«ماڭعول (ورىسشا «مونگول»، قازاقشا «ماڭعول» دەلىنەتىن ۇلت اتاۋىن قازاقى تۇرىندە الىپ وتىرمىز) ۇلتى تاريحتا بولعان ەمەس، ول - ساياسي اتاۋ» دەيدى تاريحشى-شىڭعىستانۋشى, اكادەميك اناتولي ولوۆينتسوۆ (سۋرەتتە). ونىڭ ويىنشا،  XIII عاسىردا ەۋرازيا دالاسىن  تۇركىلەر جايلاپ جاتتى، سونىڭ ىشىندە شىڭعىسحان دا تۇركى بولعان، جانە دە ولار ءتۇرلى تايپالارعا بولىنگەن.  كەيىنىرەك ولاردى شىڭعىسحان ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرىپ، شارتتى تۇردە «مىڭعول» دەدى، ول «ماڭگى قول» دەگەنى ەدى.

– اناتولي گريگورەۆيچ،  شىڭعىسحاننىڭ تۇركى ەكەنىن قايدان الدىڭىز؟

«ماڭعول (ورىسشا «مونگول»، قازاقشا «ماڭعول» دەلىنەتىن ۇلت اتاۋىن قازاقى تۇرىندە الىپ وتىرمىز) ۇلتى تاريحتا بولعان ەمەس، ول - ساياسي اتاۋ» دەيدى تاريحشى-شىڭعىستانۋشى, اكادەميك اناتولي ولوۆينتسوۆ (سۋرەتتە). ونىڭ ويىنشا،  XIII عاسىردا ەۋرازيا دالاسىن  تۇركىلەر جايلاپ جاتتى، سونىڭ ىشىندە شىڭعىسحان دا تۇركى بولعان، جانە دە ولار ءتۇرلى تايپالارعا بولىنگەن.  كەيىنىرەك ولاردى شىڭعىسحان ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرىپ، شارتتى تۇردە «مىڭعول» دەدى، ول «ماڭگى قول» دەگەنى ەدى.

– اناتولي گريگورەۆيچ،  شىڭعىسحاننىڭ تۇركى ەكەنىن قايدان الدىڭىز؟

– بۇل جايىندا مەن الۋان ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتاردى زەردەلەي كەلە تۇجىردىم. قاراڭىز. تاريحتا ماڭعولشا جازىلعان ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق، ال تۇركىشە –  قىرۋار. شىڭعىسحان توڭىرەگىندەگىلەردىڭ باتىس كورولدارىمەن جازىسقان جازبالارى تۇركىشە. قۇبىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارىنا ورتالىق ازيادان بيلەۋشىلەر دە تۇركىشە  جانە ەجەلگى ۇيعىر قارپىمەن جولداۋلار  جازعان.بۇدان باسقا شىڭعىستىڭ ءتىرى كەزىندە قاشالعان  تاس جازبا دا تۇركىشە. ەگەر سول كەزدە ماڭعول ءتىلى بولعاندا، شىڭعىسحانعا  تۇركىشە تاس قاشاپ جازۋ نەگە كەرەك؟ وسىدان شىڭعىسحاننىڭ تۇركىشە سويلەپ، جازعاندىعىن قورىتۋعا ءماجبۇرمىز.

– ەندەشە ماڭعولدار قايدان شىقتى؟

–  ونداي ەتنوم مۇلدە بولعان ەمەس. «ماڭعوليا» اتاۋى – ساياسي ءسوز. اقش-تا امەريكالىق ۇلتتىڭ بارى سەكىلدى. بىراق بۇل ەلدە تۇراتىندار: اعىلشىندار، افريكالىقتار، يتالياندار تاعى باسقا. نەمەسە، ءبىزدىڭ ءبارىمىز سوۆەت حالقى بولدىق، بىراق ەشكىم سوۆەت تىلىندە سويلەگەن ەمەس. قازاقتار - قازاقشا، ورىستار  - ورىسشا سويلەدى ەمەس پە؟..

شىڭعىسحان كەزىندە ەۋرازيالىق جازىقتاعى ادامداردىڭ ءبارى تۇركىلەر بولدى، ولار تاتار، كەرەي، جالايىر، نايمان تاعى باسقا بولىپ ءبولىندى. جىلناماعا سەنسەك، ءبىر كۇنى شىڭعىسحان ورداسىنا قىتايدان ءمانحۋن ەلشى كەلەدى، ال قاعان ول كەزدە جورىقتا بولعان. ەلشى قاعاننىڭ  شابارمانى مۇقاليمەن اڭگىمەلەسەدى دە ودان سۇرايدى: «سەن كىمسىڭ؟». مۇقالي: «مەن تاتار كىسىمىن» دەيدى.  ويتكەنى، بۇرىن تاتارلار ءبىرشاما قۇرمەتتە بولعان.  

ءسويتىپ، شىڭعىسحاندى ءتۇرلى جۇرتتار قورشاعان. قاعان ءوز مەملەكەتىن قۇرعان كەزدە، ول الۋان جۇرتتى تۇتاس ەتىپ، ءبىر حالىققا بىرىكتىردى.ال وسىنداي الا حالقى بار ەلدى قالاي اتاۋ كەرەك؟ ماڭعوليا – بارىنشا بەيتاراپ ءارى كۇشتى ءسوز «ماڭگۋ/ماڭعۋ» - ماڭگى جانە «قول» – اسكەر – «ماڭگى قول» سوزىنەن شىقتى.

 – سوندا كازىرگى ماڭعولدار دا ءىشىنارا تۇركىشە سويلەي  مە؟

– جوق. بۇگىنگى حالحا-ماڭعول ءتىلى  XVII عاسىردا شىقتى، ولاردى مانجۇرلەر جاۋلاپ العاندا.  بىلەسىز بە، شىڭعىسحان ءوز اسكەرىن ورتا ازيا مەن قاپ تاۋىنا قاراي قاپتاتقاندا، ماڭعوليا جارتى حالقىنان اجىراپ ەدى.  ماڭعولدار قىتايدى جاۋلاپ، ونى  ءبىر عاسىر بيلەدى، قىتايلار قۋىپ شىققانشا. قىتايلار حالقىن قىرىپ، ماڭعوليانىڭ ءوزىن ەكى رەت تازارتتى.  سوسىن، شىڭعىسحان ولگەسىن، قالعان اقسۇيەكتەر بيلىك ءۇشىن ءوزارا قىرقىستى. اقىرىندا XVII  عاسىردا ەلدە جەرگىلىكتى ءارى تۇركىشە سويلەيتىن 60 مىڭ عانا ادام قالدى.وسىنى بىلگەن مانجۇرلەر ماڭعوليانى باسىپ الدى. ولاردىڭ ءتىلى تۇركى تىلىنەن مۇلدەم بولەك بولاتىن. ء سويتىپ، باسقىنشىلارمەن مىيداي ارالاسقان ۇرپاقتان تۇڭعىس-تۇركى-ءمانجۇر ءتىلى – ياعني بۇگىنگى حالحا-ماڭعول ءتىلى شىقتى.  

بۇرىنىراقتا ماڭعولدار تاڭىرشىلدەر ەدى، كەيىن ءبۋدديزمدى قابىلدادى، بۇل مانجۇرلەرمەن ورتاق جالعىز عانا بەلگى بولدى.سول كەزدە بارىنشا دارىندى ماڭعولداردى تيبەتكە جىبەرىپ قىتايشا، تيبەتشە، تۇركىشە وقىتتى.  وسى ساۋاتتىلار ورالىپ جىلناما جازعان ەدى. سول جىلنامالار بىزگە جەتىپ وتىر. بۇل جازبالار قىتايشا يەروگليفپەن جازىلعان تۇركىشە جازبا بولىپ شىقتى. سول سەبەپتى ولاردى عالىمدار 30 جىل بويى وقي الماي كەلدى.

– شىڭعىسحانعا ورالايىق. ونىڭ قازاق بولۋى مۇمكىن بە؟

– كازىر ولاي دەۋ قيىن. مەنىڭشە، ۇلتتىق  تيىستىلىكتى ءبىر جاققا تارتقىشتاپ، قازاق دەۋگە بولمايدى. بىراق ءبارى دە سوعان ۇمتىلۋدا.  تاتارلار، ءتىپتى ساقالار دا ونىڭ وزدەرىنىكى ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسۋدا .ول دۇرىس ەمەس. قاعان – تۇركى، ءوز مەملەكەتىن قۇرعاندا، ول ماڭعول بولدى دا، ءوزىن سول ەلدىڭ اۋماعىندا جەرلەتتى.

– ايتپاقشى، قازاقتار ماڭعولدارمەن ارالاسىپ قوڭىرقاي تارتتى دەگەن بار. ال ءسىز انالار دا، مىنالار دا جيرەن بولدى دەيسىز...

– قازاق حاندىعى شىڭعىس ولىمىنەن سوڭ 250 جىلدان كەيىن قۇرىلدى. قازاقتار ول كەزدە شىنىندا دا جيرەن بولاتىن. ايتپاقشى، التىن ادام دا جيرەن بولدى. قازاق حاندارىنىڭ ەسىمىن الايىق،  سوڭعى حان كەنەسارى – «كەنە» – كەنە، «سارى» – جيرەن. تاريحتا توعىم حان بولعان، سوعىستا توعىز ۇلىمەن بىرگە شەيت بولعان. ناتيجەسىندە «توعىس سارى» اتالاتىن جىر پايدا بولدى.تاعى دا جيرەن ماسەلەسى.

بۋدانداسۋ ماڭعولدارمەن ەمەس، قىتايلارمەن بولعان. تۇركىلەردىڭ ءمودا قاعانى  قورعاننان ءوتىپ قىتايدى باسىپ الدى. تۇركىلەردى نە قىزىقتىردى قىتايدا؟ شاي، جىبەك جانە قىتاي قىزدارى. قىتاي قىزدارىن مىڭداپ دالاعا الىپ كەتتى. سول قوڭىرقاي قىزدار شاتالاردى شۇبىرتىپ تاپتى. مۇنداي جورىق مىڭ جىلعا سوزىلدى. بىرتە-بىرتە قازاقتاردىڭ ءوڭى مىنە، سودان بارىپ قوڭىرقاي تارتا باستالدى.  

www.megapolis.kz  سايتىنان اۋدارىلدى.

Abai.lz