بىلتىرعى، ياعني 2023 جىلعى 17 ماۋسىمدا تۇركىستان قالاسىندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا، پرەزيدەنت ق.توقاەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جاڭا شىعارماسىنىڭ تابىلعانىن مالىمدەگەنى ەستەرىڭىزدە بولار. ارتىنشا مەملەكەتتىك كەڭەسشى ە.كارين الەۋمەتتىك جەلىدە وسى جاڭالىققا كەڭىرەك توقتالىپ، ولەڭنىڭ اتى «تەز ولمەن» ەكەنىن جانە  ولەڭنىڭ عالىمداردىڭ قولىنا قالاي تۇسكەنى جايلى تارقاتا جازعان بولاتىن. بۇل كۇنى اتالمىش تۋىندى ەلىمىزدىڭ ءۇش ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنان قۇرىلعان جۇمىس توبىنىڭ لينگۆيستيكالىق تالداۋىنان ءوتىپ، پرەزيدەنت ارحيۆىنە وتكىزىلگەنى بەلگىلى.

ە.قاريننىڭ ايتۋىنشا، ولەڭ قاراعاندى وگپۋ-ىنىڭ ءىس قاعازدارىنىڭ اراسىنان شىققان.  قاراعاندى وبلىستىق وگپۋ باسقارماسىنا قاراستى ارنايى ءبولىمىنىڭ باسشىسى ل.ۆ. كرۋچينين تەرگەۋ حاتتاماسىندا بۇل ولەڭدى الاشورداشىل ازامات، كارلاگتا قاماۋدا وتىرعان داموللا بيتىلەۋوۆتى تەرگەگەن كەزىندە انىقتاعانىن جازعان. تەرگەۋ بارىسىندا داموللا بيتىلەۋوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە باسقا دا الاشورداشىلارمەن قارىم-قاتىناسى جايىندا ايتا كەلە، ۋايدا بايبەكوۆپەن ەكەۋى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ولەڭى جايىندا اڭگىمەلەسكەنىن، جانە ۋ.بايبەكوۆ بۇل ولەڭدى داموللانىڭ ايتۋىمەن قاعازعا تۇسىرگەنىن ايتقان.

مالىمەتتە كورسەتىلگەندەي، داموللا بيتىلەۋوۆ بۇل ولەڭدى كارلاگتا وتىرعان سوتتالۋشىلار اراسىندا ناسيحاتتاپ جۇرگەن. 1933 جىلدىڭ 14 ماۋسىمىندا، ولەڭ ءماتىنىن حاتتاماعا تىركەۋ ءۇشىن تەرگەۋشى ن.كادالەنكوعا بەرگەن.

قوش دەلىك، الاش ارداقتىلارىنىڭ ءومىرىن، ەڭبەگىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇمىستارى بۇل كۇندە كوپ-كورنەۋ ناتيجە بەرىپ قالدى. دەسەك تە، وسى قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارى جايلى زەرتتەۋ جۇمىستارىندا، تەك الاش كوشباسشىلارى سەكىلدى ءىرى تۇلعالار عانا ەمەس، سول زۇلماتتان زارداپ شەككەن بار وتانداسىمىز شەت قالماۋ كەرەك. ويتكەنى، قۋعىن كورگەن ءار ادامنىڭ ارتىندا ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرى، تۋىپ-وسكەن اۋىلىنىڭ تاريحى، جينالا كەلە بارشا حالىقتىڭ سول زامانعى كەسكىن-كەلبەتى مەن تارتقان تاۋقىمەتى تۇر. بۇل ورايدا قازىر مەملەكەتىمىزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ، پرەزيدەنت ارحيۆى جانىنان ماتەريالداردى تالداۋ جانە زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان ورتالىقتىڭ جۇمىسىنىڭ ماڭىزى زور. اتالمىش ورتالىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ، تسيفرلى فورماتقا كوشىرۋ، ەلەكتروندى قور قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىن اياقتاسا، بۇل سالادا ۇلكەن ىلگەرىلەۋ بولار ەدى.

وسىنداي دەرەكتەرى تولىق اشىلماعان الاشوردا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ەسىمى تاريحشىلارعا بەلگىلى بولعانىمەن، قالىڭ وقىرمانعا بىلتىرعى جاڭالىقتان  عانا جارق ەتكەن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سوڭعى ولەڭىن تۇرمەدەگى تاعدىرلاستارىنا ناسيحاتتاپ جۇرگەن، اقىرى سول ولەڭنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە سەپ بولعان - داموللا بيتىلەۋوۆ. 18 جاسىندا الاشوردا اسكەرى قاتارىنا كىرىپ، «الاش» ءىسى بويىنشا سوتتالعان ون ءتورتتىڭ ءبىرى، الاش ساربازىنىڭ ءومىرى جايلى مالىمەتتى وقىرمانمەن بولىسسەك، ول بىلايشا ءوربيدى:

داموللا بيتلەۋوۆ 1900 جىلى تورعاي وبلىسى، اقتوبە ۋەزى، الىمبەت بولىسىنىڭ 4-ءشى اۋىلىندا، سىنتاس ەلدى مەكەنىندە تۋعان. بۇل مەكەن بۇگىندە اقتوبە وبلىسى، مارتوك اۋدانى، حازرەتوۆكا اۋىلى دەپ اتالادى. اۋىلدىڭ حازرەتوۆكا اتالۋ سەبەبى دە داموللانىڭ اتاسىنان قالعان اتاۋ. اتاسى اتوللا باسىبەكۇلى جاس كەزىندە بىرنەشە جىل مەككەدە وقىپ، حازىرەت لاۋازىمىن العان ادام. اۋىلىنا ورالعان سوڭ،  19- عاسىردىڭ باسىندا قيا وزەنىنىڭ بويىندا ءوز قارجىسىنا العاش مەدرەسە سوققان ادام. بۇل مەدرەسە قازاق دالاسىندا سوعىلعان العاشقى مەدرەسەلەردىڭ ءبىرى. بۇل جەردەن باتىس ءوڭىرىنىڭ كوپتەگەن ءدىن وكىلدەرى ءبىلىم الىپ، سان يمام، ماقسۇم، يشان، حازرەت لاۋازىمدارىن الىپ شىققان. ءاربىر جىلدارى، بۇل مەدرەسەدە اتوللا حازىرەتتەن بولەك قۇدايبەرگەن حازىرەت، تولەگەن حازىرەت، عۇبايدوللا حازىرەت، قيباش حازىرەت،  قۇلمامبەت حازىرەت، قازي حازىرەتتەر قىزمەت ەتكەن. وسى مەدرەسەنىڭ ماڭىنداعى قورىمدا اتوللا ، عۇبايدوللا، قۇلمامبەت حازىرەتتەر جەرلەنگەن.

كەيىنىرەك، ياعني 20 عاسىردىڭ باسىندا، ستولىپين رەفورماسىمەن ۋكراينا، رەسەي جەرلەرىنەن اۋىپ كەلگەن شارۋالار، قازىقتارىن حازىرەت اۋىلىنان تومەنىرەك سىمتاس وزەنىنىڭ بويىنا قاقسا كەرەك. ۋاقىت وتە وسى سىمتاس مەكەنى اۋىل ورتالىعىنا اينالىپ، حازرەتوۆكا اتالىپ كەتكەن. وكىنىشكە وراي، بۇل مەدرەسە دە سوۆەت زامانى زۇلماتىنان امان قالماعان. كولحوزداستىرۋ كەزىندە، تاستان سالىنعان مەشىتتىڭ قابىرعاسى بۇزىلىپ جاڭا زاماننىڭ نىساندارىن سالۋعا پايدالانعان. دەسە دە مەدرەسەنىڭ تاستان سالىنعان ءبىر قابىرعاسى ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاماي ساقتالىپ قالعان.

اتوللا حازىرەت مەدرەسەسىنىڭ قابىرعاسى. سۋرەت جەرگىلىكتى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى گ.ق.مۇزداقوۆانىڭ جەكە قورىنان الىندى

اتوللا حازىرەتتىڭ بيتىلەۋ دەگەن بالاسىنان زەينوللا، قازتاي، داموللا دەگەن ءۇش ۇل تۋعان. زەينوللا مەن قازتاي دا ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى ادامدارى بولدى. سول وڭىردە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ىستەدى. ال، داموللا اۋىلداعى ەسكى مەدرەسەدە وقىپ ساۋات اشقان. 1915 جىلى اۋىلعا قازاقتىڭ اقىنى، اعارتۋشى-ۇستاز كەنجەعالي ابدۋللين كەلىپ جاڭا مەكتەپ اشاقاندا، سول مەكتەپكە اۋىسىپ ءبىلىم الادى. وسى كىسىنىڭ ىقپالىمەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن، ورىنبوردان شىعاتىن «قازاق» گازەتىن وقىپ، ۇلتشىلدىققا بەت بۇرادى. 1918 جىلدىڭ كۇزىندە 18 جاسار داموللا، اقتوبەدەن اۋىلعا اسكەر جيناۋعا كەلگەن الاشوردا وكىلدەرىنىڭ ۇگىتىمەن اسكەر قاتارىنا الىنادى. اسكەر ساپىندا ءجۇرىپ، بۇرىن سىرتتاي عانا تانيتىن م.دۋلاتوۆ، م.ەسپولوۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ ت.ب. الاش زيالىلارىمەن تانىسادى. 1920 جىلى الاشوردا ۇكىمەتى كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلگەننەن كەيىن، تاشكەنت قالاسىنا بارادى. وسى جەردە «اق جول» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەن م.دۋلاتوۆتىڭ كومەگىمەن قازاق ينستيتۋتىنىڭ قۇرامىنداعى وپىتنو-پوكازاتەلنىي شكولاعا مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. م.دۋلاتوۆتىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، تاشكەنتكە شوعىرلانعان الاش زيالىلارى ح.دوسمۇحامبەتوۆ، ج.دوسمۇحامبەتوۆ، م.ەسپولوۆ، ع.ءبىرمجانوۆ، ا.يۋسۋپوۆ، ك.جالەنوۆ، ح.بولعانباەۆ، د.ادىلەۆپەن تانىسىپ، استىرتىن جۇمىستارعا ارالاسادى.

1922 جىلى بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى   ف.حوجاەۆ پەن تۇركىستان ءاسسرى حالىق كومميسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىمەن ورتا ازيادان اسا قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا شەتەلگە ءبىلىم الۋعا ستۋدەنتتەر جىبەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ،  ءتىزىم جاسالىپ دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. اقىرى 1922 جىلدىڭ 10 قاراشاسىندا تۇركىستان مەن بۇحارادان اتتانعان 70-كە تارتا ستۋدەنتتىڭ قاتارىندا بەس قازاق بالاسى داموللا بيتىلەۋوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، ءابدىراحمان مۇڭايتپاسۇلى، تەمىربەك قازىبەكۇلى، سابىر تاناشۇلى بەرلينگە وقۋعا اتتانادى. وقۋعا كەتكەن قازاق ستۋدەتتەرى جايلى «اق جول» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن تەمىربەك قازىبەكۇلىنىڭ بەرليندەگى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسكەنىن، قالعان ءۇش ستۋدەنتتىڭ راستەنبۋرگ قالاسىندا تەرى وڭدەۋ ماماندىعى بويىنشا ءىس-تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتقاندىعىن جازادى.

ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى جاستارى گەرمانيادا جاعدايلارى وتە ناشار بولسادا، الاش يدەياسىنان قول ۇزبەدى. وقي جۇرە سول كەزدە شەتەلدە يمميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقاي، باشقۇرت ۇلتازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى زاكي ءۋاليدي توعان سىندى قايراتكەرلەرمەن ارالاسادى. «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمىنىڭ بەلدى مۇشەلەرى بولدى. وسى ۇيىمنىڭ بەرليندە وتكەن كونگرەسىنە قاتىسىپ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن داموللا بيتىلەۋوۆ ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ ساياساتىن ايىپتاعان ۇندەۋ شىعارعان.

تۇركيالىق ساياساتكەر، جازۋشى احات ءانديجاننىڭ باسپادان 2007 جىلى شىققان «شەتەلدەگى تۇركىستاندىق كۇرەس» اتتتى كىتابىندا، المانياداعى ستۋدەنتتەردىڭ سول ۋاقىتتاردا تۇسكەن سۋرەتى باسىلعان.

المانيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءبىلىم الىپ جاتقان تۇركىستاندىق (ورتالىق ازيا) ستۋدەنتتەر. 18 اقپان 1923 جىل

(الدىڭعى قاتاردا وتىرعاندار (وڭنان): ابىلۋاقاپ وقتاي، ساتتار جاپپارۇلى.

ەكىنشى قاتار (سولدان): حايرۇننيسسا مۇساباي، تاحير شاكىر، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، سايت ءالي قوجا، ءابدال ءابدىسايت، ءماريام سۇلتانوۆا، احمەتجان يبراحيم.

ءۇشىشى قاتاردا تۇرەگەلىپ تۇرعاندار (سولدان) سۇلتان مادقۇل، سابىر تۇركىستانلى، ابدىلۋاقاپ مۇرادي، داموللا بيتىلەۋوۆ، احمەت نايىم وكتەم، تەمىربەك قازىبەكۇلى، ساليق مۇحامبەت، ءابدىراحمان مۇڭايتپاسوۆ.

سۋرەت «Ziyouz uz» وزبەك ادەبيەتى پورتالىنان الىندى)

1924 جىلى داموللا بيتىلەۋوۆ ەلگە قايتىپ ورالادى. گەرمانيادان كەتەرىندە زاكي ءۋاليدي داموللادان م.دۋلاتوۆقا ارنالعان حات الماسۋدىڭ قۇپيا شيفرلارىن بەرىپ جىبەرەدى.  سول كەلگەننەن قىزىلوردا قالاسىنا تۇراقتاپ ءارتۇرلى قىزمەتتەردە جۇمىس ىستەيدى.

«الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرىن تۇتقىنداۋ 1928 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا اياعىندا دىنمۇحامەد ادىلەۆتى تۇنقىنداۋدان باستالسا، داموللا بيتىلەۋوۆ تە اعاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇتقىندالعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى العاشقى جاۋاپ حاتتاماسى 1929 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا تىركەلىپتى. جازۋشى-عالىم ت.جۇرتبايدىڭ «الاش قوزعالىسى» ماتەريالدار جيناعىندا كورسەتىلگەن حاتتامالاردى سارالاپ قاراساڭىز د.بيتىلەۋوۆتىڭ تەرگەۋ كەزىندە كوپ سوزبۇيداعا سالماعانىن اڭعاراسىز. الاش اسكەرى قاتارىندا بولعانىندا، م.دۋلاتوۆتىڭ ىقپالىمەن استىرتىن جۇمىستارعا تارتىلعانىن دا، شەتەلدە ءبىلىم الىپ ءجۇرىپ يميگراتسياداعى كىسىلەرمەن كەزدەسكەنىندە اشىق مويىنداعان.

ءبىر جىلدان اسا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ناتيجەسى بويىنشا، 1930 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا، موسكۆاداعى وگپۋ-دىڭ شىعىس ءبولىمى ايىپتاۋ قورىتىندىسىن شىعاردى. ول ايىپتاۋدا;

- ك ەتوي جە گرۋپپە «الاش-وردىنتسەۆ» نەوبحوديمو وتنەستي بيتلەۋوۆا، كوتورىي ۆ 24 گودۋ، ۆوزۆراششاياس س ۋچەنيا يز گەرماني، پريۆەز س سوبوي ۆاليدوۆسكي شيفر، كوتورىي بىل يم پەرەدان دۋلاتوۆۋ مير-ياكۋبۋ.

14. بيتلەۋوۆ دامۋللا. 28 لەت، كازاح، بەسپارتينىي، سلۋجاششي.

وبۆينياەتسيا ۆ توم،

1) چتو بۋدۋچي نا ۋچەبە زاگرانيتسەي يمەل سۆيازي س كرۋگامي بەلوي ۆوستوچنوي ەميگراتسي، - ۆ ليتسە ۆاليدوۆا، وت

كوتوروگو پريۆەز رۋكوۆوديتەليام كونتررەۆوليۋتسيوننوي ورگانيزاتسي دۋلاتوۆۋ ي بايتۋرسۋنوۆۋ شيفروۆاننوە پيسمو ي شيفر.

وبۆينياەمىي بيتلەۋوۆ پو ەتومۋ پوۆودۋ پوكازال: «...ۆ ەتوت راز ۆاليدوۆ دال منە پەرەداچي دۋلاتوۆۋ سۆويۋ فوتوگرافيچەسكۋيۋ كارتوچكۋ، زاسنياتۋيۋ پري پەرەحودە يم گرانيتسى ي ۆمەستە س ەتوي كارتوچكوي شيفروۆاننۋيۋ زاپيسكۋ دليا پەرەداچي دۋلاتوۆۋ. ۆسە ەتو بىلو پەرەدانو پو پرينادلەجنوستي ليچنو

دۋلاتوۆۋ، - دەپ كورسەتىلگەن.

سسسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ جانىنداعى وگپۋ-دىڭ كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 اپرەلدەگى قاۋلىسى بويىنشا بيتىلەۋوۆ داموللا:

– رسفسر قىلمىستى iستەر كودەكسiنiڭ 58 ستاتياسىنىڭ 4, 11, تارماعىنا سايكەس جازانىڭ ەڭ اۋىر تۇرiنە كەسiلiپ، ول جازا 10 جىل كونتسەنتراتسيالىق لاگەردە وتەۋ تۋرالى ۇكiممەن الماستىرىلدى.

«الاش ءىسى» بويىنشا سوتتى بولعان 14 كىسىنىڭ ىشىنەن ج.ايماۋىتوۆ، د.ادىلەۆ، ا.يۋسۋپوۆقا 1930 جىلى 21 ساۋىردە ماسكەۋ تۇرمەسىندە اتۋ جازاسى ورىندالسا، قالعان 10 كىسى 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىن جازا ارقالاپ، بەلومور-بالتىق كانالىنا، ارحانگەلسكىگە، باتىس سىبىرگە جەر اۋدارىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە جازاسىن وتەگەندەرى بەلگىلى. تەك داموللا بيتىلەۋوۆتىڭ عانا سوت ۇكىمىنەن كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. جوعارىدا ايتىلعانداي، ەگەر 1933 جىلى 14 ماۋسىمدا كارلاگ لاگەرىندە د.بيتىلەۋوۆ تەرگەۋگە تارتىلىپ حاتتاما تولتىرىلعان بولسا، وندا باسقالار سياقتى جەر اۋدارىلماعان سياقتى. ونى انىقتاۋ ەندى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. ءبىر انىعى الاش ساربازى سول كەتكەننەن ەلىنە قايتىپ ورالماعان.

نۇرجان ىنتىقباەۆ،

استانا قالاسى، 2024 جىل

Abai.kz