3.

«اشكەرەلەۋ ناۋقانىنا» قاربالاس كىرىسكەن جالعىز قازاق جۇرتشىلىعى عانا ەمەس ەدى. بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل، رەاكتسيونەر، مونارحياشىل، فەودالشىل، بايشىل، ماناپشىل، الاشورداشىل، ماحنوشىل، ءمۋسساۋيتشىل، داشنياكشىل، كنيازشىل، قۇرباشىلار مەن تۇركىمەن باشىلار، ۇلى ورىس ۇلتىنىڭ پروەرەسسيۆتى وتارلاۋى مەن جازالاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن پانيسلاميستەر، پانتۇركيستەر، جويىتشىلدار، يدەياسىزدار، سانا اعىمىنىڭ سارى ۋايىمشىلدارى، جالعان عالىمدار مەن جالعان عىلىمنىڭ ەمشەگىن سورۋشىلار جانە ولاردىڭ يدەياسىن جاسىرىن وتكىزۋشىلەر مەن ناسيحاتتاۋشىلار – بارلىق رەسپۋبليكالاردا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ساياسي جازالاۋ ۇردىسىنە ساي اسقان ءبىر «باۋىرمالشىلدىق-ينتەرناتسيوناليستىك» ورلەۋمەن، قارىشتى قارقىنمەن، ەكپىندەتە قۇيىنداتىپ اشكەرەلەنىپ جاتتى. ءبىرى اۋىر، ءبىرى جەڭىل، بىرەۋدىڭ كۇنى تۋىپ، بىرەۋدىڭ مىسى باسىلىپ، ءبىرى جەر اۋدارىلىپ، ءبىرى تۇرمەگە قامالىپ، الاساپىران بولدى دا كەتتى.

3.

«اشكەرەلەۋ ناۋقانىنا» قاربالاس كىرىسكەن جالعىز قازاق جۇرتشىلىعى عانا ەمەس ەدى. بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل، رەاكتسيونەر، مونارحياشىل، فەودالشىل، بايشىل، ماناپشىل، الاشورداشىل، ماحنوشىل، ءمۋسساۋيتشىل، داشنياكشىل، كنيازشىل، قۇرباشىلار مەن تۇركىمەن باشىلار، ۇلى ورىس ۇلتىنىڭ پروەرەسسيۆتى وتارلاۋى مەن جازالاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن پانيسلاميستەر، پانتۇركيستەر، جويىتشىلدار، يدەياسىزدار، سانا اعىمىنىڭ سارى ۋايىمشىلدارى، جالعان عالىمدار مەن جالعان عىلىمنىڭ ەمشەگىن سورۋشىلار جانە ولاردىڭ يدەياسىن جاسىرىن وتكىزۋشىلەر مەن ناسيحاتتاۋشىلار – بارلىق رەسپۋبليكالاردا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ساياسي جازالاۋ ۇردىسىنە ساي اسقان ءبىر «باۋىرمالشىلدىق-ينتەرناتسيوناليستىك» ورلەۋمەن، قارىشتى قارقىنمەن، ەكپىندەتە قۇيىنداتىپ اشكەرەلەنىپ جاتتى. ءبىرى اۋىر، ءبىرى جەڭىل، بىرەۋدىڭ كۇنى تۋىپ، بىرەۋدىڭ مىسى باسىلىپ، ءبىرى جەر اۋدارىلىپ، ءبىرى تۇرمەگە قامالىپ، الاساپىران بولدى دا كەتتى.

ءوزىنىڭ جۇرتىنداعى داۋ مەن داماي، ايىپ پەن جالا، ساتقىندىق پەن تابالاۋ، باسىنۋ ازداي، مۇحتار اۋەزوۆكە وسى 1951-1953 جىلداردىڭ ارالىعىندا قىرعىز اعايىننىڭ «الاقانداي نامىسىن الىپ بەرۋگە» («ماناستاعى» ەر اعىشتىڭ ءسوزى) اتسالىسۋىنا تۋرا كەلدى. «اتاڭ كورى، قوقي» دەپ ءبىر كىرىسسە، وڭايشىلىقپەن ەكپىنىن باسپايتىن شاعىن ەلدىڭ تالقىسى دا وڭايشىلىقپەن وتكەن جوق. م.اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى رەتىندە اشكەرەلەنگەن جامعىرچينوۆ جەر اۋدارىلىپ تىنعان. الايدا ولاردىڭ ەڭ ۇلى ۇلتتىق مۇراسى، ۇلتتىق ۇيىتقىسى، قىرعىز ۇلتىنىڭ ەكىنشى ماعىناسى – «ماناس» ەپوسىنىڭ تاعدىرى تالكەككە ۇشىراپ، سودان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى تۋدى. نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، وسى ەپوستىڭ داۋى حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنا دەيىن سوزىلدى. كەيدە، ءوز تاعدىرىن ءوزى ورتكە سالۋدى ادەتكە اينالدىرعان وسىنداي قوزعالىس ءبىزدىڭ حالىقتارعا عانا ءتان بە دەگەن كۇبىرتكى كۇدىك تە قىلت ەتە قالادى.

قىرعىزدار ءۇشىن سونداي ءبىر تالماۋىتتى تۇستا سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇسىنۋىمەن «ماناس» ەپوسىنىڭ تاريحيلىعى مەن حالىقتىعى قاقىنداعى بۇكىلوداقتىق كولەمدەگى تالقى فرۋنزەدە وتۋگە ءتيىستى بولدى. ەپوس پەن فولكلور تۋرالى قورىتىندى تۇجىرىم جاساۋعا ءتيىستى بۇل جينالىسقا ەڭ تاڭداۋلى شىعىستانۋشىلار مەن تۇركولوگتار، فولكلورشىلار، ادەبيەتتانۋشىلار، تاريحشىلار، جازۋشىلار قاتىسۋ جوسپارلاندى. ەگەردە وسى جولى «ماناستىڭ» بەتى تەرىس قايىرىلىپ كەتسە، قىرعىز حالقى عانا ەمەس، الەم جۇرتشىلىعى ءوزىنىڭ ۇلى ەپوستىق مۇراسىن زەرتتەۋگە، ونى باسىپ شىعارۋعا كەمىندە ەلۋ جىل كەنجەلىك تانىتار ەدى. قازاق ەپوستارى مەن فولكلورى دا سونىڭ كەبىن قۇشار ەدى.

مۇنى مۇحتار اۋەزوۆ تە، وزگەلەر دە ءتۇسىندى، اسىرەسە، قىرعىزداردىڭ جانىنا قاتتى باتتى. ويتكەنى، «ماناس» ەپوسىنىڭ قىرعىزدىڭ رۋحاني ومىرىنەن الاتىن شەشۋشى، تاعدىرلى، رۋحاني ورىنىنا ۇلتتىق قۇرمەت رەتىندە 1945 جىلى قىرعىزستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن قىرعىز سسر ۇكىمەتى «ماناس» جىرىنىڭ 1000 جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزۋگە قاۋلى قابىلداعان بولاتىن. الايدا «ەدىگە» جىرىنىڭ فەودالدىق-مونارحيالىق، رەاكتسيالىق، ورىسقا قارسى ەپوس ەكەندىگى تۋرالى بك(ب)پ-نىڭ قاۋلىسى ونى ەكىنشى قاتارعا ىسىرىپ جىبەردى. سوعان قاراماستان 1947 جىلى «قىرعىز حالقىنىڭ باتىرلىق ەپوسى «ماناستىڭ» مەرەيتويىن وتكىزۋدىڭ جوسپارى جاسالىپ، مۇحتار اۋەزوۆ كوميسسيانىڭ باستى جاۋاپتى تۇلعاسى رەتىندە اتالدى. مۇنداي ۇلى شارانى نەگىزدەۋگە م.اۋەزوۆ تە پىكىر قوسقاندىقتان دا، تۇجىرىمدامادان قىسقاشا عانا ماعلۇمات بەرە كەتۋدى ءجون سانادىق.

«ماناس» ەپوسىنىڭ ءبىر ءبولىمىنىڭ كولەمىنىڭ ءوزى 400.000 جول، ول «شاھنامادان» 5 ەسە، «يليادا» مەن «گومەردەن» 40 ەسە كوپ. ال «ماناستىڭ» 11 نۇسقاسىنىڭ كولەمى 1 ميلليون 200 000 جول. ەڭ ۇلى قاسيەتى – بۇل حالىق ىشىندە ءالى دە ورىندالاتىن ءتىرى ەپوستىڭ قاتارىنا جاتادى. ماناستىڭ تاريحي نەگىزى مەن ءپروتوتيپى رەتىندە ءبارتولدتىڭ، اۋەزوۆتىڭ، بەرنشتامنىڭ زەرتتەۋلەرىندە مولشەرلەگەن 840 جىلعى قىرعىزداردىڭ ياعلاقار حانىنىڭ ەكىنشى بىرىككەن تۇرىك قاعاناتىن قۇلاتقان وقيعاسى الىندى. «ماناستىڭ» 4 تومدىق تولىق باسىلىمىن قىرعىز تىلىندە (القا مۇشەلەرى م.اۋەزوۆ، س.ە.مالوۆ، ۆ.م.جيرمۋنسكي، ا.ن.بەرنشتام، ك.يۋداحين), 1-3 تومدىعىن ورىس تىلىندە شىعارۋ (اۋدارماشىلارى س.ليپكين مەن ل.پەنكوۆسكي، كوركەمدەۋشى ۆ.ا.فاۆورسكي), سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەڭگەيىندە عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزۋ بەلگىلەندى. اقىرى توي تۇگىلى «ماناس» جىرىن تاريحتان ىسىرىپ تاستاۋ ناۋقانىنا ۇلاستى. بۇل – قىرعىزدىڭ قولقاسىن سۋىرىپ الۋمەن بىردەي ەدى.

سونداي قاربالاستى كۇندەردە قىرعىزدىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ب.جامگەرچينوۆ 1951 جىلى 12 مامىردا:

«مۇحتار ومارحانۇلى! ... قىرعىزدىڭ ءتىل، ادەبيەت جانە تاريح ينستيتۋتى قىركۇيەكتىڭ اياعىندا «ماناسقا» بايلانىستى فرۋنزە قالاسىندا عىلىمي سەسسياسىن وتكىزبەك. سەسسيانىڭ جۇمىسى تۋرالى جوبانى ۇسىنا وتىرىپ، سىزدەن بەلگىلەنگەن باياندامانى قاراپ شىعۋعا كەلىسىمىڭىزدى بەرۋدى، ءارى سەسسيانى شاقىرۋدىڭ ۋاقىتى مەن كۇن ءتارتىبى جونىندەگى پىكىرىڭىزدى ۇسىنۋىڭىزدى وتىنەمىن»،– دەپ جەدەلحات جولداعان ەدى.

سەسسيادا م.اۋەزوۆ «ماناس» ەپوسىنىڭ نەگىزگى نۇسقاسى» تۋرالى بايانداما جاساۋعا كەلىسىمىن بەردى. الايدا قازاقستانداعى «قارا قۇيىننىڭ» ۇشىعى قىرعىزداردى دا شيرىقتىرسا كەرەك، سەسسيا ءبىر جىل كەيىنگە قالدىرىلدى، مۇنىڭ سوڭى بۇكىلوداقتىق پىكىر تالاسىنا ۇلاسىپ كەتتى. اعالىق پىكىر ايتۋعا ءتيىستى كليموۆيچ، بوگدانوۆا سياقتى يگى تىلەكتى عالىمداردىڭ ءوزى «ماناستىڭ» تامىرىن قوپسىتىپ تاستادى. ال بوروۆكوۆ پەن بالتين، نۇروۆ سياقتىلار «ماناستىڭ» ءتۇبىرىن قوپسىتىپ اۋرەگە تۇسپەي-اق، بىردەن تامىرىنا بالتا شاپتى.

ۇيىمداستىرۋشىلار وسىنداي قاۋىپتى بەتالىستى بايقاپ، ولاردىڭ بەتىن قايىرۋ ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆتى سەسسيا ءماجىلىسىنىڭ ەڭ شيرىققان قورىتىندى تۇسىنداعى كەزەككە قويدى. ءوز كەزەگىندە م.اۋەزوۆ ءسوزدى: قىرعىز حالقىنا «ماناس» كەرەك پە، جوق پا؟ – دەگەن كوكەيكەستى سۇراقتىڭ جاۋابىنان باستادى. اۋەزوۆتىڭ شەشەندىگى اڭىزعا اينالعان شىندىقتىڭ ءبىرى، الايدا ءبىز پايدالانعان جۇزگە تارتا ءسوزدىڭ ىشىندەگى قيسىنى مەن قيىستىرۋى جاعىنان، ءسوز بەن ويدىڭ قابىسۋى مەن قارپىسا قاباتتاسۋى تۇرعىسىنان، ەڭ باستىسى جانعا تيەرلىك ىشكى ەمەۋىرىندى مىسى مەن تىڭداۋشىسىمەن تەرەڭ بايلانىس ورناتقان سىرلى اسەرى جانە شيراقتىعى ورايىنان العاندا «ماناس» تۋرالى ءسوزى ونىڭ ەڭ وزىق شەشەندىك تولعاۋىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇندا شەشەندىك ونەردىڭ بارلىق شارتتارى مەن زاڭدىلىقتارى عاجايىپ ۇندەستىك تاپقان.

ءوز ەلىندە باسى بايگەگە تىگىلىپ جۇرگەنىنە قاراماستان مۇحتار اۋەزوۆ 1952 جىلى 9-11 ماۋسىم ارالىعىندا فرۋنزە (بىشكەك) قالاسىندا وتكەن «ماناستى» زەرتتەۋ ماسەلەلەرى» جونىندەگى عىلىمي سەسسياعا قاتىستى. سول سەسسياداعى تاعدىرلى تالقى يەلەرى ا.توقومباەۆپەن، ت.سىدىقبەكوۆپەن، ش.ايتماتوۆپەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە:

«ماناستىڭ» بار تاعدىرىن اۋەزوۆكە تاپسىردىق. ءۇمىت تەك سول كىسىدە عانا بولاتىن. بۇكىل قىرعىز ەلى اۋىل-اۋىلدان اتپەن كەلىپ، سەسسيا وتكەن تەاتردىڭ عيماراتىن قورشاپ تۇردى. سىرتقا لابا قويدىرىپ، سودان اۋەزوۆ مىنبەگە كوتەرىلگەندە ماناس پەن «شوڭ قازاقتىڭ» تىلەۋىن تىلەپ ايعايلاپ تۇردى»,– دەگەن ءسوزدى ءبىر اۋىزدان ماقۇلدادى.

ويتكەنى ول كەزدە وداق كولەمىندەگى عالىمداردىڭ ورتا ازيا اۋماعىندا ساناساتىن جالعىز ادامى – مۇحتار اۋەزوۆ قانا ەكەن. سوندىقتان دا قولىنداعى قامشىسىن، تاقىمىنداعى ەرتوقىمىن قىسىپ، شيرىعىپ تۇرعان حالىق مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ سوزىلىڭقى داۋىسىمەن:

«كۇن نۇرىنا بولەنگەن، سوتسياليستىك قىرعىز ۇلتىنىڭ ۇلى دا عاجايىپ تاريحى...»,– دەپ ءسوزىن باستاعاندا سىرتتاعى قىرعىزدار داۋىستاپ، ىشتەگى قىرعىزدار ىشىنەن «تايكەمايلاپ!» ۇران سالدى.

ءوزى دە تولقۋىن باسا الماعان م.اۋەزوۆ حالىقتىڭ مىنا قۇرمەتىن تەبىرەنە قابىلداپ، ءيىرىلىپ كەلگەن كۇردەلى ويلارىن تۇيدەكتەتە توگىپ، سەسسياعا مۇلدەم باسقاشا رەڭ بەردى.

ء«بىر ادامنىڭ عانا ومىرىمەن ولشەنەتىن مەزگىلدەگى ۇرپاقتاردىڭ ومىرىندە، وكتيابرگە دەيىن ءومىر سۇرگەن اكەلەر مەن شەشەلەردىڭ، وكتيابردەن كەيىنگى ۇلدار مەن قىزداردىڭ تاعدىرىن سالىستىراتىن بولساق، ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ونداعان جىلداردىڭ بەدەرىنەن عانا، ۇرپاقتاردىڭ جاڭعىرا تۇلەۋىنەن عانا بايقامايسىڭ، بەينە ءبىر بۇل ەكى ارادا عاسىرلار وتكەندەي، بۇرىنعى حالىق جاڭا حالىقپەن اۋىسقانداي تولىسۋدى اڭعاراسىڭ. قىرعىزدىڭ كۇندەي كۇلىمدەگەن وسپىرىمدەرىنىڭ بالالىعى باسقاشا ءبىر داۋىردە – شەكسىز ەركىندىكپەن، جاستىقتىڭ اسقاق ارمانىمەن، بيىك ويلى سانامەن، ەركىن قۇلشىنىسپەن، تەڭدىكپەن جانە اكەلىك پەن انالىقتىڭ كەمەل اقىلى مەن مەيرىمى اياسىندا ءوتتى.

كەي شاقتاردا، كەمەل جاسىڭا كەلگەن كەزدە، ءبارىن انىق تا قانىق تۇسىنگەن، سابىرلى دا ساليقالى كوزقاراسپەن وتكەندى شولىپ شىعاتىن ساتتەرىڭ بولادى، سوندا الىستا قالعان بالالىقتىڭ وزگەشە ءبىر كورىنىسى كوز الدىڭا كەلەدى، ال ەسىڭە تۇسكەن سول ەلەستەر ەن دالادا الىستان جىلتىراپ كورىنگەن شوق قۇساپ مازداپ، جىلدار، وقيعالار، ادام بەينەلەرى مەن اتتارى كوز الدىڭنان كوشىپ وتەدى، سول ارقىلى اڭعال ءومىرىڭنىڭ باستاۋى مەن قۋاتى تولىسقان شاعىڭنىڭ اراسىن كورىنبەيتىن، بىراق جانىڭمەن جالعاسقان بايلانىستى قالپىنا كەلتىرەتىنى بار – تۋرا سول سياقتى كەڭەستىك قىرعىز حالقى دا وسى ساتتە ءوزىنىڭ وتكەن رۋحاني ومىرىنە كوز سالىپ وتىر. ءيا، بۇرىلىپ قارادى، بۇرىلىپ قارادى دا، وتكەننىڭ تۇگەلىن تۇگەندەي الماسا دا، بۇرىنعى سانادا سارالانعان ويلاردىڭ مايەگىن بۇگىنگى كۇندەگى كوتەرىلگەن كەمەلدەنگەن سىني سانا باسپالداعىنىڭ دەڭگەيىندە سارالاۋعا ۇمتىلىپ وتىر».

ابدەن ساياساتتانىپ كەتكەن ويلاۋ جۇيەسى مەن قاساڭ تارتقان ءسوز مانەرى جۇيكەلەتىپ بىتىرگەن، الدەبىر اشكەرەلەنۋدى تىتىركەنە كۇتىپ وتىرعان قىرعىزدار، وسى ساتتە وزدەرىنە «جانى مەن جانى جالعاسقان»، بەتى تەرىس قاراپ كەتكەن ماناستىڭ ءوزى «بۇرىلىپ قاراعانداي» سەزىندى. وسىنداي تەبىرەنىستى ەكپىنمەن نەگىزگى تاقىرىپقا بەت بۇرىپ، ونىڭ باستى «سەبەپكەرىن» اتاپ ءوتتى:

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ماناس» ەپوسىن تالقىلاۋعا ارنالعان قازىرگى جاعدايدىڭ بارلىعى مەنى تۋرا وسىنداي كوڭىل-كۇيگە جەتەلەپ وتىر. بۇل، وسى تالقىلاۋ، پارتيا-كەڭەس باسپاسوزدەرىندەگى پىكىرتالاسىنان باستالدى. ءادىلىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى ءتورت ايدىڭ ىشىندە رەسپۋبليكا ءباسپاسوزى ۇلكەن جۇمىس اتقاردى، تەك «سوۆەتسكايا كيرگيزيا» مەن «قىزىل قىرعىزستاننىڭ» بەتتەرىندە 15-تەن ارتىق ماقالا جاريالاندى. ءبىزدىڭ وسى كونفەرەنتسيامىز دا سول باسىلىمدارداعى تالقىنىڭ تابيعي جالعاسى بولىپ تابىلادى. مەن كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ نەگىزىنە توقتالماس بۇرىن، مۇنداعى قالىپتاسقان جاعدايعا جانە ونىڭ جۇمىس بارىسىندا نازار اۋدارماسقا بولمايتىن جايلاردى ايتا كەتكىم كەلەدى. سونىڭ ىشىندە مەن ءبىزدىڭ تالقىلاپ وتىرعان ماسەلەمىزگە قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ اسا زەيىن قويىپ، ۇلكەن نازار اۋدارىپ وتىرعانىن ايتپاي ءۇنسىز قالا المايمىن. سونىڭ ءبىر دالەلى، انىق دالەلى، وسى زالدى تولتىرىپ وتىرعان جوق، تەك قانا عىلىمي قىزمەتكەرلەر، جازۋشىلار، جىراۋلار، مۇعالىمدەر، ستۋدەنتتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مينيسترلىكتەردىڭ، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ، مەملەكەتتىك جوبالاۋ مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ، قىرعىزدىڭ پارتيا جانە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ قاتىسىپ وتىرعاندىعى»,– دەدى.

ول «قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ اسا زەيىن قويىپ، ۇلكەن نازار اۋدارىپ وتىرعاندىعىن» ەسكەرتۋ ارقىلى تەك ەپوس عانا ەمەس، مۇقىم قىرعىز ۇلتىنىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعاندىعىن عالىمداردىڭ قاپەرىنە ىلە كەتتى.

مۇحتار اۋەزوۆ (جالعاسى): ء«باسپاسوز بەتتەرىندە جانە وسى كونفەرەنتسيادا تەك عالىم-زەرتتەۋشىلەر عانا پىكىر ءبىلدىرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار كەڭەستىك قىرعىز حالقىنىڭ بارلىق جەتەكشى جازۋشىلارى دا بەلسەنە اتسالىستى. سونداي-اق، «ماناس» ماسەلەسى تۋرالى تالقىلاۋعا تەك قىرعىزستاندا عانا كوڭىل ءبولىنىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار ماسكەۋ دە اسا مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىر، بۇكىلوداقتىق عىلىم اكادەمياسى ءبىزدىڭ كونفەرەنتسيامىزدىڭ بايىپتى شەشىمىن كۇتىپ وتىر، ولار وزدەرىنىڭ وكىلدەرىن، كورنەكتى عالىمدارىن جىبەردى، سولاردىڭ ىشىندە سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ وكىلى دە وسىندا وتىر.

جوعارىدا ايتىلعاندار نەنى بايقاتادى؟ بىرىنشىدەن: ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزدىڭ ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ەڭبەگىنە زەيىنمەن قارايتىنىن بايقاتادى. ەكىنشىدەن، بۇل «ماناستىڭ» – ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ ەپوسى مەن فولكلورىنىڭ اراسىنداعى قاتارداعى قۇبىلىس ەمەس، ودان تىس شىعارما ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەگەردە باگيروۆ جولداس جاڭىلىس ايتپاسا: «دادەم قورقىت» ءازىربايجان حالقىنا بەلگىسىز»،– دەدى، ال مۇندا مۇلدەم كەرىسىنشە، «ماناس» كەڭەستىك قىرعىز حالقىنىڭ اراسىنا وتە كەڭىنەن تانىمال. مۇنىڭ بارلىعى، ءبىزدىڭ، بايانداماشىلاردىڭ، قوسىمشا بايانداماشىلاردىڭ، سونىمەن قاتار ءار ءتۇرلى باعىتتا كەڭىنەن پىكىر تولعاپ سويلەۋشىلەردىڭ قانداي جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنىنا كوتەرىپ وتىرعانى اڭعارتادى».

ساياسي اۋلەكىلىكپەن، يدەولوگيالىق جەلىكپەن «قورقىت اتادان» باس تارتىپ وتىرعان – ازەربايجان، «كورۇعلىنى» كەرگىگە سالعان – تۇركىمەن «ەدىگەدەن» جەرىگەن – تاتار، «قوبىلاندىنى» قۋعىنعا ۇشىراتقان – قازاق اعايىندارىنىڭ كەبىن قۇشپاسا ەكەن – دەپ ساقتاندىردى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ەندەشە، جوعارىدا اتالىپ وتكەن، ءبارىمىز دە قۇرمەتپەن قارايتىن ءبىزدىڭ جەتەكشى جۇرتشىلىعىمىز بىزدەن نە كۇتىپ وتىر؟ ولار بىزدەن: وسىندا ايتىلعان بارلىق پىكىرلەردىڭ انىق تا ناقتى ناتيجەسى بولعانىن جانە «ۇزاق جىلداردان بەرى «ماناستىڭ» اينالاسىنا ءۇيىرىلىپ العان شيىرلاۋ مەن بۇزىلعان شىرىقتى دوعارۋدى كۇتەدى. ەگەر دە، ءبىزدىڭ بارلىق سوزىمىزدەن كەيىن سوڭىمىزدا – بىرىكپەگەن پىكىر، ءوزارا كيكىلجىڭ، قوستاۋ مەن جوققا شىعارۋ، تاريح الدىمىزعا قويىپ وتىرعان مىندەتتىڭ شەشىلمەگەن، بەلگىسىز تۇيىندەرى قالاتىن بولسا، وندا وتە وكىنىشتى بولار ەدى.

دەمەك، ەڭ الدىمەن كونفەرەنتسيادان، سونىڭ ىشىندە، ەڭ ءبىرىنشى بايانداماشىلاردان، قوسىمشا بايانداماشىلاردان، سودان كەيىنگى سويلەۋشىلەردەن «ماناسقا» بايلانىستى قويىلىپ وتىرعان بۇگىنگى ماسەلەگە انىق، تارماقتالعان، نەگىزدى جاۋاپ كۇتەدى. ناقتى جاۋاپ كۇتىپ وتىرعان جوعارىداعى شەشىلۋگە ءتيىستى مىندەتتەر قانداي؟ ولاردى، مەنىڭ ويىمشا، ءۇش ماسەلەنىڭ اينالاسىندا تۇجىرىمداۋعا بولادى:

ءبىرىنشى: كەڭەستىك قىرعىز حالقىنا «ماناس» ەپوسى كەرەك پە، جوق پا؟

ەكىنشى: ونىڭ جيناقتالا قۇراستىرىلعان نۇسقاسىن جاساۋ مۇمكىن بە، جوق پا؟

ءۇشىنشى: ەگەردە ونداي نۇسقا قاجەت بولسا، وندا ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋ كەرەك؟».

ساياسي داۋرىقپادان «ماناستىڭ» باسىن اراشالاپ العان سوڭ عانا «تاۋسىلمايتىن داۋرىقپاعا» – ديسسكۋسياعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرۋگە كوشكەن. ايتپەسە، بوروۆكوۆ پەن كليموۆيچتىڭ پىكىرلەرىن تالقىعا سالسا، وندا بۇل اڭگىمە «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا» ۇلاسىپ، ناقتى قاۋلى قابىلدانباي، نە سونىڭ جەلەۋىمەن ەپوسقا تيىم سالىنۋى مۇمكىن ەدى. ال، بۇكىل حالىقتى كۋاعا تارتقان جانە حالىقتىڭ كۇشىمەن سەسكەندىرىپ العان مىنا سوزدەن كەيىن: «ماناس» – قىرعىز حالقىنا كەرەگى جوق»،– دەپ ەشكىمدە ايتا المايتىن ەدى. سونىمەن «ماناس» حالىققا كەرەك! حالىقتىق تۋىندى. ەندى، ونىڭ عىلىمي باسىلىمى تۋرالى پىكىر الىسۋعا بولاتىن.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سودان كەيىن بارىپ، ەكىنشى كەزەكتە، «ماناستى» زەرتتەۋدىڭ جولدارى مەن مىندەتتەرى، ەپوستىڭ تۋ ءداۋىرى تۋرالى ماسەلە قويۋعا بولادى.

مەن بۇل ماسەلەنى ەكىنشى كەزەككە قويىپ وتىرۋىمنىڭ سەبەبى، ءوتىپ كەتكەن وتكەلدى ەسكە الماي، الداعى كۇننىڭ مىندەتى تۇرعىسىنان قاراساق: زەرتتەۋ تۋرالى ءسوز قوزعاماس بۇرىن سول زەرتتەۋ وبەكتىسىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك قوي، ياعني، «ماناستىڭ» ناقتى جارىق كورەتىن نۇسقاسىن جاساپ الۋىمىز قاجەت، ال ەپوستىڭ تۋ ءداۋىرى تۋرالى زەرتتەۋلەردى بەكىتىلگەن ءماتىن بويىنشا جۇرگىزۋ كەرەك.

سونىمەن، مەنىڭ وسى سوزىمدەگى ەڭ باستى مىندەتىم، جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن ءۇش سۇراققا جاۋاپ بەرۋ بولىپ تابىلادى.

الايدا مەن، جۇيەلى تۇردە بولماسا دا، «ماناستىڭ» كەيبىر نۇسقالارىن زەرتتەۋگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاتىسىم بولعاندىقتان دا، «ماناس» جونىندەگى ءوزىم اتقارعان سول جۇمىستاردى قىسقاشا ەسكە سالا كەتكىم كەلەدى».

ونىڭ وسى ءسوزىنىڭ ءوزى-اق «ماناستىڭ» تاعدىرىنىڭ قالاي شەشىلەتىنىن انىقتاپ بەرگەندەي ەدى.

شىندىعىندا دا «ماناس» ەپوسىن جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ زەرتتەپ، جيناقتاي باستاعان م.اۋەزوۆ سول تۇستا وزىنەن باسقا تاجىريبەلى دە بەدەلدى ماناستانۋشىنىڭ جوق ەكەنىن جانە ونىڭ قىرعىز حالقىنىڭ ومىرىنەن قانداي ورىن الاتىنىن ءبىلدى. سونىمەن قاتار وتىزىنشى جىلداردان باستاپ سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اياسىندا زەرتتەۋگە قاتىسىپ، عىلىمي ماقالالار جازدى. ونىڭ ءبىر داناسىن ءبىز 2000 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتاعى كۋنستكامەرانىڭ ارحيۆىنەن كورىپ ەدىك. بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى وسى سەسسياداعى سوزىندە:

«مەن «ماناستى» 30-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ زەرتتەي باستادىم دا، 1935 جىلى ءوزىمنىڭ زەرتتەۋىمنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازدىم، سودان كەيىن 1937 جىلى وڭدەدىم، ال 1942-1943 جىلدارى ونى وسى ارادا مەنسىز وڭدەپتى، الايدا 1944 جىلى مەن ونى قايتادان وڭدەپ شىقتىم دا سوڭعى نۇسقاسىن ءتىل، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا ۇسىندىم. ايتا كەتەيىن، جوعارىداعى زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە جازىلعان مەنىڭ جەكەلەگەن گازەتتىك ماقالالارىم بولماسا، مەنىڭ جۇمىسىم تولىعىمەن ەشقانداي رەداكتسيادا جاريالانعان جوق. سول جىلدارى، ياعني، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسى مەن اياعىندا ساعىمبايدىڭ نۇسقاسىنان باسقا ءبىر دە ءبىر وزگە نۇسقا بولعان جوق. قارالاەۆتىڭ نۇسقاسى 1936 جىلى جازىلىپ الىندى، مەن ول جازبانى وقىپ شىقتىم، ال بىتپەي قالعان جەرلەرىن ونىڭ ءوز ورىنداۋىندا تىڭدادىم، بىراق مولداباساننىڭ نۇسقاسىن وقىعامىن جوق.

سونىمەن، تەك قانا ساعىمبايدىڭ عانا تولىق نۇسقاسىن الدىما قويىپ، سول ارقىلى ءوزىمنىڭ زەرتتەۋلەرىمدى جۇرگىزۋىمنىڭ ناتيجەسىندە، مەن ونىڭ نۇسقاسىن عانا ەمەس، مۇقىم «ماناس» جىرىن فەودالدىق دەپ تاپتىم. راس، «ەپوستىڭ جازىلۋ جاعدايى» دەپ ءوزىم اتاعان تاراۋدا ودان قايتقانىم دا بار، بىراق نەگىزىنەن سول كەزدە بۇكىل ەپوستى فەودالدىق يدەولوگيانىڭ كورىنىسى دەپ ەسەپتەدىم. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە بۇلاي ايتۋىمنىڭ ۇلكەن سەبەپتەرى دە بولدى، سول سەبەپتەر مەنى قاتە پىكىرگە جەتەلەپ اكەلدى، ال ول سەبەپتىڭ ءمانىسى، سول كەزدە حالىق ەپوستارىنا جاپپاي فەودالدىق، كنيازدىق-جاساقتىق، بويارلىق ورتانىڭ مۇراسى دەگەن قاتە پىكىر ۇستەمدىك الىپ تۇر ەدى. ول كەزدە بۋرجۋازيالىق فولكلور ءىلىمىنىڭ ەلەسى ساقتالىپ قالعان، ۆەسەلوۆششينانىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى ەدى. بىراق، كەيىن، كامەرالىق تەاترداعى د.بەدنىيدىڭ «باتىرلارىنىڭ» قويىلىمى تۋرالى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى مەن «پراۆدا» گازەتىندەگى باتىرلىق بىلينالاردى حالىقتىق مۇرالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان پىكىردەن كەيىن مەن دە ءوزىمنىڭ «ماناسقا» دەگەن بۇرىنعى كوزقاراسىمدى وزگەرتتىم. مەن: ساعىمباي ءوزىنىڭ نۇسقاسىنا بارلىق فەودالدىق كورىنىستەردى، حالىققا جات پانيسلاميستىك، پانتۇركيستىك جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل سارىندى ەپوسقا كۇشتەپ كىرگىزگەنىمەن دە، سونىڭ بارلىعىنىڭ استارىندا، ۇجىمدىق شىعارما رەتىندە، ساعىمبايدان بۇرىن، ونىڭ ءوزى جاتتاپ العان، عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن جىرلاردىڭ تۇبىندە حالىقتىق نەگىز جاتقانىنا سەنىمدى بولدىم. سىني كوزبەن قاراي وتىرىپ، ساعىمبايدىڭ ەرتەگىلىك قوسپالارى مەن ونى ايتقىزعانداردى، ساعىمبايدىڭ كەيبىر بۇرمالاۋلارىن اشكەرەلەي وتىرىپ، ەپوستىڭ ەسكى، تۇراقتى جەلىسىن حالىق مۇراسى دەپ تانىدىم. حالىق ەپوسى جونىندەگى بۇدان كەيىنگى ىزدەنىستەرىمدى كەڭەستىك فولكلوريستيكانىڭ تاجىريبەسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىكتە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ەپوستىق شىعارمالارىنىڭ كورسەتىلۋى ودان ءارى نىعايتا ءتۇستى.

وسىندا جاسالعان كليموۆيچتىڭ بايانداماسىندا، مەن ءوزىمنىڭ ءبىر ەڭبەگىمدە پايدالانعان پاروديانى ەسكەرتىپ ءوتتى. بۇل پاروديانى كەلتىرۋ دەگەن ءسوز – مۇقىم «ماناستى» جوققا شىعارۋ دەگەن ءسوز ەمەس، سونىڭ ىشىندەگى فەودالدىق، ماناپتىق نۇسقانى جوققا شىعارۋ بولىپ تابىلادى. مۇمكىن، مۇندا سول ءاجۋا-ءازىل ارقىلى ەپوسقا جاپسىرىلعان جالعان ماناسشىل قاسيەتتەرگە حالىقتىڭ كورسەتكەن قارسىلىعى جاتۋى مۇمكىن.

ءوزىمنىڭ «ماناس» تۋرالى جۇمىسىما انىقتاما دارەجەسىندەگى سوزىمە قوسىمشا، مەن مىنانى مالىمدەيمىن: «ماناس» تۋرالى تالقىلاۋدىڭ بارىسىندا كونفەرەنتسيانىڭ، الدىڭعى قاتارلى جۇرتشىلىقتىڭ قابىلداعان قورىتىندىلارى مەن ناتيجەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ ەرتەرەكتەگى زەرتتەۋلەرىمدەگى كەيبىر قاتە پايىمداۋلاردى قايتا قاراۋعا، وزگەرتۋگە دايىنمىن.

ەندى مەن وسى كونفەرەنتسيانىڭ مىندەتتەرى رەتىندە كورسەتكەن نەگىزگى ماسەلەگە قايتىپ ورالامىن»,– دەپ ويىن ءبىر قايىرىپ تاستادى.

ءوز ەلىندە وسى پىكىرلەرى ءۇشىن قۋدالاۋ مەن اشكەرەلەۋگە ۇشىراپ ءجۇرىپ مۇنداي باتىل پىكىردى ايتۋعا م.اۋەزوۆتى نە ءماجبۇر ەتتى؟ ءجالاڭتوس باھادۇرلىكتىڭ زامانىمەن جالاڭ جاقسىاتانۋدىڭ ۋاقىتى وتكەن، قىرعىز عىلىمىنىڭ ءىشى دە مامىراجاي ەمەس بولاتىن. وعان ءبىرىنشى سەبەپ، ارينە، قىرعىز حالقى مەن «ماناستىڭ»، سول ارقىلى ءوز ۇلتىنىڭ حالىقتىق مۇراسىنىڭ الدىنداعى وتەلەتىن پارىزى.

ەكىنشى، جيىرما جەتىنشى جىلعى «كۇندەلىك» قاتيراسىنداعى جىردىڭ جازباسىنان باستاپ وسى باياندامانىڭ ءماتىنىن قاعازعا تۇسىرگەن ساتىنە دەيىنگى ارالىقتاعى عىلىمي كەشۋلەرىنەن كەشىرىم وتىنبەسە، وتىز جەتىنشى جىلعى ماقالانىڭ مازمۇنىنان حاباردار سەسسياعا قاتىسىپ وتىرعان قازاق، قىرعىز عانا ەمەس، وداقتىق عالىمدار ونىڭ «قۇبىلىپ ءتۇسىپ»، حالىققا بەت بەرۋىن تەاتردىڭ ءىشى-سىرتىن كەرنەپ، قامشىسىن بىلەپ تۇرعان «الدىڭعى قاتارلى جۇرتشىلىقتىڭ» الدىندا جاقسى اتانۋ دەپ باعالاۋى زاڭدى ەدى. سونىمەن قاتار، رازاقوۆ پەن قازاقباەۆ سياقتى ءوزى جاقسى ارالاساتىن رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ، االى، تۇگەلباي، قۋانىشبەك سياقتى دوستارىنىڭ قۇپيا قولداۋى دا قولتىعىنان دەمەگەنى انىق. بۇل ماسەلەگە قازاق زيالىلارى مەن عالىمدارى دا، وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ جۇرتشىلىعى دا نازارىن تىگىپ وتىرعان.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزگە ءمالىم بولىپ وتىرعانىنداي، ءبىزدىڭ جاعدايىمىز بەن سارالاۋلارىمىزدىڭ باسىن بىردەن اشىپ الۋ ءۇشىن، مەن: «كەڭەستىك قىرعىز حالقىنا «ماناس» ەپوسى كەرەك پە، جوق پا؟»،– دەپ ءبىرىنشى ماسەلەنى تۋراسىنان قويدىم. ويتكەنى بۇل سۇراق كونفەرەنتسياعا دا، بايانداماشىلارعا دا، قوسىمشا بايانداماشىلارعا دا بەت پە بەت قويىلىپ، ناقتى جاۋابىن تالاپ ەتىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلە بولعاندىقتان دا، بۇل سۇراققا ءبىرىنشى ءسوز العان باس بايانداماشى بوروۆكوۆ جولداستىڭ قالاي جاۋاپ بەرگەنىن ەسكە تۇسىرە كەتپەسەك بولمايدى. وزىنەن ءوزى: ءبىز جوعارىدا قويىلعان سۇراققا باياندامادان، قوسىمشا باياندامالاردان جاۋاپ الا الدىق پا، جوق پا؟– دەگەن ساۋال تۋىندايدى. مويىنداۋىمىز كەرەك، وكىنىشكە وراي، ونداي جاۋاپتى ءبىز ەستي المادىق. ال وعان ناقتى جاۋاپتى باسپاسوزدەگى تالقىلاۋلار مەن جولداس جاكىشەۆتىڭ بايانداماسى جانە قوسىمشا باياندامالار بەردى، ال بوروۆكوۆتىڭ بايانداماسىنداعى جاۋابى نە ول ەمەس، نە بۇل ەمەس بولىپ شىقتى. ونىڭ بايانداماسىنىڭ 99% ساعىمباي نۇسقاسىنىڭ اسەرىنە قۇرىلعانىن ءبارىمىز ءبىلىپ وتىردىق. بايانداماشىنىڭ تالداۋلارى تەك قانا جاعىمسىز، دورەكى، حالىققا جات كورىنىستەردەن الىنعان ۇزىندىلەرگە قۇرىلعان. ونىڭ ەسەسىنە ەپوستىڭ ءوزىنىڭ بويىنداعى نەگىزگى وقيعالاردىڭ جەلىسىنە قۇرىلعان حالىقتىق كورىنىستەر ءتيىستى دارەجەدە ىرىكتەلىپ الىنباعان. ءسويتىپ، بايانداماشى «ماناستى» زەرتتەمەگەن، تەك «ماناسقا» جاپسىرىلعان جاماۋلاردىڭ بارلىعىن جورگەپ شىققان. سونىڭ ناتيجەسىندە، جاعىمدى كورىنىستەرگە ءبىر-اق پايىز ورىن بەرىلگەن، ءوزىنىڭ قولىندا بار ماتەريالدىڭ نەگىزىندە ەپوستىڭ تۋى تۋرالى مىسقالداپ قانا پىكىر بىلدىرگەن. بوروۆكوۆتىڭ بايانداماسىنىڭ وسى سوڭعى تۇجىرىمى دۇرىس ءارى ماڭىزدى. ەگەردە، ءبارى دە شىندىعىندا دا وسىنداي بولىپ شىقسا، ءوزىنىڭ بايانداماسىنداعى تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا سەنسە، وندا بايانداماسىنىڭ قۇرىپ كەتكەندە تەڭ جارتىسىن سوعان نەگىزدەۋى كەرەك ەدى. ايتپەسە، ەپوستى جاعىمسىز جاعىنان كورسەتكەن ۇزاقتان دا ۇزاق كەلتىرىلگەن ءۇش ۇزىندىدەن كەيىن ونىڭ بۇل قورىتىندىسى توسىن ءارى ءوزارا قاراما-قايشى پىكىر بوپ شىقتى».

مىنە، ەندى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان سوڭ، «جاعىمسىز، دورەكى، حالىققا جات كورىنىستەردى» قاساقانا مىسالعا كەلتىرگەن بوروكوۆتىڭ پىكىرىنە تويتارىس بەرە وتىرىپ، تەرەڭدەي تالدايدى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ال، «ماناستىڭ» كەڭەستىك قىرعىز حالقىنا كەرەك ەكەندىگى ايدان انىق. مۇنى: كەڭەستىك قىرعىز حالقىنىڭ ويى مەن سەزىمىن جەتكىزگەن جازۋشىلار مەن عالىمدار عانا ەمەس قولداپ وتىرعان جوق، سونىمەن قاتار، قىرعىز حالقىنىڭ ءوزى دە سوتسياليستىك داۋىردەگى تۇلەگەن تاريحى مەن مادەنيەتى ارقىلى سوعان ءۇنىن قوسىپ وتىر. مىنە، بۇل رەتتە كەڭەستىك قىرعىز حالقىنىڭ 34 جىلدان بەرى «ماناستى» پايدالانىپ كەلە جاتقانىن قالاي ەسكە المايسىڭ؟ ول باسپاسوزدە، مەكتەپتە، ادەبيەتتە، ونەردە ناسيحاتتالدى. قىرعىزداردىڭ ونكۇندىگىندە ماسكەۋدە ستالين جولداستىڭ وزىنە كورسەتكەن «ايچۇرەكتى»، كوپتەگەن ماقالالاردى، كىتاپشالاردى، جيناقتاردى، ەپوستان ءۇزىندى بەرىلگەن وقۋلىقتاردى ەسكە الايىقشى، ولاردى قايدا جىبەرەمىز، ەسەپتەن قالاي شىعارىپ تاستايمىز؟ راس، كليموۆيچ جولداسپەن باسقا دا شىعىپ سويلەۋشىلەر دۇرىس كورسەتكەن يدەيالوگيالىق قاتەلىكتەردى دە اتاپ ءوتۋ كەرەك. الايدا سونىمەن قاتار، كەڭەستىك قىرعىزستاننىڭ «ماناسىن» قاي سوۆحوز، قاي كولحوز، قاي ءوندىرىس بىلمەيدى؟

سوندا وسى ۋاقىتقا دەيىن پانيسلاميزم، پانتۇركيزم ناسيحاتتالىپ كەلگەن بە، سوندا ولار «ماناستى» بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلداردىڭ رۋحىمەن ايتىپ، جىرلاپ كەلگەن بە؟ حالىقتىڭ ءوزى «ماناستى» كەڭەس زامانىندا بارىنشا دارىپتەپ، بارىنشا حالىقتىق ەتىپ كورسەتىپ، كوپتەگەن جاماۋ-جاسقاۋدى الىپ تاستادى ەمەس پە.

كەڭەستىك ءداۋىردىڭ بولمىسىنا كىرىككەن «ماناس» ونىڭ بويىنا جاپسىرىلعان جۇعىمسىزدىقتان ءالى تازارعان جوق پا؟ قازىر «ماناستىڭ» قاي جەرىنەن پانتۇركيستى، ءپانيسلاميستى نەمەسە عازاۋاتتىڭ شەيىتى بولعان «ماناستى» قايدان كوردىڭىز؟ الدە، بۇگىنگى كەڭەستىك قىرعىز حالقىنىڭ بويى مەن ويىندا باتىر ماناس ەمەس، حان ماناس ءجۇر دەيسىز بە، قىرعىز حالقىنىڭ بۇگىنگى «ماناسقا» دەگەن نازارى بۇرىنعى ناعىز حالىقتىق نەگىزدەگى ماناسقا – حالىقتىق قاسيەتتى بويىنا توعىتقان باتىرعا اۋىپ وتىرعان جوق، ەرلىك، نامىس، ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، وتانعا دەگەن ماحاببات سياقتى قاسيەتتەردى ۇلگى تۇتادى. ودان باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس».

ءيا، قىرعىز ۇلتىنىڭ «ماناسسىز» ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ...

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «توڭكەرىسكە دەيىن قىرعىز حالقىنىڭ ءتول جازۋى جوقتىڭ قاسىندا بولعانىن ەسكە الايىقشى، وندا فەودالدار مەن فەودالدارعا تاۋەلدى بۇقارانىڭ اراسىندا ەپوس ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى، اسىرەسە، توڭكەرىستىڭ قارساڭىنان ون جىل بۇرىن ءتىپتى شيەلەنىسىپ كەتتى. ال كەڭەس حالقى قاراما-قارسى يدەيالوگيانىڭ كۇرەسىن بەينەلەيتىن مۇراعا يەلىك ەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ بۇگىنگى تولىققاندى تۇرمىسىنا ساي ۇندەس كەلەتىن تۇستاردى ىرىكتەپ الۋى كەرەك بولدى.

«ماناس» كەڭەس حالقىنا كەرەك پە، جوق پا، دەگەن ماسەلەنى شەشە وتىرىپ، ءبىز اسا ماڭىزدى وزگە ءبىر جايتتى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. قىرعىز حالقىنىڭ وتكەندەگى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ بىردەن ءبىر مۇراسى رەتىندە، مۇندا حالىقتىڭ پوەتيكالىق رۋحاني مادەنيەتىنىڭ، سوزدىك قورى مەن سويلەۋ مانەرىنىڭ وتە قۇندى قازىنالارى شورلانا جيناقتالعان. مۇندا سوتسياليزمگە جول تارتقان قىرعىز حالقىنىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ كوپ عاسىرلىق قالىپتانۋ، قالىپتاسۋ، دامۋ ءۇردىسى كورىنىس تاپقان. ءوزىنىڭ كلاسسيكالىق جازۋشىلىق ۇلگىسى جوق، نەمەسە جوققا ءتان، وزگەدەي شىعارمالارى دا كوپ ەمەس حالىقتىڭ ءتىلىنىڭ وراسان زور ادەبي-بەينەلى ءجىبى توقىلعان، لەكسيكالىق، سينتاكسيستىك، پوەتيكالىق قازىنالى قوردان قانداي لينگۆيست باس تارتىپ، قولىن سەرمەي الادى؟ سونىمەن قاتار پوەتيكالىق مادەنيەتتىڭ عاسىرلار بويعى دامۋ قاينارى وسىدان باستاۋ الادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، مۇندا ميفتەر، اڭىزدار، ناقىل سوزدەر، تۇرمىستىق، وتباسىلىق، قوعامدىق، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار كورىنىسى دە جيناقتالعان. مۇندا حالىقتىڭ كوپ ءداۋىرلى ساتىلارىنداعى، تەك قانا ءحىۇ-ءحۇىىى عاسىرلارداعى قىرعىز – قالماق سوعىسى ەمەس، ودان بۇرىنعى، ياعني، مونعول شاپقىنشىلىعى تۇسىنداعى، ودان دا بۇرىنعى قىرعىز حالقىن جۇتاتقان تۇرىك قاعاناتى، ەجەلگى ءۇيسىن پاتشالىعى كەزىندەگى تاريحى باياندالعان.

ايتىلعانداردىڭ بارلىعى، «ماناس» ەپوسىنىڭ قىرعىز حالقىنا ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىنىڭ قۇندى مۇراسىنىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە كەرەك ەكەندىگىن اڭعارتادى. سوندىقتان دا «ماناس» ەپوسى باسىلىپ شىعۋى كەرەك، وقىلۋى كەرەك. وتكەن ونجىلدىقتاردىڭ تاجىريبەسىمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى. ول قانداي ساپالى دەڭگەيدە باسىلىپ شىعۋى ءتيىس؟ وعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەكىنشى ماسەلەگە كوشەمىن».

ءسويتىپ، ەڭ باستى ماسەلەنى ايتىپ قانا قويماي، ونى قورعاپ تا قالدى. مۇنداي قيسىندى دا ماعىنالى، نامىستى سوزگە قارسى شىعۋ – مۇقىم قىرعىز ۇلتىنا رۋحاني عازاۋات جاريالاۋ بولاتىنىن عالىمدار دا، كوممۋنيستەر دە، ولاردىڭ پارتياسى دا ءتۇسىندى. م.اۋەزوۆ بۇدان كەيىن «ماناستىڭ» جيىنتىق نۇسقاسىن جاساۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنە، نۇسقالاردىڭ مازمۇنىنا، قاجەتتى، قاجەتسىز كورىنىستەردى ىرىكتەۋگە، باسىلىم شارتى مەن كولەمىنە قاتىستى عىلىمي ماسەلەلەردى كوتەردى. ءبىر عالىمنىڭ پىكىرىن قوستاپ، سىناپ، كەڭەس بەرگەن تۇستارى دا بار. ءبىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سونداي قىسىلتاياڭ تۇستا بارىنشا قاناتتانعان عىلىمي ويىنىڭ قيسىنى مەن تولىسقاندىعىن، «ماناستى» سونشاما تەرەڭ بىلەتىنىن اڭعارتۋ ءۇشىن وسىندا ايتىلعان پىكىرلەرىن قىسقاشا مازمۇنداي تۇيىندەپ بەرەمىز.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسى ورايدا: جيىنتىق نۇسقانىڭ جاسالۋى مۇمكىن بە؟ – دەگەن سۇراق قويىلىپ جاتتى. بايانداماشىلار مەن وزگە دە سويلەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە قوسىلىپ، مەن دە: ءيا. مۇمكىن، ول نۇسقانى مىندەتتى تۇردە جاساۋ كەرەك – دەمەكپىن. ال ونى قالاي جاساۋ كەرەك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى ءبىرىنشى بوپ: ءۇش ماناسشىنىڭ ورىنداۋىنىنىڭ نەگىزىندە ءوزىنىڭ نۇسقاسىن جاساپ شىققان رادلوۆ جاۋاپ بەرىپ كەتكەن بولاتىن. ماناس جىرىنىڭ ورتاق ولشەمى، بەينەلەۋ مانەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، ادەتتە بارلىق ماناسشىعا ورتاق بولىپ كەلەتىن وقيعا جەلىسى، تاقىرىبى مەن قۇرىلىم تۇتاستىعى ەپوستىڭ رادلوۆتىق نۇسقاسىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءار ورىنداۋشى «ماناستىڭ» اۆتورى، ءار نۇسقانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، پوەتيكالىق بەينەلەۋ ءادىس-ءتاسىلى، ماتىندىك بوياۋلارى سول ورىنداۋشىعا عانا ءتان – دەگەن عىلىمعا جات پىكىردەن باس تارتۋ كەرەك. بارلىق نۇسقالاردىڭ ورتاق تۇستارى بار، بۇل تەك ەپيكاعا ءتان تريادالىق قايتالاۋلار مەن جالپى قالىپتانۋىندا عانا كەزدەسپەيدى، سونىمەن قاتار بارىنە ورتاق جىرلاردىڭ وزىندە دە بولماشى عانا پوەتيكالىق-سوزدىك ايىرماشىلىق ۇشىراسادى. سوندىقتان دا سويلەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا: رادلوۆتىڭ نۇسقاسى پەن كەيىنگى نۇسقالاردىڭ اراسىنداعى، ساعىمباي مەن قارالاەۆتىڭ، ساعىمباي مەن شاپاقوۆتىڭ، قارالاەۆ پەن شاپاقوۆتىڭ نۇسقالارىنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتى اتاپ ءوتتى. بۇلار ءوزارا يدەيالىق-تاقىرىپتىق تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كەڭىنەن تارالعان سيۋجەتتىك-پوەتيكالىق، بەينەلەۋ-مانەرلىك جاعىنان دا قارايلاس كەلەدى. سوندىقتان دا، جىردىڭ مازمۇنىن: ساعىمبايدىڭ نۇسقاسى مەن كەيىننەن ساعىمبايعا ەلىكتەپ ايتۋشىلاردىڭ نۇسقاسىنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار – دەپ تالداۋ دۇرىس ەمەس، كەرىسىنشە، مۇنى عىلىمي تۇرعىدان، ءوزىمىزدىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ ەمەس، اۋىزشا جەتكەن پوەتيكالىق ءونىمدى سالىستىرىپ وتىرعانىمىزدى ەستە ۇستاي وتىرىپ، كەيىنگى جازبا نۇسقالاردى – وزگەرتىلگەن، جاساندى، ەپوستى بۇرمالاپ، ويدان قوسقان ساعىمبايدىڭ نۇسقاسىمەن سالىستىرماۋ كەرەك، كەرىسىنشە، ساعىمبايدىڭ جانە باسقالاردىڭ جازبا نۇسقاسىن باياعىدان بەرى حالىق اراسىندا كەڭىنەن سىڭگەن «ماناستىڭ» نەگىزگى، تۇراقتى جەلىسىمەن سالىستىرۋ كەرەك. ەگەردە جيناقتالعان نۇسقانى قۇراستىرۋدا بارلىق جازبالارعا وسىنداي تالاپپەن كەلسەك، وندا بارلىق جاماۋلار وزىنەن ءوزى ءبولىنىپ شىعا كەلەدى، ال نەگىزگى جەلىنىڭ ۇقساستىعىنان كورى ايىرماشىلىعىنىڭ وتە از ەكەنى بايقالادى، ول ايىرماشىلىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جىردىڭ باسى مەن سوڭىندا شوعىرلانعان، وندا ەپيك جىرشىلار ەپيكالىق بايانداۋدىڭ جەلىسىنەن تىس ءوزىنىڭ ويىن، سەزىمىن، تۇيگەنىن جەتكىزىپ وتىرعان. دەگەنمەن دە، ساعىمبايدىڭ رەاكتسيالىق نۇسقاسىندا، مەنىڭ «ماناس» جونىندەگى العاشقى زەرتتەۋلەرىمدە بايقاعانىمداي، جىرشىنىڭ جىرعا ەنگىزگەن قوسپالارى تەك قانا باسقى كىرىسپەسى مەن اياعىندا عانا كەزىكپەيدى، سونىمەن قاتار جەكەلەگەن جاعدايلاردا شەكتەن شىعىپ، وقيعانىڭ جەلىسى مەن كەيىپكەرلەردىڭ بەينەلەرىن سۋرەتتەۋگە دە ارالاسىپ كەتەدى، الايدا مۇنداي «ورنەكتەردى» جالپى حالىقتىق نەگىزدەن وڭاي اجىراتۋعا بولادى. جالپىلاما سوعىس مايدانىن، مايدان باستالعانعا دەيىنگى جانە مايدان اياقتالعاننان كەيىنگى كورىنىستەردى، ەرەكشە ۇزاق باياندالاتىن باتىرلاردىڭ جەكپە-جەگىن، ءار تۇلعانىڭ بەينەسى كەيىپتەنەتىن سۋرەتتەردى، ەرلىكتى جانە كەيىپكەردىڭ استىنداعى اتتارىنىڭ بارلىق قاسيەتتەرىن جىرلايتىن تۇستاردى ەسكە الىڭىزدارشى، سونىمەن بىرگە تاعى دا تابيعاتتىڭ بارلىق قۇبىلىستارىن، جەردى، ەلدەردى، حالىقتاردى سۋرەتتەيتىن تۇستاردى، تۇرمىستى، وتباسىن، قوعامدىق كورىنىستەردى، حالىقتىق سايىستى بايانداۋ بارىسىنداعى تاپقىر، كۇلكىلى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن ەستەرىڭىزگە تۇسىرىڭىزدەر، وعان قوسا تاعى دا بوسانعان كەزدەگى، ۇيلەنۋ ساتىندەگى، جەرلەۋ راسىمىندەگى سالت-ءداستۇردى بەينەلەگەن تۇستاردا انالىق سەزىمنىڭ مەيىرىمى، جەكە دوستىقتىڭ قادىرى، ۇلكەندى سىيلاۋدىڭ ىزەتتىلىگى جونىندەگى حالىقتىق ۇعىمنىڭ كورىنىستەرىن ەسكە الىڭىزدار، نەمەسە جاقسىلىق پەن جاماندىق، فەودالدىق-رۋلىق وتباسىلاردىڭ اراسىنداعى تارتىس جونىندەگى حالىقتىق تۇسىنىكتى ەسكە الىڭىزدار، وسىلاردىڭ بارلىعى، ادامنىڭ ءومىرى مەن تابيعاتتاعى كوپتەگەن تىلسىم قۇبىلىستاردى تۇسىندىرۋدەگى عاجايىپ قيال بايلىعى، وقيعا جەلىسى، دامۋ قوزعالىسى – ءبارى دە كەڭ تاراعان حالىقتىق ەپوستىڭ ناقتى وقيعالىق جەلىسىنە اينالعان. بۇل كورىنىستەردىڭ بارلىعى دا نەگىزگى نۇسقالاردا ءبىر-بىرىنە توركىندەسە كەڭ كولەمدە ورىن العان، ەڭ باستىسى، وسى قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى حالىقتىق ءتۇسىنۋ رۋحىندا باياندالعان.

ۋاقىتتىڭ تارلىعىنان مەن ءار ءتۇرلى نۇسقالارعا ورتاق وسىنداي پوەتيكالىق كوركەم كەستەلەردىڭ بارلىعىن ءتىزىپ شىعا المايمىن، الايدا، وزدەرى تالداعان نۇسقالارداعى حالىقتىق ۇلگىلەردى زەرەكتىكپەن ءدال تاۋىپ، كورسەتىپ بەرگەن جاكىشەۆ جولداستىڭ بايانداماسىنا جانە «ماناستىڭ» تاماشا بىلگىرلەرى ماليكوۆ، توقومباەۆ، سىدىقبەكوۆ جولداستاردىڭ، سونىمەن بىرگە ۆاليتوۆانىڭ سوزىنە يەك ارتامىن. بۇل جولداستار وزدەرىنىڭ تياناقتى پىكىرلەرىمەن، زەرەك زەردەلەۋىمەن جيناقى نۇسقاعا تيەسىلى ىرىكتەۋدى باستاپ كەتتى دەپ ويلايمىن».

سوڭعى ءسوز – سەنىمنىڭ ءسوزى. سەنىمدى ءسوز. ءتۇيىن ءسوز. ەندى: «ماناس» كەرەك پە، جوق پا؟»،– دەگەن كۇدىكتىڭ كۇبىرتكىسى ەشكىمدى مازالامايتىنى انىق. باسقا رەسپۋبليكالاردان، ءتىپتى، قىرعىز عۇلامالارىنىڭ ءوزىنىڭ ءبىرازىنا بەيتانىس 1 ميلليون 20000 جولدان تۇراتىن ۇلانعايىر ەپوستى قالاي رەتتەپ، جيناقتاۋ كەرەك؟ ماقساتى ايقىن، مىندەتى انىق، جۇمىسى اۋىر، نامىستى ءىس. بۇل «جۇمىستىڭ دا جوسپارىن» كەيىنگە قالدىرماي وسى تاعدىرلى عۇلامالىق سوزىندە مۇحتار اۋەزوۆ شەشىپ، ونىمەن كىمدەردىڭ اينالىسۋى ءتيىس ەكەنىن دە ايتىپ كەتتى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «سونىمەن ءبىز، كەز-كەلگەن نۇسقاعا ورتاق كورىنىستەردىڭ ونداپ ەمەس، جۇزدەپ، مىڭداپ سانالاتىنىنا كوز جەتكىزدىك. سوندىقتان دا ءار نۇسقاداعى جەكەلەگەن جىرلاردى، بولىمدەردى، ياعني، ادەتتە 25-30 بەتتەن تۇراتىن، ءبىر جولدا جىرلانىپ بىتەتىندەي كولەمدەگى جازبالاردى جەكەلەگەن جولدار مەن ۇزىكتەر ارقىلى ەمەس، تۇتاستاي الىپ سالىستىرىپ، ماتىندىك تۇرعىدان ىرىكتەپ كىتاپقا كىرگىزۋ كەرەك. ول جىردىڭ باسىنداعى، سوڭىنداعى قوسىمشالاردىڭ كەيبىرەۋىن عانا بولماسا، ءار جىرشىنىڭ ءوزى قوسقان تۇستارىن الىپ تاستاۋ كەرەك. سوندا وزىندىك وقيعاسى، پوەتيكالىق-سوزدىك نەگىزى، ولەڭدىك قۇرىلىمى، تۇتاسا بىتكەن مانەرى ۇقساس جىرلار وزىنەن ءوزى ىرىكتەلىپ شىعا كەلەدى. سول جىرلاردىڭ ءوزى-اق، كوپتەگەن جىرلاردى شىعارعان، ونى ايتىپ وتىرعان ماناسشىنىڭ ەمەس، ونىڭ الدىندا وتكەن سانداعان جىرشىلاردان جاتتالىپ قالعانىن ايتىپ بەرەدى، مىنە، عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەن، ۇرپاقتان-ۇرپاق اۋىزشا جالعاستىرىپ كەلگەن، ءبىز جالپى حالىقتىق نەگىز – دەپ اتاپ وتىرعان ۇجىمدىق ورىنداۋشىلارعا ءتان ەپيكالىق پوەزيانىڭ ءمانى وسىندا.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ نەگىزىنە سۇيەنە كەلىپ، وسى ارادا: جيناقتالعان نۇسقاعا ىرىكتەپ الاتىنداي ورتاق وقيعالىق جەلى جوق – دەگەن پىكىر بىلدىرگەن كەيبىر جولداستار قاتەلەسەدى دەپ ويلايمىن. ورتاق جەلى بار. باياعىدان بەرى قالىپتاسقان سول جەلىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءار ورىنداۋشى سول تاقىرىپتىق، قۇرىلىمدىق جۇيە بويىنشا تىڭداۋشىلارعا جەتكىزگەن. وعان ناقتى مىسال رەتىندە ءارى وسى ماسەلە جونىندەگى كەيبىر جولداستاردىڭ كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن، بىزگە بەرىلگەن ۋاقىتتىڭ شەكتەۋىن الىپ تاستاپ، وسىندا وتىرعان يساق شايبەكوۆ، مولباسان، ىبىراي، ساياقباي جانە تاعى دا باسقا بىرنەشە ماناسشىنى جارىستىرا «ماناستى» تۇگەل ايتقىزىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بار، ءتىپتى ولاردان بۇكىل شىعارمانى ەمەس، ءار قايسىسىنان ءبىر-بىرىنە جالعاس جەكەلەگەن جىرلاردى عانا ورىنداۋىن وتىنسەك تە، ولاردىڭ بارلىعى دا «ماناستىڭ» تۇتاس سيۋجەتىن تولىعىمەن اۋىزشا ايتىپ شىققان بولار ەدى. ولار: حالىققا جات، ءبىر كەزدە ساعىمبايدىڭ زياندى قيالىنان قوسىلعان جاماۋلاردى جىردىڭ جەلىسىنەن الىپ تاستاپ، اۋىزشا ايتىلۋى ارقىلى حالىققا بەلگىلى جەلىنى جىرلاپ بەرەر ەدى. سوندا: ولەڭدىك مانەر مەن ولشەمنىڭ، بەينەلىك-مانەرلىك جۇيەسىنىڭ، سوزدىك قورىنىڭ، بايانداۋ تاسىلدەرىنىڭ، ديالوگتار مەن مونولوگتاردىڭ قۇرىلىمىنىڭ، تۇتاستاي العاندا، ولاردىڭ ءوزارا ستيلدىك ساباقتاستىعىنىڭ ورتاقتىعىنا ناقتى مىسالدار ارقىلى ءبىزدىڭ كوزىمىزدى جەتكىزەر ەدى. بۇل ۇقساستىقتاردىڭ ءوزى جيناقتالعان نۇسقانىڭ مۇمكىن ەكەندىگىنە سەندىرەدى.

ەندى وسى جيناقتالعان نۇسقا تۋرالى ايتا كەتەيىن. ارينە، ەپوستىڭ قۇرامىنداعى كەيبىر قاتپارلاردى ەرەكشەلەپ اتاپ سىناعان كەيبىر ماناسشىلاردىڭ پىكىرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇرىنعى مەتودولوگيالىق جانە يدەيالىق قاتەلىكتەردەن باس تارتۋ كەرەك. بۇل قاتپارلاردى ولار: ەرتەدەگى اڭىزدىق-اسىرەافسانالىق، كونە تاريحي جانە كەيىنگى تاريحي داۋىرلەر – دەپ اتادى. بۇل ورايدان العاندا، مارردىڭ ۇستانىمىنا جۇگىنگەن مۇنداي داۋىرلىك جىكتەۋلەردى جوققا شىعارعان بوروۆكوۆتىڭ پىكىرى دۇرىس.

وسى ماسەلەگە بايلانىستى جيناقتالعان نۇسقا جونىندەگى ۇسىنىستارىمدى ناقتىلاي كەلە ايتارىم، الدىن-الا ەشقانداي ءبىر ناقتى نۇسقاعا، مەيلى، قارالاەۆتىكى بولسىن، مەيلى شاپاقوۆتىكى بولسىن، ءبارىبىر، باسىمدىق بەرمەۋ كەرەك، الايدا قارالاەۆتىڭ، شاپاقوۆتىڭ، بۇعان مەن رادلوۆتى دا قوسار ەدىم، نۇسقالارىن نازارعا الا وتىرىپ، وسى ءۇش نۇسقانى باعىت ەتىپ ۇستاۋ كەرەك. قاجەت كەزىندە وزگە نۇسقالاردى دا پايدالانا وتىرىپ، وسى نەگىزدە جيناقتالعان نۇسقانى قۇراستىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، مەن حالىق اراسىندا تابيعي تۇردە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ناعىز حالىقتىق نۇسقالاردى مۇقيات ىزدەستىرىپ، جازىپ الۋدى ۇسىنامىن.

ءوزىمنىڭ ۇسىنىسىمدى ودان ءارى ناقتىلاي ءتۇسىپ، مەن رەداكتسيالىق قۇرامنىڭ ىسكەر دە، جەتەكشى توبىنا «ماناستىڭ» ناعىز جانە بەدەلدى بىلگىرلەرى توقومباەۆ، ماليكوۆ، سىدىقبەكوۆ سياقتى كورنەكتى اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ كىرۋى اسا قاجەتتىلىك دەپ سانايمىن، ويتكەنى ولار «ماناستىڭ» ءماتىنىن جانە ونىڭ ءاربىر ءيىرىمىن وزگەلەردەن الدەقايدا تەرەڭ بىلەدى، ءدال وسى جاعدايداعى شەشۋشى ءسوز دە سولارعا تيەسىلى».

ول بۇدان كەيىن ميلليون جولدان اساتىن «ماناس» جىرىنىڭ تولىق جانە قىسقارتىلعان نۇسقاسىن جان-جاقتى، مازمۇندى، دالەلدى عىلىمي تۇسىنىكتەرمەن جارىققا شىعارۋدى ۇسىندى. سونداي-اق كونفەرەنتسيادا وزىنە قاراتىلا ايتىلعان پىكىرلەرگە:

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ماناستىڭ» تۋ داۋىرىنە بايلانىستى مەن پروفەسسور كليموۆيچكە مىنانى ەسكەرتە كەتەمىن: «ماناستىڭ» كونە تامىرىن وسى اراداعى ءبىزدىڭ كوبىمىز ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعان ءىح عاسىرداعى انادولى تۇرىكتەرىنەن ىزدەۋدى العاش رەت ۇسىنعان ادام – ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ءجيى-ءجيى سىلتەمە جاساعان، «ماناستى» ورحون جازۋىمەن سالىستىرا زەرتتەۋدى قاجەت دەپ ەسەپتەيتىن مارقۇم فالەۆ بولاتىن. ال ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قازىر زورلىقپەن تىقپالاپ وتىرعان، «ماناستىڭ» ءداۋىرىن تەك ءحۇ–حۇىىى عاسىرداعى دۇنگەن-قالماق سوعىسىمەن بايلانىستىرعان يدەيانىڭ يەسى، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ونى وسى ۋاقىتقا دەيىن تاباندى تۇردە جوققا شىعارىپ كەلگەن جيرمۋنسكي بولاتىن. سوعان قاراماستان مەن: بۇل ماسەلەنى ءدال قازىر ءبىر عانا پىكىرگە باعىندىرىپ قويۋعا مۇلدەم بولمايدى، ءبىر ءداۋىردى عانا كورسەتكەن ءوزىنىڭ پىكىرىن زورلاپ تاڭاتىنداي، ادام سەنەرلىك قانا ەمەس، سول دەرەكتىڭ ءوزى سەندىرەتىندەي دالەل ەشكىمدە جوق. ال بارتولدتان الىنعان، ونىڭ وتكەندەگى قالماق ءداۋىرىن ەسكە الۋى كەرەكتىگى جونىندەگى تىم جالپىلاما پىكىرى نەگىزسىز، ويتكەنى بارتولد «ماناس» جونىندە پىكىر بىلدىرمەگەن، سەبەبى ول، ونى بىلگەن جوق جانە فولكلورتانۋشى، وسى ماسەلەنىڭ مامانى بولماعاندىقتان دا بۇل ارادا ونىڭ بەدەلى جۇرمەيدى»,– دەپ جاۋاپ بەرە كەتتى.

بۇدان ءارى وسى ويىن جالعاستىرىپ، «ماناس» ەپوسى مەن كونە تۇركى «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى قىرعىزدارعا قاتىستى دەرەكتەردى سالىستىرىپ، جىرداعى تاريحي داۋىرلەرگە قاتىستى بۇرىنعى پىكىرىن دامىتىپ، جىردىڭ قىرعىز-قالماق كەزەڭىندە پايدا بولعانىنا كۇدىكتەنە وي قوزعادى.

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ەپوستىڭ تۋ ءداۋىرىن انىقتاۋدا، مىنە، وسىنداي جاعدايلار ەسكەرىلۋگە ءتيىستى، بۇل رەتتەن العاندا ءوزىنىڭ بايانداماسىندا: ەپوستا كونە زاماننىڭ كورىنىستەرى بار –دەپ پىكىر بىلدىرگەن ل.ي.كليموۆيچتىڭ ايتقانى دۇرىس، الايدا وسى شىندىقتى مويىنداۋ ءۇشىن دە ءوزىڭنىڭ پىكىرلەرىڭنىڭ جۇيەلى بولعانى دۇرىس، ايتپەسە، «ماناستىڭ» كونە داۋىردە پايدا بولعانى تۋرالى بولجام ايتۋعا باتىلى بارعانداردىڭ بارلىعىن سونشاما قاتالدىقپەن قايمىقتىرۋدىڭ ءجونى جوق».

وسى پىكىر ارقىلى: «كوشپەلى حالىقتاردا مادەنيەت جوق»،– دەگەن ەۋروپالىق ۇستەم كوزقاراسقا توسقاۋىل قويدى. ل.ي.كليموۆيچ سياقتى بەدەلدى عالىمدى نىساناعا الا وتىرىپ، «ماناستى» ماسقاراعا اينالدىرعىسى كەلگەندەرگە، سونىڭ ىشىندە بوروۆكوۆ سياقتى عىلىم دوكتورلارىنىڭ «مادەنيەتسىز قولدانىستارىن» مەكزەپ، اقىل-ويدىڭ سابىرىنا شاقىردى.

ول ءسوزىنىڭ سوڭىن:

«ءسوزىمنىڭ سوڭىندا پىكىر ءتالاستىرۋدىڭ ءادىسى مەن ادەبى، ياعني، «ماناسقا» بايلانىستى تالاسقا قاتىسقانداردىڭ ءتارتىبى قاقىندا ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتكىم كەلەدى. ارينە، پىكىر تالاستىرۋ كەرەك، بىراق تا ءوزىڭنىڭ قارسىلاسىڭدى، سول ارقىلى تالقىلانعان ماسەلەنى ماسقاراعا اينالدىرۋعا ۇمتىلماۋ كەرەك. بۇل تەك قانا سىڭارەزۋلىك بولىپ قانا تابىلمايدى، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىز سونشاما زەيىنمەن كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ بارلىق باستامالى ۇمتىلىسىمىزعا كورسەتكەن كورگەنسىزدىك بولىپ تابىلادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ بارلىق كۇش-قۋاتىمىزدى جۇمساي وتىرىپ، حالىقتىڭ دۇنيەسىن – حالىققا قايىرىپ بەرۋىمىز كەرەك، ونى حالىققا جات جۇققان كىردەن تازارتىپ، ناعىز قاسيەتتى «ماناستى» قايتادان تىرىلتۋگە ءتيىسپىز»,– دەپ اياقتادى.

مۇنىڭ سوڭى – تەاتردىڭ ىشىندە شاپالاقتىڭ جاڭعىرىعىنا، ال سىرتتا قامشىسىن بىلەگەن قىرعىزداردىڭ «ماناس! شوڭ قازاق!»،– دەگەن ۇرانداۋىنا ۇلاستى.

جينالىس توراعاسى ت.التمىشباەۆ كەشكى ساعات جەتىگە دەيىن ءۇزىلىس جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى.

ارينە، «ماناس» ەپوسى تۋرالى اسا شيەلەنىستى وتكەن تالقىنىڭ مىڭ بەتتىك حاتتاماسىن كەلتىرۋ نە تالداۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە جاتپايدى. انىعى، سول «ماناس» جىرىندا قانىكەي ءوزىنىڭ قاينىسى ەر اعىشقا ايتقان: «الاقانداي قىرعىزدىڭ، ار-نامىسىن الىپ بەر»،– دەگەن نامىستى ءوتىنىشىن حح عاسىردا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ورىنداعاندىعى. ول ەرلىكتىڭ دە، ەرلىك تۋرالى جىردىڭ دا، اقىل-ويدىڭ دا نامىسىن قىرعىزدارعا الىپ بەردى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz