەگەر س.سۇڭعاتايدىڭ ايتقانى شىن بولسا، وندا كەگمەنەر ۇلگە ۇلى وسى جولى شىنىمەن-اق ساياساتتىڭ قۇربانى بولعان ەكەن. يان ياان ولەڭنىڭ «شىن مانىندەگى اۆتورىن تاۋىپ، فالسيفيكاتسيا جاساعان قىزمەتكەرلەردى  مويىنداتىپ، قولدارىنان قاعاز السا» ابدەش دايىرباەۆ ايتقان «سيقىرشىنىڭ» ءدال ءوزى يان ياان بولىپ شىقپاي ما؟! ونىڭ ۇستىنە ءبارىن مويىنداتاتىنداي قۇدىرەتتى وعان كىم بەرىپ وتىر؟ اڭگىمە وسىندا... ول تاريح ءۇشىن ەمەس، ءوز ۇلتى ءۇشىن، ءوز ەلى مەن حالقى ءۇشىن جانىن سالعان جانكەشتى ادام ەكەن. ول كەگمەنەر ۇلگى ۇلىن تۇركىلەرگە باسى ءبۇتىن بەرە سالعىسى كەلمەپتى. بولماسا ءبارىن بىرجەردەن تاۋىپ «مويىنداتۋ» دەگەن قانداي تاڭعالارلىق سايكەستىك دەسەڭىزشى؟! بۇل ءالى زەرتتەلەتىن تاقىرىپ، ويتكەنى، جالعىز يان يااننىڭ زەرتتەۋىمەن بۇل ماسەلە وسىمەن تامام بولماسا كەرەك... بۇعان نۇكتە قويۋعا اسىعىپ، شىر-پىر بولىپ اراشا ءتۇسىپ جۇرگەن تەك ساعىنتاي سۇڭعاتاي عانا.

س.سۇڭعاتايعا قۇدايداي سەنگەن ءا.دايىرباەۆ:  «مىنە، ەندى جالعان اقىن، وتىرىك ولەڭ، وشكەن داۋدى 20 جىلدان كەيىن قازاقستانعا اكەپ تاراتىپ تۇرعان كىمدەر؟ ول نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟» دەپ سۇراق قويادى دا، وعان ءوزى: «قىتاي جاعىنان بۇل ارينە، وتە تۇسىنىكتى. ونى ولار جاسىرىپ تا وتىرعان جوق. اناۋ ارعى زاماننان بەرى ايتىپ، كارتاعا دا ءتۇسىرىپ قويعان. اۋىق-اۋىق ەسكە دە سالىپ قويادى. اشىق داۋلاۋدان ادەيى قاسشىپ، ءار ءتۇرلى جىمىسقى، ءوتىمدى ادىستەر قولدانۋدا. اڭقاۋ اكادەميكتەرىمىزدى، اشىق اۋىز سەناتورلارىمىزدى پايدالانۋدا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كورىپ وتىرسىزدار. بۇدان مەنىڭ تۇسىنگەنىم قىتايلار «ءارتۇرلى جىمىسقى، ءوتىمدى ادىستەرىن قولدانۋ» ءۇشىن م.ورازباي، ز.سانىك، د.ءماسىمحانۇلى، تاعى باسقالاردى ارنايى تاربيەلەپ، قازاقستانعا «رۋحانياتتىڭ جانسىزى» ەتىپ جىبەرگەن بولىپ شىقپاي ما؟  سوندىقتان ولار جانىن سالىپ «اڭقاۋ اكادەميكتەر» مەن «اشىق اۋىز سەناتورلاردى» سىيقىرلاپ الەك بولعان سەكىلدى، مىس. ولاي بولۋ مۇمكىن بە، ءاي قايدام؟!

مەن م.ورازبايدىڭ بەيجىڭنەن تۇركياعا بارىپ، وندا 4-5 جىل ايالداپ قازاقستانعا كەلگەنىن شەت جاعالاپ بىلەمىن. زينوللا سانىك اعامىز زينەتكەر ادام، قىتايدا تۇرامىن دەسە دە، قازاقستاندا تۇرامىن دەسە دە ەرىك وزىندە. ال دۇكەن ءماسىمحان قازاق ەلىنە قالاي كەلگەنى تۋرالى ريزاسىز كوڭىل كۇيىن: «...ءبىر كۇنى ادەتتەگىدەي «ازاتتىق» راديوسىنا قۇلاق توسەپ وتىر ەدىم، بەرىلىپ تۇرعان حابار اياقتالماي، ورتان بەلدەن ءۇزىلدى دە: «ءسۇيىنشى، الاش جۇرتى! ءسۇيىنشى، قازاق بالاسى! قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى!» دەپ ءارى قاراي حاباردى وقي الماي، الگى داۋىس وكسىك اتىپ، جىلاپ جىبەردى. داۋىس – مارقۇم حاسان ورالتايدىڭ داۋسى. ول كىسى: «كەشىرىڭىزدەر!» دەپ ءسوزدى قايتا جالعادى. ءارى قاراي نە ايتقانى ەسىمدە جوق. سەبەبى، جاڭاعى سوزدەن كەيىن مەن ەس-اقىلىمنان اداسىپ قالدىم. كۇلەمىن. جىلايمىن. قايتادان كۇلەمىن. قايتادان جىلايمىن... تورگە شالقامنان قۇلاي كەتىپ دومالايمىن، قارعىپ تۇرىپ سەكىرەمىن. ىسقىرامىن. ايعايلايمىن. ەگەر سول كەزدە قاسىمدا بىرەۋ قاراپ تۇرسا، ەش كۇمانسىز جىنداندى دەپ ويلاعان بولار ەدى... بىراق ەسىمدى تەز جيىپ، دوستارىما تارتىپ كەتتىم. ول زاماندا ۇيالى تەلەفون جوق، ءتىپتى جاي تەلەفوننىڭ ءوزى باستىقتاردىڭ ۇيىندە عانا بولادى. قالانىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى دوستار جينالدىق. كەشكە قاراي قولدان ءبىر «تۋعان كۇن» جاساپ، قالا شەتىندەگى ءبىر جولداس جىگىتتىڭ ۇيىندە تويلادىق. كەش بارىسىندا سوندا وتىرعان ءبارىمىز «ەرتەڭنەن باستاپ توسەك-ورنىمىزدى بۋىپ، قازاقستانعا كەتۋدىڭ قامىنا كىرىسەمىز. پاسپورت جاساتا الماساق، شەكارا بۇزىپ قاشىپ وتەمىز» دەگەن ۋاجگە توقتالدىق. ۋادە وسى بولدى دا ەرتەڭىندە تۇسكە تامان تاراستىق. «جامان ۋادەگە بەرىك» دەگەندەي، قاشپاي-اق، شەكارا بۇزباي-اق، سولاردىڭ ىشىندە مەن ءبىرىنشى بولىپ، 1992 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستانعا ورالدىم» («قازاق ادەبيەتى»، №1-2, 14.01.2011 ج. «ەلدەن ەلدىڭ نەسى ارتىق») دەپ جازىپتى.

مۇنى وقىعان كەز كەلگەن ادام «قىتايدىڭ العاشقى كوشىن ق.ءجۇمالىلوۆ «مەن باستادىم» دەۋشى ەدى، وسى جولعى كوشتى د.ءماسىمحانۇلى باستاعان ەكەن عوي» دەگەن ويعا قالارى ءسوزسىز. بىراق د.ءماسىمحانۇلى دوستارىمەن قازاقستانعا قاشۋدىڭ قام-حارەكەتىن ويلاسىپ جۇرگەندە، ىلە وڭىرىنەن العاشقى كوشتىڭ باسى قازاقستانعا بەت العان بولاتىن. بۇل ماعان ۆولتەردىڭ: «اقىل-ويى  تومەن ادامداردىڭ مارتەبەسى – ۇنەمى ءوزىن-ءوزى ماداقتاۋ دا، ال ورەسى بيىك ادامداردىڭ مارتەبەسى – ءوزى تۋرالى ءلام دەپ جاق اشپاۋ» دەگەن ءسوزىن ەرىكسىز ەسىمە سالدى.

ق.جۇمادىلوۆكە قايتا ورالعان ءا.دايىرباەۆ: «ەرتە زاماندا قابەكەڭنىڭ اتا-بابالارى قىتاي شانجاڭدارىمەن (اۋدان اكىمىمەن) دوس بولىپ، جەر-سۋ ماراپاتتار العان ەكەن» (ج.د). ادام بالاسى ءبىر-بىرىنە دوس بولۋعا مىندەتتى. ال جەر شارىنىڭ قاي جەرىندە جۇرسە دە، ەلى ءۇشىن، حالىقى ءۇشىن، ءتىپتى، وتباسى ءۇشىن ەڭبەكتەنسە، ول ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن ەڭبەك سىڭىرگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل شاريعات زاڭىنا دا تومپاق ەمەس. سوندىقتان قابەكەڭنىڭ اتا-بابالارى قىتاي اكىمدەرىمەن دوس بولىپ، جەر سۋ الىپ ماراپاتتالسا ونىڭ ىسكەرلىگىن، ەڭبەگىنىڭ ەش كەتپەگەنىن كورسەتسە كەرەك. «ال ءوزى 1952 جىلى بەلسەندى دەمسومول (بىزشە كومسومول) بولىپ، جەر روفورماسىنا، بايلاردى كونفەسكەلەۋگە قاتىسىپ، كوزگە تۇسكەن» ء(ا.د). ق.ءجۇمادىلوۆ قىتايدىڭ بەلسەندى كومسومولى بولسا، وعان ول كىنالى ەمەس. سوعان بارۋعا ماجبىرلەپ وتىرعان قىتايدىڭ سسسر-دان ۇيرەنگەن بايلاردى كونفەسكەلەۋ ساياساتى. توتاليتارلىق جۇيە مەن ساياسات ادامعا نە ىستەتپەدى؟ قازىردىڭ وزىندە تاۋەلسىز قازاق ەلىندە كەڭەستىك داۋىردەن قالعان بەلسەندى كومسومالدار قاپتاپ جۇرگەن جوق پا؟ ال قىتايدان ەلگە ورالىپ كەلىپ جاتقان، سول ەلدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا دا ونداي بەلسەندىلەر كوپ. سول ءۇشىن ولار كىنالى بولۋى كەرەك پە؟!.

«1955 جىلى ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، قىتاي ستۋدەنتى رەتىندە سسسر-عا، الماتىعا، قاز گۋ-گە وقۋعا جىبەرىلگەن. 1956 جىلى قىتاي ستۋدەنتەرى اتىنان ماسكۆاداعى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ۇيعارۋىمەن «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك جاستار مەن ستۋدەنتتەر فەستيۆالىنە» قاتىسقان» ء(ا.د). مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن وقۋشىلاردى شەتەلگە وقۋعا جىبەرۋ الەمنىڭ بارلىق ەلىندە بۇرىن دا، قازىر دە بار. ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ قايتا سول تىزىمگە ءىلىنىپ، الماتىعا كەلىپ وقۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ال ونىڭ قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ۇيعارۋىمەن ماسكەۋدەگى «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك جاستار مەن ستۋدەنتتەر فەستيۆالىنە» قاتىسۋى دا زاڭدى. بىرىنشىدەن، ول – قىتاي ازاماتى، ەكىنشىدەن، ول – وزات ستۋدەنت. سونىڭ ارقاسىدا بولسا كەرەك، قازىر قابدەش ءجۇمادىلوۆ ءىرى جازۋشىعا اينالدى. كوپتەگەن كەسەك شىعارمالارىن حالقىنا تارتۋ ەتتى. قازاقستان مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، حالىق جازۋشىسى اتاندى.

ق.ءجۇمالىلوۆ تۋرالى ءسىز جانە: «قازىر الماتىداعى «China touwn» – قىتاي كۆارتالىنداعى مەيرامحانادا توي بولسا بارىپ قاتىسىپ تۇرادى. مىسالى، وتكەن جىلى قاجىتاي ءىلياستىڭ توقالىنان تۋعان ۇلكەن ۇلىن ۇيلەندىرىپ، سوندا توي جاسادى. وعان قابدەش تە، الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى كەنجەحان ماتىجانوۆ تا، مەن دە قاتىستىم» دەيسىز. ق.ءجۇمادىلوۆ «China touwn» – قىتاي كۆارتالىنداعى مەيرامحاناعا بارسا جەرلەسى، اقىن دوسى قاجىتاي ءىلياستىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ تويىنا بارىپتى عوي. ونىڭ ىشىندە ءوزىڭىز دە بار ەكەنسىز. ەگەر ودان بۇرىن، نە كەيىن قابدەش  «China touwn»-گە تانىس-ءبىلىسى، تۋىس-تۋعانى، جەگجات-جۇراتىنىڭ تويىنا بارعان شاقىر. بولماسا قايسى حانزۋ ق.ءجۇمادىلوۆتى قوناقاسىنا، تويعا شاقىردى ەكەن؟ سوندا «China touwn»-گە تويعا بارعاننىڭ ءبارى قىتايشىل بولعانى ما؟

كۇلكىلى جاعدايعا ەندى كەلگەن سياقتىمىز. ءا.دايىرباەۆ مىنانداي ءبىر اڭىزدىڭ شەتىن شىعارادى. ول شىمىرىكپەستەن: «باياعىدا ءجۇمادىل اقساقال ءبىر قىتاي بالاسىن اسىراپ الىپتى. سول وسى قابدەش ەكەن دەيدى. 1930 نەشىنشى جىلدارى ماونىڭ تۋعان ءىنىسى، رەۆوليۋتسيونەر ماو زەيميڭ ۇرىمجىدە تۇرعان عوي. ونى 37 جىلدارى چىن ءسىساي دەيتىن گومينداڭ گۋبەرناتورى اتقىزىپ جىبەرسە كەرەك. بۇل – انە سول رەۆوديۋتسيونەر ماو زەيميڭنىڭ بالاسى حاو زەيميڭ ەكەن دەسەدى»، – دەپ سوعادى.  ماو زەيمين قايدا، ءجۇمادىل اقساقال قايدا؟ مۇندا ەشقانداي قيسىن جوق. ماو زەيميڭنىڭ پاميلاسى «ماو»، ءوز اتى «زەيميڭ». سوندىقتان ول بالاسىنىڭ اتىن «حاو زەيميڭ» دەپ قويمايدى. بۇل حانزۋدىڭ ات قويۋ لوگيكاسىنا مۇلدە كەلمەيدى. سول سەبەپتى، مۇنى ابدەش دايىرباەۆتىڭ انشەيىن جەردەس زامانداسىنا ايتا سالعان قالجىڭى بولار دەپ تۇسىنگەن دۇرىس سياقتى.

اتالمىش ماقالاسىن ءا.دايىرباەۆ: «ءسوز سوڭىندا قويىلاتىن جالعىز سۇراعىم بار: «زەينوللا كەزىندە قىتاي بولىپ كەتكەن 70-تەن ارتىق اقىن بار ەكەن» دەيدى. مىڭ جىلدان بەرى ولاردىڭ ۇرپاعى كەمىندە 70 مىڭ بولادى. ەرتەڭگى كۇنى، سول 70 مىڭ قىتاي: «ءبىز سول اقىن اتالارىڭىزدىڭ ۇرپاعى ەدىك، قابىلداڭىزدار!» – دەپ جەتىپ كەلىپ، قيعىلىق سالسا نە ىستەيمىز؟»، – دەپ قاتتى الاڭدايدى. ەگەر ولار اتا-تەگىن ءبىلىپ، قازاق ەكەندەرىن مويىنداپ: «ءبىز سول اقىن اتالارىڭىزدىڭ ۇرپاعى ەدىك، قابىلداڭىزدار!» دەسە قۇشاق جايا قارىسى الۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ سانى 70 مىڭ «شىت جاڭا جاڭا ورالمانمەن» كوبەيىپ جاتسا نەگە قۋانباسقا!؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz