2013-ءشى جىلدىڭ سىر ەلىنە بەرگەن تارتۋ-تارالعىسى از بولعان جوق. مەملەكەتتىك قولداۋ ءوز الدىنا،  تاباندىلىق پەن تەگەۋرىندى تىرلىكتىڭ ناتيجەسىندە سان-سالاعا قان جۇگىردى. ءوڭىردىڭ ءورىسى كەڭەيدى. وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا ەرەكشە سەرپىلىس سەزىلگەن جىل بولدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

    ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعالار مەن جارقىن جاڭالىقتاردىڭ كوشى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ اۋىس-تۇيىسىمەن باستالدى. قاڭتاردىڭ 17-سىندە ەلباسى جارلىعىمەن وبلىس اكىمى بولىپ قىرىمبەك كوشەرباەۆ تاعايىندالدى.

  كوپ ۇزاماي، وڭ وزگەرىستەر دە بايقالدى. بۇعان دەيىن بارلىق سالا بويىنشا 16 ءوڭىردىڭ سوڭىندا تۇرعان قىزىلوردا وبلىسى ينۆەستيتسيا تارتۋ، قۇرىلىس نىساندارىن سالۋ، سالىق جيناۋ بويىنشا رەسپۋبليكادا الدىڭعى قاتارعا شىقتى. جالپى، دامۋ ديناميكاسى جونىنەن دە ايماق وزىق بولدى. شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورعا قۇيىلعان قارجى كولەمى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى ەسەپتەمەگەندە 200 ميلليارد تەڭگەنىڭ ۇستىنە شىقتى. ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگى ونەركاسىپ سالاسىنا  تيەسىلى. وسى ونەركاسىپ كاسىپورىندارى جىل بويىنا ءبىر تريلليون 337 ميلليارد تەڭگەنىڭ ۇستىندە ءونىم ءوندىردى. سونىڭ ىشىندە، مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋ، حيميا جانە جەڭىل ونەركاسىپ، تاماق ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ ۇلەس سالماعى 65 ملردتان اسىپ جىعىلدى. ال  وبلىس قازىناسى 178,9 ميلليارد تەڭگەنى قۇراپ، بيۋدجەتتىڭ جەكە تابىسى 21,7 ميلليارد تەڭگەگە ۇلعايدى.

2013-ءشى جىلدىڭ سىر ەلىنە بەرگەن تارتۋ-تارالعىسى از بولعان جوق. مەملەكەتتىك قولداۋ ءوز الدىنا،  تاباندىلىق پەن تەگەۋرىندى تىرلىكتىڭ ناتيجەسىندە سان-سالاعا قان جۇگىردى. ءوڭىردىڭ ءورىسى كەڭەيدى. وبلىستىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا ەرەكشە سەرپىلىس سەزىلگەن جىل بولدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

    ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعالار مەن جارقىن جاڭالىقتاردىڭ كوشى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ اۋىس-تۇيىسىمەن باستالدى. قاڭتاردىڭ 17-سىندە ەلباسى جارلىعىمەن وبلىس اكىمى بولىپ قىرىمبەك كوشەرباەۆ تاعايىندالدى.

  كوپ ۇزاماي، وڭ وزگەرىستەر دە بايقالدى. بۇعان دەيىن بارلىق سالا بويىنشا 16 ءوڭىردىڭ سوڭىندا تۇرعان قىزىلوردا وبلىسى ينۆەستيتسيا تارتۋ، قۇرىلىس نىساندارىن سالۋ، سالىق جيناۋ بويىنشا رەسپۋبليكادا الدىڭعى قاتارعا شىقتى. جالپى، دامۋ ديناميكاسى جونىنەن دە ايماق وزىق بولدى. شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورعا قۇيىلعان قارجى كولەمى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى ەسەپتەمەگەندە 200 ميلليارد تەڭگەنىڭ ۇستىنە شىقتى. ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگى ونەركاسىپ سالاسىنا  تيەسىلى. وسى ونەركاسىپ كاسىپورىندارى جىل بويىنا ءبىر تريلليون 337 ميلليارد تەڭگەنىڭ ۇستىندە ءونىم ءوندىردى. سونىڭ ىشىندە، مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋ، حيميا جانە جەڭىل ونەركاسىپ، تاماق ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ ۇلەس سالماعى 65 ملردتان اسىپ جىعىلدى. ال  وبلىس قازىناسى 178,9 ميلليارد تەڭگەنى قۇراپ، بيۋدجەتتىڭ جەكە تابىسى 21,7 ميلليارد تەڭگەگە ۇلعايدى.

   وبلىس بيۋدجەتىنىڭ 57 پايىزى الەۋمەتتىك سالاعا ءبولىندى. سونىڭ ىشىندە، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا «جول كارتاسى» باعدارلاماسى قابىلدانىپ، اسقىنىپ تۇرعان اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا قام - قارەكەت جاسالدى. سالانى زاماناۋي مەديتسينالىق قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا بولىنگەن قارجىعا مامانداندىرىلعان 26 ساناۆتوكولىك، كومپيۋتەرلى توموگراف، تاعى دا باسقا مەديتسينالىق قۇرىلعىلار الىندى. قالالىق اۋرۋحانا بازاسىندا نەيروينسۋلتتى ءبولىم اشىلدى. «جول كارتاسى» بويىنشا ساناۆياتسيا قۇرامىن دارىگەرلەرمەن تولىقتىرۋ، پەرزەنتاحانا بولىمشەلەرىنە نەوناتولوگ-دارىگەرلەردى دايىنداپ وقىتۋ جۇزەگە اسىرىلدى. سىر بويىندا تۋ كورسەتكىشىنىڭ ارتىپ، انا مەن ءسابي ءولىمىنىڭ ازايۋى، تۋبەركۋلەز، قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋى سالاداعى ىلكىمدى ىستەردىڭ قايتارىمى بولار، ءسىرا.

 اۋقىمدى جۇمىستىڭ جەمىسى - «بەينەۋ-بوزوي-شىمكەنت» ماگيسترالدىق گاز قۇبىرى قۇرىلىسىنىڭ 1-ءشى كەزەڭىنىڭ اياقتالۋى. ەلگە قاجەت ومىرشەڭ جوبانىڭ نەگىزىندە قىزىلوردادا ەكىنشى اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تاراتۋ ستانتسياسى ىسكە قوسىلدى. ەندى بۇدان بىلاي وبلىس ورتالىعىندا قىس مەزگىلىندە گاز جەتىسپەۋشىلىگى پروبلەماسى بولمايدى. بۇل «قازترانسگاز ايماق» اق مەن قىزىلوردا وبلىسى اكىمدىگى اراسىنداعى كەلىسىم نەگىزىندە ينۆەستيتسيالىق قارجىعا اتقارىلعان جۇمىس. ال،  2014 -2016-شى جىلدار ارالىعىندا ايماقتىڭ 75 پايىزى كوگىلدىر وتىنمەن قامتىلماق.

سونداي-اق بيىل قىزىلجارما كەنىشىندەگى جەر استى سۋ قورىن يگەرۋ جۇمىستارى باستالدى. «اقبۇلاق» باعدارلاماسى بويىنشا 14 نىسان پايدالانۋعا بەرىلدى. قىزىلورداداعى كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ينجەنەرلىك جۇيەلەرىن قايتا جاڭعىرتىپ، ىستىق سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وبلىستىق بيۋدجەتتەن 45,6 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپ، تەحنيكا-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە ازىرلەندى.

قۇرىلىس سالۋ قارقىنى بويىنشا سىر ءوڭىرى 2013 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا-اق  رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى.  جىلان جىلىندا باس-اياعى 152 جاڭا نىسان پايدالانۋعا بەرىلدى. تورەتام كەنتىندە 100 كەلۋشىگە، شيەلىدە اۋىسىمىنا 250 كەلۋشىگە ارنالعان ەمحانالار اشىلدى. تالسۋاتتا «رەسپۋبليكالىق بالالاردى وڭالتۋ ورتالىعىنىڭ» فيليالى پايدالانۋعا بەرىلسە، اۋدانداردا 15 دارىگەرلىك امبۋلاتوريالار مەن 2 فەلدشەرلىك اكۋشەرلىك پۋنكت ىسكە قوسىلدى. 19 مەكتەپ پەن 4 بالاباقشا، جابىق مۇز ايدىنى، تاعى دا باسقا نىساندار ەل يگىلىگىنە بەرىلدى.

    8 نىسان «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى اياسىندا سالىنسا، «قولجەتىمدى باسپانا-2020» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا 91 تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلدى. اپاتتى جاعدايداعى باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا تيتوۆ قىستاعىندا نەبارى ءتورت ايدىڭ ىشىندە 24 پاتەرلى باسپانا تۇرعىزىلسا، تالدىارال ەلدى-مەكەنىندە ءۇش جارىم ايدا جاڭا مەكتەپ بوي كوتەردى.

     2013-تە جاڭالىعى كوپ جانە ايماق باسشىسى تاراپىنان سىنعا دا كوبىرەك ىلىككەن - ءبىلىم سالاسى. وبلىس اكىمىنىڭ قولداۋىمەن 43 ۇزدىك پەداگوگقا ءبىر ميلليون تەڭگەدەن سىياقى تابىستالدى. قاراپايىم ۇستازداردىڭ «ميلليونەر» اتانۋى جىل ەنشىسىندەگى ايتۋلى وقيعانىڭ ءبىرى دەسەك، بىردەن 25 مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋى ءبىلىم سالاسىن ورىستەتۋ جولىنداعى ەڭ قاتال شەشىم بولدى.

    بالا بولاشاعىنا دەگەن جاناشىرلىق  ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ كەزىندە سەزىلدى.  ەمتيحان قورىتىندىسى بويىنشا جوعارى كورسەتكىشكە نەبارى ءبىر-ەكى ۇپاي جەتپەي قالعان تۇلەكتەردى دەمەپ جىبەرۋ ءۇشىن وبلىس اكىمىنىڭ ءبىلىم گرانتتارى تابىستالدى. تۇرمىسى تومەن وتباسىلارىنان شىققان 123  مەكتەپ تۇلەگى اتالمىش گرانتتاردى يەلەندى. قازىر ولار وبلىسقا قاجەتتى ماماندىقتار بويىنشا رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەگىن وقىپ جاتىر. بۇدان بولەك، وڭىردە ءۇش اۋىسىمدىق مەكتەپتەردىڭ ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىمىن تاپتى. اپاتتى جاعدايداعى مەكتەپتەردىڭ ورنىنا 9-ى قايتادان سالىندى.  

وبلىستا ماۋسىم ايىندا تاعى ءبىر يگىلىكتى باستاما باستاۋ الدى. «اقنيەت» الەۋمەتتىك ارىپتەستىك باعدارلاماسى بويىنشا تاۋداي تالابى بار 18 بەن 60 جاس ارالىعىنداعى 77 اۋىل تۇرعىنىنا ءبىر ميلليون تەڭگەگە دەيىن قايتارىمسىز گرانت سەرتيفيكاتتارى تابىستالدى. قاناتقاقتى جوبا قارماقشى، جالاعاش، سىرداريا اۋداندارىندا جۇزەگە اسىرىلۋدا.

 اۋىلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا شيكىزاتتىق، ينفراقۇرىلىمدىق، ونەركاسىپتىك قۋاتى مەن باسقا دا ماڭىزدى فاكتورلاردى ەسكەرە كەلە، 43 تىرەك ەلدى-مەكەندى كەشەندى دامىتۋ قولعا الىندى. سونىڭ ىشىندە، ەڭ الدىمەن سەكسەۋىل ەلدى-مەكەنىنىڭ تىنىسى اشىلعالى تۇر.

   توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان وبلىستىڭ ترانزيتتىك مۇمكىندىگى مول. وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزاتتىق قورى وراسان. وسى مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، ايماقتىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا مەتاللۋرگيالىق كلاستەر  قۇرۋدىڭ تۇجىرىمداماسى ازىرلەندى. ءوڭىردىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۆانادي كەن ورنىندا ءبىر ەمەس، 10 شاقتى قوسالقى ءوندىرىس ورنىن اشۋ جوسپارعا كىردى. قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيا ونەركاسىبىن جەتىلدىرۋ سىر ءوڭىرى ءۇشىن جاڭا دا دارا بەتبۇرىس بولسا، شىنى زاۋىتى قۇرىلىسىنىڭ رەسپۋبليكالىق كارتاعا ەنۋى جىل ۇلەسىندەگى جەتىستىكتىڭ ء بىرى. جاڭارتىلمالى ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ باعىتىندا جاڭاقورعان اۋدانىندا ساعاتىنا 420 كۆت ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرەتىن كۇن ەلەكتر ستانتسياسى ىسكە قوسىلدى.

   جاڭاشا سەرپىن الا باستاعان سىر وڭىرىندە «بايقوڭىر عارىشتىق جىبەك جولى» دەگەن اتپەن ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتىڭ سالىناتىنى بەلگىلى بولدى. وبلىستىڭ ينۆەستيتسيالىق ءيميدجىن كوتەرۋ، ءتۋريزمدى دامىتۋ، مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق، ساياسي - ارىپتەستىك بايلانىستاردى نىعايتۋ ماقساتىندا  قازاقستاندا ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن 30-دان استام ەلشىنىڭ عارىش ايلاعىندا بولۋى، سونداي-اق  «بايقوڭىر» ينۆەستيتسيالىق فورۋمى مەن رەسپۋبليكالىق اگروفورۋمنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا وبلىس ءۇشىن پايداسى وراسان ايتۋلى شارالار رەتىندە ەستە قالدى.  

  ال سىر ديقاندارى 365 مىڭ توننا ءونىمدى قامباعا قۇيىپ، ەگەمەندىك العالى ەڭ جوعارى رەكوردتىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى. ايماق باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن «كۇرىش كونسورتسيۋمى»، ودان سوڭ «بالىق كونسورتسيۋمى» قۇرىلدى. شارۋانى جۇيەلى ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيتىن بۇل باستامالار اۋىل تۇرعىندارىن ءبىر سەرپىلتسە، كۇرىش  ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ  قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، كاسىپكەر ابزال ەراليەۆتىڭ «ەڭبەك ەرى» اتانۋى قارا جەردەن ىرزىق نەسىبەسىن تەرگەن ديقانداردىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتتى.

    جىلان جىلىنىڭ ۇلەسىندەگى تاعى ءبىر ايرىقشا وقيعا – تاريحى تەرەڭنەن سىر شەرتەتىن ولكەنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارىن قورعاۋدى جانە ناسيحاتتاۋدى كوزدەيتىن تۇڭعىش عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ قۇرىلۋى. كەڭەسكە قازاقستاننىڭ يۋنەسكو - داعى تۇراقتى وكىلى، جازۋشى، اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆ توراعالىق ەتەدى. ەڭ تاتىمدىسى – وبلىس اكىمدىگىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن تەڭدەسى جوق ۇلى مۇرانىڭ اۋديوەنتسيكلوپەديالىق نۇسقاسى دايىندالدى. تۇرماعامبەت جىراۋ اۋدارىپ كەتكەن «شاھناما» انتولوگياسى 22 جىرشىنىڭ ورىنداۋىندا 48 ديسكتە مىڭ دانا بولىپ شىقتى.

    ايتا كەتۋ كەرەك، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ پارمەنىمەن جىل سوڭىندا  جولاۋشىلار تاسىمالىن رەتتەيىن «قىزىلوردا اۆتوبۋس پاركى»  قۇرىلدى. ال قاڭتاردان باستاپ باس شاھارعا 20 جاڭا اۆتوبۋس اكەلىنسە، جىل ىشىندە تاعى 100 اۆتوبۋس الىنادى دەپ كۇتىلۋدە. قالا كوشەلەرىنە ورناتىلعان جاڭا ۇلگىدەگى 31 باعدارشام مەن 42 اۆتوبۋس ايالداماسى دا 2013-ءتىڭ ەنشىسىندەگى جۇمىستار. سونىمەن قاتار، ەلىمىز بويىنشا العاشقى رەت قىزىلودانىڭ ەلەكتروندى كارتاسى ازىرلەندى. 15 مىڭ گەكتار اۋماققا جاسالعان عارىشتىق ءتۇسىرىلىم ناتيجەسىندە وبلىس ورتالىعىنداعى جىلجىمايتىن مۇلىك نىساندارى ەسەپكە الىنىپ، قالا كوشەلەرى مەن ينجەنەرلىك جۇيەلەر تۋرالى تولىققاندى اقپارات جيناقتالدى. بۇل الداعى ۋاقىتتا جۇمىستاردىڭ جۇيەلى جۇرۋىنە سەپتىگىن تيگىزبەك.   

    ال قازاقستاننىڭ ساياسي ساراپشىلارى وبلىس اكىمى قىرىمبەك ەلەۋۇلى كوشەرباەۆتى 2013 جىلدىڭ ء«پرينتسيپشىل ساياسەتكەرى» دەپ تانىدى.

   ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قىرىمبەك ەلەۋۇلى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ 2020-شى جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىنىڭ جوباسىن دايىنداتىپ، توقتاپ قالعان قۇرىلىس نىساندارىن قايتا جانداندىرۋعا ىقپال ەتتى.ودان بولەك، ەڭبەكاقىنى ۋاقىتىلى تولەمەي جۇرگەن وبلىس اۋماعىنداعى مەردىگەر كومپانيا باسشىلارىن تارتىپكە شاقىرىپ، جۇمىسشىلاردىڭ ايلار بويى جينالعان قارىزدارىن تولەتتى.  ەڭ نەگىزگىسى، شىلدەنىڭ ەكىسىندە قۇلاعان «پروتون- م» زىمىران تاسىعىشىنىڭ زارداپتارىن جويۋ جونىندەگى تۇيتكىلدى العا تارتىپ، تاباندىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە جىلى جابىلعالى تۇرعان ماسەلەگە ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارتتى.

  وتكەن جىل راسىندا قىزىلوردا وبلىسى ءۇشىن تولاعاي تابىستارعا تولى بولدى. ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ جانە ەكونوميكانى جاڭارتۋ باعىتىندا ناقتى شارالاردىڭ قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدىڭ  ناتيجەسىن وبلىس حالقى وسى 2014 جىلى دا كورەتىن بولادى.

  ال بۇگىنگە دەيىن اتقارىلعان شارۋا ءبىزدىڭ ءسوزىمىز بەن ءىسىمىزدىڭ ءبىر ارنادا توعىسىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلا الاتىنىمىزدىڭ كورىنىسى.