– قازىردە «شەتەل اسقان قازاق بالا­لا­-رى» جونىندە اركىمنىڭ اۋزىنان تۇسپەي ايتىلاتىن تاقىرىپقا اينالدى. جوبانى باستاۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– ...ۇزاق اڭگىمە! بۇل مەنىڭ ويىمدا، جۇرەگىمدە ءبىر اي نەمەسە ءبىر جىل ەمەس، جۋر­ناليستيكاعا ارالاسا باستاعاننان بەرى جۇرگەن تاقىرىپ. كىشكەنتاي كەزىمنەن-اق تەلەديداردان كورگەن جەتىم بالالاردى وسكەندە اسىراپ الامىن، اتا-اناسىز قال­عان بۇلدىرشىنگە قامقور بولامىن دەگەن تۇسىنىك كوكەيىمدە جۇرەتىن. ءجيى ايتاتىن­مىن دا. مۇمكىن پەرىشتە اۋزىما سالعان شىعار، ءالى بالا اسىراپ الا الماسام دا، وسى ماسەلەگە ارالاسۋ ماڭدايعا جازىلىپتى. كەزىندە قازاق ءتىلى، ءدىن، ءدىل، ۇلت پروبلە­ما­لا­رىمەن قوسا ايتىلاتىن، تالقىلاناتىن ماسەلە ەدى بۇل. 2000 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ دەپۋتاتتار قازاقستاندىق جەتىم بالالاردىڭ تۋعان ەلدەن جىراققا كەتۋىنە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، تىيىم سالۋ، توق­تاتۋ كەرەگىن كوپ ايتىپ ءجۇردى. «شەتەلگە كەتكەن قازاق بالالارى»، «شەتەلدىكتەردىڭ قازاق بالالارىن اسىراپ الۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستي­تىنبىز. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەلىمىزدەگى بالالار ۇيلەرىنىڭ تاربيەلە­نۋ­شىلەرى جايىندا ۇدايى ماقالا جازىلىپ، بەينەماتەريالدار كوپ كورسەتىلەتىن. الاي­دا شەتەلگە كەتكەن بۇلدىرشىندەردىڭ ومىرى­نەن حابار بەرىلمەدى، «قانشا قاراكوز قۇر­لىق استى، قاي مەملەكەتتە قانشا بالا بار؟!» دەگەن سۇراقتارعا تەك ءدۇدامال، ناقتى ەمەس ساندار ايتىلدى. جۋرناليست رەتىندە الەۋمەتتىك پروبلەمالارمەن قاتار باسقا سالاعا قاتىستى تۇيتكىلدى تاقىرىپتار بو­يىنشا بەينەسيۋجەتتەر جاساپ ءجۇردىم. جۋرناليست كەز كەلگەن تاقىرىپتى الىپ كەتەتىن جان-جاقتى مامان بولۋى كەرەك دە­سەك تە، اركىمنىڭ وزىندىك ميسسياسى بولادى ەكەن. بۇل تاقىرىپتى كوتەرۋ ماعان جۋرنا­ليست رەتىندە بۇيىرعان باق، مىندەت، پارىز دەپ بىلەمىن. قازىر وسى جوبامەن «اۋىرىپ» ءجۇرمىن دەسەم دە بولادى. 2009 جىلى امەريكاعا اتتانار كەزدە دوسىم، ارىپتەسىم ماعان: «جانار، بۇل سەنىڭ ميسسياڭ» دەپ ەدى. الايدا مەن سول كەزدە بۇل ءسوزدىڭ ما­عىناسىن سونشالىقتى تەرەڭ تۇسىنگەن جوق­پىن. ويىمدى جۇزەگە اسىرۋعا ەڭ العاش «حابار» اگەنتتىگىنىڭ باس پروديۋسەرى بول­-عان سەرىك اباس-شاح مۇمكىندىك بەردى. تاقىرىپتى قولداعان «حابار» اگەنتتىگى­-ءنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى گۇلنار مۇستا­حيمقىزىنا العىسىم شەكسىز. وسىلايشا مۇحيت اسقان قازاق بالالارى تۋرالى قازاق تەلەۆيزياسىنداعى تۇڭعىش ارنايى رە­پورتاج ءتۇسىرىلىپ، ەفيردە كورسەتىلدى. بۇدان كەيىن «الماتى» تەلەارناسىنداعى قىزمەت بارىسىندا بۇل تاقىرىپ ارنا ديرەك­تورى­نىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان سەرىك سارىباەۆتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، بەل­گيالىقتار اسىراپ العان قازاق بالالارى تۋرالى ارنايى رەپورتاج ازىرلەدىم. ماعان سەنىم ارتقان، كەزىندە تەلەۆيزيانىڭ نە ەكەنىن ۇعىندىرعان، ناعىز ءجۋرناليستىڭ «قاسقىر» بولۋ كەرەكتىگىن ساناما قۇيعان سەرىك سارىباەۆ جۇمىسىمدى جوعارى با­عالادى. بىراق مەن ءبىر عانا باعدارلامامەن توقتاعىم كەلمەدى. ۇنەمى جالعاستىرۋدى ويلاپ ءجۇردىم، باسشىلىق قىزمەتكە ارا­لاسقاندا دا بۇل وي ماعان مازا بەرگەن جوق. بۇل – پافوس ەمەس، اقيقات. وسىلايشا اراعا جىلدار سالىپ، تۇڭعىش رەت سەريالىق رە­پورتاج ەسەبىندە «قازاقستان» ۇلتتىق تە­لەارناسىندا «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» جوباسى جارىق كوردى. حالىقارالىق دەڭ­گەيدەگى ءىرى جوبا «قازاقستان» رترك اق باس­قارما ءتورايىمى نۇرجان مۇحامەد­جانوۆانىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن، قامقور­لىعىمەن جۇزەگە استى. ۇلتتىق ارنا ديرەك­تورى ءىلياس ىسقاقوۆقا دا العىسىم شەكسىز. ءبىر ەمەس، بىرنەشە ەلدەن باعدارلاما ءتۇسىرۋ، شەتەلدە ءتۇسىرىلىم جۇمىستارىن ۇيىم­داس­تىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل باعىتتا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتىنىڭ، قازاقستاننىڭ شەت مەم­لەكەتتەگى ەلشىلىكتەرىنىڭ قىزمەتى ۇشان-تەڭىز، كومەگى وراسان. «شەتەلدەگى قازاق با­لالارى» جوباسى – ۇلتتىق ارنا مەن سىرت­قى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بىرىگىپ كۇش سالعان تۋىندىسى. ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت قولعا الىن­عان جوبانىڭ بالاماسى جوق. سول سەبەپتى دە بىرەۋدەن كورگەنىڭدى ىستەي سال­ماي­سىڭ، بارلىعىن باسىنان ءوزىڭ ويلاپ تاباسىڭ. تاعى ءبىر ماسەلە «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ بالا اسىراپ الۋى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان جار­ناما ەمەس! ءوز پەرزەنتىنەن بەزىنىپ، كۇل-قوقىسقا تاستاپ كەتىپ جاتقان ادامدار، شاراناسىن بالالار ۇيىنە وتكىزەمىن دەپ جۇر­گەن قىز-كەلىنشەكتەر قانشاما... سول پەندەلەر رايىنان قايتسا، ۇرپاعىنان باس تارتپاۋ، تەنتىرەتپەۋ ءۇشىن، بالالار ۇيىندەگى كوزدەرى جاۋدىرەگەن بۇلدىرشىندەردى جاتقا جىبەرمەي، اسىراپ الساق، مەملەكەت تارا­پىنان قولداۋ كورسەتىلسە، قازاق ءوز تۇ­قى­مىنىڭ جالعاسىنا بەيقام قاراماسا ەكەن دەگەن نيەتتە جاسالدى. سونداي-اق شەكارا اسىپ كەتكەن قازاق بالالارى مەن قازاقستان اراسىنداعى بايلانىستىڭ ۇزىلمەۋىنە ۇلەس قوسۋدان تۇراتىن تىلەك. ويتكەنى ءتىلى، ءدىنى، مەنتاليتەتى باسقا بولىپ كەتسە دە، ولاردىڭ قانى قازاق، قازاققا ءتان گەندىك اقپاراتتار قاندارىندا ساقتالعان.

– ساپار يسپانيا كورولدىگىنەن باس­تالدى... يسپانياداعى قازاق ەلشىلىگى مەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتتەرىندە قازاقستاندىق بالالاردىڭ سانى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەك كەلتىرىلگەنى جانى­مىزعا باتتى. نە سەبەپتى ەكەنىن انىق­تاي الدىڭىز با؟
– شەتەل اسقان بالالارعا باقىلاۋدىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەۋى – باستى سەبەپ. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى رايسا شەر «ول كەزدە ەلىمىزدە شەتەلدىكتەر اسىراپ العان بالالاردى قاداعالايتىن ايقىن، بىرتەكتى جۇيە بولعان جوق» دەپ تۇسىندىرەدى. سالدارىنان قازاقستاندىق بالالارعا قارسى جاسالعان وزبىرلىق وقي­عالارى دا بىزگە كەش جەتتى، الدىن الا ال­ما­دىق. مەنى تاڭداندىراتىنى، جەتىم با­لا­لاردى شەتەلدىكتەردىڭ قامقورلىعىنا بە­رەتىن كوميتەت ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن وز­دەرى­نەن جاۋاپكەرشىلىكتى ىسىرۋعا تىرى­سا­دى. جوبانى باستاعان ۋاقىتتا مينيسترلىك «قاي مەملەكەتتە قانشا بالا بار؟!» دەگەن اقپاراتتى «قۇپيا مالىمەت» دەگەن جەلەۋمەن ماعان بەرمەدى. بىراق ول ءتىزىم جانە ساندار مەندە بولدى. تەك كوميتەتتىڭ دەرەگىمەن سا­لىستىرعىم كەلدى. بىراق امەريكاداعى سوراقى جاعدايدان كەيىن كوميتەت ەشقان­داي رەسمي حاتسىز، ءوزى بايلانىسقا شى­عىپ، بارلىق اقپاراتتى ۇسىندى. وسى تۇستا «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» جوباسى اقش-تاعى قازاقستاندىق بالالارعا قا­تىستى قىلمىس ەلگە جەتكەننەن بۇرىن باستالعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. ياعني جوبانى جۇرگىزۋگە بۇل وقيعا تۇرتكى بولعان جوق. ماسساچۋسەتس شتاتىندا تىركەلگەن وقيعانى ەۋروپادا ءىسساپاردا جۇرگەندە ەستىدىم. قازاقستانعا امەريكالىق ەرلى-زايىپتىلار زورلاعان، قورلىق كورگەن با­لالار تۋرالى ەسەپ 2005 جىلى عانا تۇسكەن. كەيىنىرەك تە ول بالالاردان ەش حابار بول­مادى. ولاردى ەشكىم ىزدەمەگەن. سالدارى­نان ەكى بىردەي بالانىڭ تاعدىرىنا بالتا شابىلدى.

– قانشاما قازاق بالاسىنىڭ تاعدىرى­نا كۋا بولدىڭىز؟ ونداعى بالاپانداردىڭ جاعدايىن كورگەننەن كەيىن «مۇمكىن، وسى دا دۇرىس شىعار» دەگەن ويعا قالعان ساتتەر بولدى ما؟
– ەۋروپا ەلدەرىندە ەلۋگە جۋىق قازاق­ستاندىق جەتىم بالامەن كەزدەستىم. ولار تۋرالى ءفيلمدى كوردىڭىزدەر. جاقىندا اقش پەن كانادادان ءىسساپاردان ورالدىم. بۇل مەملەكەتتەردە وتىزعا جۋىق بالانىڭ ومىرىمەن تانىستىم. ۋاقىت شەكتەۋلى. امە­ريكانىڭ وزىندەگى جەتى مىڭعا جۋىق بالانى ارالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. بالالار ۇيىندە تاربيەلەنەتىن بۇلدىرشىندەردىڭ بارلىعى دەرلىك كەمتار. بىلەسىز بە، قاي جاعىنان كەم­تار؟! جۇرەك، سانا تۇرعىسىنان. ولار مەيىرىمگە، جىلىلىققا، ماحابباتقا ءزارۋ. ەشبىر بالا جەتىم بولماۋى كەرەك. تولىق­قاندى وتباسىندا تاربيەلەنىپ، جەكە وزىنە ارنالعان سەزىمگە تەربەلىپ، جايقالىپ ءوسۋى قاجەت. وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا اتا-انا قامقورلىعىنان شەتتەتىلگەن بالعىن­داردىڭ وزدەرىن جاقسى كورەتىن، ونەگەلى تار­بيە، مىقتى ءبىلىم، باياندى بولاشاق جاساپ بەرەتىن ورتاعا تۇسكەنى دە جاقسى ما دەپ ويلايسىڭ. ەڭ باستىسى – وزدەرىن باقىتتى سەزىنەدى. الايدا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى، پاتريوتيزم، ۇلتتىق رۋح تۇر­عىسىنان الىپ قاراعاندا ولاردىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى باسقا، مەنتاليتەتى وزگە، تانىم-تۇسىنىگى قازاققا جات، كوزقاراسى بولەك ەل­دەرگە بەرىلۋى جانىڭدى اۋىرتادى. بۇل – جەتىمىن تەنتىرەتپەگەن، بالاسىن وزەككە تەپپەگەن قازاق حالقىنىڭ تراگەدياسى. كەي­دە ء«بىز كەدەيشىلىك ازابىن تارتىپ وتىر­عان افريكا ەلدەرىمەن تەڭ بولعانى­مىز با؟!» دەپ ويلايمىن. ويتكەنى دامى­-عان مەملەكەتتەردىڭ بىردە-ءبىرى سىرتقا بالا بەرمەيدى. بالا اسىراپ الۋعا بولاتىن ەل­دەردىڭ تىزىمىندە كوش باستاپ تۇرعانىمىز ايانىشتى. ءتىپتى بۇرىن بالانى وڭدى-سولدى ۇلەستىرە بەرەتىن قىتايدىڭ ءوزى قازىر بۇل ماسەلەگە اسا ساقتىقپەن قاراپ، ەۋروپا­لىقتار مەن امەريكالىقتارعا بالا بەرۋدى ۋاقىتشا توقتاتىپتى. ويتكەنى قىز بالا­لاردى شەتكە اسىرا بەرگەن سوڭ ەلدىڭ ىشىندەگى دەموگرافيالىق بالانس بۇزى­لىپتى. كەيبىر مەملەكەتتەر شەتكە تەك اۋرۋ، مۇگەدەك بالعىنداردى، ال كەيبىر ەل­دەر ءوز دىنىندەگى شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ بالا اسىراۋىنا عانا جول بەرەدى.

– شەتەل اسقان قاراكوزدەرىمىزدىڭ بو­يىندا قانداي قازاقى ەلەمەنت ساقتا­لىپ­تى؟
– قانداعى گەندىك اقپارات ساقتالادى. ولار جىلقىعا قۇمار، شەتەلدىكتەرمەن سالىستىرعاندا ەرەكشە مەيىرىمدى، تا­لانت­تى، دارىندى. كوشپەندىلەر ۇرپاعى ەكەن­دەرىن ماقتان تۇتادى.

– ەۋروپالىقتار قازاق بالالارىن الۋعا نەگە سونشالىق قۇمار؟ وسى ساۋالدىڭ جا­ۋابىن تابا الدىڭىز با؟
– مەن شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ بارلى­عىنا دەرلىك وسى سۇراقتى قويىپ شىقتىم. بىرىنشىدەن، حالىقارالىق بالا اسىراۋ پروتسەسىنە ارالاساتىن باسقا مەملەكەت­تەر­مەن سالىستىرعاندا، بۇعان دەيىن قازاق­ستاننان بالا الۋ پروتسەدۋرالارى وتە جە­-ءڭىل بولعان. ياعني قازاقستاننان بالا الۋ ءسوز ەمەس! ەندى گااگا كونۆەنتسياسىن راتي­فيكاتسيالاعان سوڭ بۇل ماسەلەگە مەملەكەت ءجۇردىم-باردىم قارامايتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، شەتەلدىكتەر ءۇشىن قازاقتىڭ قانىنىڭ تازالىعى اسا ماڭىزدى. ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ اعزاسى رەسەيدەگى سياقتى ىشىمدىكپەن لايلانباعانىن بىلەدى. قانى تازا ۇرپاق ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان مىق­تى بولادى، العىر، ويى تازا، وتە اقىل­دى. شەتەلدىك ازاماتتارعا دا سانالى ۇرپاق كەرەك.

– ازىرگە يسپانيا، بەلگيا، لوندونداعى قاراكوزدەرىمىزدىڭ تاعدىرىن كوردىك. الداعى ۋاقىتتا قاي مەملەكەتتەگى قازاق بالالا­رىن كورە الامىز؟
– قاڭتاردىڭ 16 جۇلدىزىنان باستاپ، باعدارلامانىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالادى. «شەتەلدەگى قازاق بالالارى» جوباسى اقش-تان جالعاسادى. ودان كەيىنگى كەزەكتە كانادا تۇر.

– ءتۇسىرىلىم بارىسىندا قازاق بالاسىن قازاق ەلىنە كورسەتۋدەن باس تارتقان وت­باسى­لار كەزدەستى مە؟
– ارينە، مۇنداي وتباسىلار وتە كوپ. ءتىپتى كەزدەسۋگە كەلىسىپ، بارلىعىن ۋاعدا­لاسىپ قويعاننان كەيىن دە ۋادەسىنەن تەرىس اينالعان اتا-انالار بولدى. قانشا كەلىس­سوز جۇرگىزگەنمەن، كوندىرە المادىق. ولار دەرەۋ زاڭگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. زاڭ بويىنشا قازاقستاندىق بالالاردى اسىراپ العان ازاماتتار بىزبەن كەزدەسۋگە، سۇحبات بەرۋگە، بالانى كورسەتۋگە مىندەتتى ەمەس. تەك ءبىزدىڭ كونسۋلدارىمىز عانا بالانىڭ تۇرمىسىمەن تانىسۋىنا حاقىسى بار. شەتەل­دىكتەر قازاقتار سياقتى ەمەس، ءوز قۇ­قىق­تارىن وتە جاقسى بىلەدى. ولاردىڭ باس تار­تۋىنا ءبىر عانا جاۋاپ بار – قورقىنىش. شەتەلدىكتەر بالانىڭ تۋعان اتا-اناسى نەمەسە تۋىستارى كورىپ، تانىپ قويا ما دەپ سەسكەنەدى.

– اتالعان باعدارلامانىڭ ساۋابى مول دەسەك بولادى. ءبىر جاعىنان شەتەلگە كەتىپ جاتقان بالالار تۋرالى پروبلەما كوتەرىلدى. ەندى ءبىر جاعىنان مۇحيت اسقان قاراكوز­دەرىمىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى مول اقپارات بە­رىلدى. وسى باعىتتا الداعى ۋاقىتتا جوسپار­لارىڭىز بار؟
– ەڭ الدىمەن، جوبانىڭ نەگىزگى ماق­ساتىن ءتۇسىنىپ، وسى ماسەلەگە بەي-جاي قارا­ماعان شەتەلدەگى قازاق بالالارىنىڭ ءومىرى تولعاندىرعان، كەيبىر ساتتە اشىندىرعان، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بولسىن، تى­كە­لەي وزىمە بولسىن جوبانى تالقىلاعان، ويىن، ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ۇلتتىق ار­نانىڭ كورەرمەندەرىنە العىس ايتامىن. باعدارلامادان كەيىن بالا اسىراپ الۋعا نيەت تانىتقان ادامداردىڭ كوبەيگەنى
دە – ەڭبەكتىڭ اقتالعانى، توگىلگەن ماڭداي تەردىڭ وتەۋى دەپ بىلەمىن. يدەيادان يدەيا تۋادى عوي. وسى باعىتتا مەنىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن جوسپارىم بار. الەم­نىڭ 30 ەلىنە تارالىپ كەتكەن قازاقستاندىق جەتىم بالالاردىڭ ءبارىن بولماسا دا، كوپ­شىلىگىن ەلگە ساياحاتتاپ كەلۋگە شاقىرعىم كەلەدى. مەن ول بالالاردىڭ بارلىعىن ءوز كوزىممەن كوردىم، جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلدىم. سوندىقتان ەكى اراداعى ءجىپ ۇزىلمەسە ەكەن دەيمىن. سونداي-اق «شەتەلدەگى قازاق بالا­لارى» جوباسى الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ويتكەنى بۇل – قازاق حالقى ءۇشىن قاجەت باعدارلاما. ولار ازىرگە بالا عوي، بويلارىندا تۋعان جەرىن، ومىرگە اكەلگەن اتا-اناسىن جەك كورۋ دەگەن سەزىم جوق. كەيبىرى، ءتىپتى تاعدىرلارىنىڭ قالايشا تۇرلەنىپ كەتكەنىن، وزگەرىپ كەت­كە­نىن ءالى جە­تە تۇسىنبەيدى دە.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: بۇل – پافوس ەمەس، اقيقات