پوۆەست

ايدوس امانتايۇلى قىتاي استاناسى بەيجىڭدە تۋعان. الماتى قالاسىنداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن تامامداعان. «سىنىقتان قۇرالعان سىمبات» اتتى ولەڭدەر جيناعى مەن «ايدوس – شولپان» رومانى قىتايدا جارىق كورگەن. اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرى قىتايداعى مەرزىمدى باسىلىمداردا جارىق كورىپ كەلەدى. ونىڭ «ايدوس – شولپان» رومانى قىتايدىڭ ۇلتتار ادەبيەتىنىڭ «اقساي» مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان. ولەڭدەرى مەن اڭگىمە پوۆەستەرى اعىلشىن، تيبەت، ۇيعىر جانە موڭعول تىلدەرىندە تارجىمالانعان. «جەتەسىز» پوۆەستى قىتايدىڭ گاڭجۋ قالاسىندا شىعاتىن «Chutzpan» («Tiannan») جۋرنالىندا اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان. بۇل پوۆەستى اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان بيبول ءالىپبايۇلى.

ايتپاقشى، بۇل پوەست رەسپۋبليكالىق ادەبي-كوركەم جانە الەۋمەتتىك «جالىن» جۋرانالىندا (№12, 2014 جىلى) جاريالانىپ، جۋرنالدىڭ سول جىلعى عابيت مۇسىرەپوۆ سىيلىعىن قانجىعاسىنا بايلايدى.

***

مەن بەيجىڭدە تۋىپ-وسكەن قازاقپىن، سوندىقتان ءوز ۇلتىمنان كوپ الىسپىن. بىلتىر ءساۋىر ايىندا عانا ءساتى ءتۇسىپ شىڭجاڭنىڭ بەلگىلى ءبىر قالاشىعىنا بارىپ قازاق وقۋشىلارىنا ساباق بەردىم. سوندا عانا ءوز قانداستارىممەن  قاۋىشاتىن وراي بولدى.

ورتالىق قالا ۇرىمجىگە ۇشاقپەن لەزدە جەتتىك. بىراق، الدا ءالى بىرنەشە ساعات اۆتوبۋسپەن جۇرەتىن جول بار ەدى. جاپ-جاسىل ساحارانى ەندەي ءوتىپ زىمىراپ بارا جاتقان اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسىنەن اندا-ساندا اق بوز كيىز ۇيلەر جالت ەتە قالىپ عايىپ بولادى.

ول ۇيلەردە قازاقتار تۇراتىنىن بىلەمىن، دەگەنمەن ولاردىڭ ءومىرى قالاي ەكەنى ماعان ءالى بەيمالىم. مەن ءوزى كىممىن؟ مەن – بەيجىڭدە تۋىپ، بەيجىڭدە وسكەن قازاقپىن. ساحارا تىنىسىن سەزىنبەدىم. سول ءبىر ۇلى دالانىڭ توپىراعىن قۇشىرلانا يسكەمەدىم. ءتىپتى بۇل دالاعا كەلگەن بولسام دا، كەلۋىنەن كەتۋى تەز جولاۋشى بولدىم. باسقا دا ساياحاتشىلار سەكىلدى ءمان-ماعاناسىز بىرنەشە رەت سۋرەتكە ءتۇسىپ، ەستەلىك قالدىرىپ وسى اراعا ءوزىمنىڭ كەلگەنىمنىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى قىلامىن.

جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ءوزىمدى-ءوزىم كوزگە ىلمەۋشىلىك، جەتەسىزدىك سەزىمى مەنى مازالاي بەرەدى.

الايدا قولىمنان كەلەر نە امال بار؟

بەيجىڭدى تاستاپ، ساحاراعا كەلىپ قوي باعايىن، سوندا بۇل ءوزىمنىڭ قازاقشىلىعىمدى تاپقانىم با؟ ءوز ءوزىمدى تاپقانىم با؟

ءتىپتى، كەلگەن كۇننىڭ وزىندە مەن سول باياعى بەيجىڭ اكتسەنتىمەن حانزۋشا سويلەپ، كافكانىڭ شىعارمالارىنان شابىت الىپ، دەمالىس كۇندەرى قىزدوسىممەن بىرگە نانلوگۋ كوشەسىنە بارىپ كوفە ءىشۋدى جاقسى كورەتىن قالا بالاسىمىن عوي. ساحارالىق بولماعان سوڭ، ادامدا دالالىق مىنەز دە بولمايدى ەمەس پە.

اۆتوبۋستا جولاۋشى كوپ ەمەس، ءتىپتى، جارتى ورىنى بوس كەلە جاتتى. الايدا كەڭسىرىگىمدى ءبىر جاعىمسىز ءيىس جارىپ كەلەدى. بۇل مۇمكىن ساز بالشىقتىڭ ءيىسى بولسا كەرەك. بىراق، مۇنداي ءيىس ماعان قازىر تىم بەيتانىس.

مۇنى ويلاپ مەن تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ الدىم دا، تەرەزەدەن الىسقا كوز جىبەردىم.

ساحارانىڭ قيىر شەتىندە كۇن قىزارىپ باتىپ بارا جاتىر ەكەن. ءسوز جەتپەس ءبىر سۇلۋلىق، شىركىن...

قالاشىققا دا جەتتىك.

ماعان بۇل قالاشىق دۇنيەنىڭ مەشەۋ قالعان ءبىر بۇرىشى بولىپ كورىندى. الايدا، ساحارانىڭ جاستارى ءۇشىن بۇل قالاشىق شىنىمەنەن «سىرتقى دۇنيە» بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

قالانى ابدەن ارالاپ تانىسپاس بۇرىن، بىردەن مەكتەپكە اتتاندىق. مەكتەپ قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلگەندە مەن ۇزاق تۇرىپ قالدىم. سونان سوڭ عانا قاقپادان بۇرسەڭدەي ءوتىپ، جالتاقتاي مەكتەپ اۋلاسىنا كىردىم.

مەنى قارسى الدىمنان بالالار ەمەس، ولاردىڭ جىميعان جۇزدەرى قارسى الدى.

وسىلايشا، كەلە سالىسىمەن ءبىر توزىعى جەتكەن سىنىپقا قاۋمالاي كىرىپ كەلدىك.

بەيجىڭدە جۇرگەنىمدە وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ توراعاسى بولعام، بۇكىل مەكتەپ وقۋشىلارى الدىندا ءسوز سويلەگەندە ەش تارتىنباۋشى ەدىم. ال بۇل جولى مىنا وقۋشىلار الدىندا قاتتى ساسىپ قالدىم. سەبەبى، مەنىڭ بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعانىم تەك بالالار ەمەس، مەنىڭ قارسى الدىمدا جاۋدىرەگەن جانارلار جىلمىڭ قاعىپ، مەنەن بىردەمە تىلەگەندەي سەزىلەدى. ماعان بۇرىن ەشكىم بۇلاي قادالا قاراماعان-دى. بالالاردىڭ جانارلارىندا قانداي سىر جاتقانىن بىلە امادىم. سوندا دا، ءوزىمدى قاتتى باقىتتى سەزىندىم.

مەن بەيجىڭدىك اكتسەنتتى ارالاستىرا قازاقشا بىدىعا سويلەي باستادىم: «م، ءال-گى... مەن... سەن-دەر-ءدىڭ جاڭ-ا مۇ-عا-ءلىم...». ايتىپ بولماي جاتىپ سىنىپ ءىشى دۋ كۇلكىگە تولدى. مەن اقىرىن باسىمدى قاسىپ قويدىم دا، ۇيالعانىمنان ءتىلىمدى شىعاردىم.

وقۋشىلاردىڭ ونان ارمان ىشەكسىلەسى قاتتى.

سالدەن سوڭ مەكتەپ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى الدىعا شىعىپ مەنى سالماقتى تۇردە تانىستىردى. مەنى قازاقتىڭ ماقتانىشى، استانامىز بەيجىڭنەن كەلگەن، بەيجىڭدە تۋىپ-وسسە دە، وسى قيىرداعى اۋدانداعى وقۋشىلارعا ءبىلىم بەرگەلى كەلدى، بۇدان بارلىقتارىڭ ۇيرەنۋلەرىڭ كەرەك دەپ  ماقتاپ-ماقتاپ الدى. مەنىڭ قازاقتىڭ شىنايى ماقتانىشى ەكەنىمدى تاعى ايتتى.

وقۋشىلاردىڭ نازارى مەكتەپ جەتەكشىسىنە اۋاتىن ەمەس. بارلىعى قاپ- قارا ءمولدىر كوزدەرىن ماعان قاداپ، مەنى باستان-اياق بارلايدى كەپ. كەيبىر سوتقار بالالار ماعان قاراپ بەتىن تىرجيتىپ قويادى.

مەن ءبىر جاعىنان بالالاردىڭ وتتى جانارىنىڭ نۇرىنا بالقىعانداي بوپ، تاعى ءبىر جاعىنان مەكتەپ جەتەكشىسىنىڭ اسىرا ماداقتاۋىنا قىسىلىپ تا تۇرمىن. باسىندا مۇنداي ماقتاۋعا تويتارىس بەرەيىن دەپ ويلادىم، كەيىننەن ءوزى ءبىلسىن دەپ ەسكەرمەي تۇرا بەردىم.

سەبەبى، بىرىنشىدەن مەن وعان ماردىمسىز قازاقشاممەن بىردەمە جارىتىپ ايتا المايمىن. ەكىنشىدەن، انا بالالاردىڭ مولدىرەگەن كوزدەرىنە كوزىمدى تۇيىستىرگەندە بۇنىڭ ەش قاجەتى جوق ەكەنىن سەزدىم.

مەن ولاردان بەس جاس قانا ۇلكەن بولسام دا ولاردى بالا دەپ اتاعاندى جاقسى كورەم.

سىنىپتاعى بالالار باسقا سىنىپقا بارىپ ماقتاناتىندى تاۋىپتى: «ءبىزدى بەيجىڭدىك مۇعالىم وقىتادى. ول بەيجىڭنەن كەلگەن!» – دەپ ماقتانادى ەكەن.

ولار بەيجىڭ دەسە قاتتى تاڭدانادى، الايدا سۇرايتىن سۇراقتارىنىڭ ءبارى وتە قاراپايىم:

– بەيجىڭنىڭ عيماراتتارى بيىك پە؟

– ءيا، وتە بيىك!

– بەيجىڭدە ماشينا كوپ پە؟

– ءيا، وتە كوپ!

مەنىڭ جاۋابىمدى الىسىمەن ولار ۇنەمى «ا» دەپ تاڭىرقاي قالادى.

مەن بۇل تاڭىرقاۋدىڭ استارىندا نە جاتقانىن بىلمەدىم. دەگەنمەن بالالاردىڭ وزدەرى دە بىلمەيتىن شىعار دەگەن ويدامىن.

شىندىعىندا بەيجىڭدەگى ءومىردىڭ ەش قىزىعى جوق. اپتا سوڭىندا قىزدوسىممەن بىرگە نانلوگۋ كوشەسىنە بارام، بولماسا 798-ءشى ونەر قالاشىعىندا قىدىرامىز. ءومىردىڭ مانسىزدىگى سونشالىق ءبىر مانسىزدىكپەن تاعى ءبىر مانسىزدىكتىڭ ورنىن تولىقتىرۋعا تىرىساسىڭ دا جۇرەسىڭ.

ارينە، مۇنى بالالار بىلە بەرمەيدى، مەن دە ونى ولارعا ايتپاق ەمەسپىن.

مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەيتىنىم سول، مىنا بالالار شەتى مەن شەگى كورىنبەيتىن وسىنشاما كەڭ بايتاق ساحارادا ءومىر سۇرە تۇرىپ نەگە كەرىسىنشە قالانى ۇلكەن دەپ ويلايدى ەكەن؟

مۇمكىن ولاردىڭ ۇلكەن دەگەنى شىنايى ماعىناداعى «ۇلكەن» ەمەس بولسا كەرەك. ونى جانە وزدەرى عانا تۇسىنەدى.

ءبىزدىڭ سىنىپ وتە جۇپىنى بولدى.

قارا تاقتانى وقۋشىلار وزدەرى بوياعان. ءتىپتى، سىنىپ قابىرعاسىن دا ولار وزدەرى اقتاپتى. مەنىڭ كەلگەنىم ءبىر جاتاقتى مەكتەپ بولىپ، وقۋشىلاردىڭ بارلىعى مەكتەپ اۋلاسىندا تۇرادى ەكەن. تۇندە كەزەكشى مۇعالىم كەزەكشىلىك بولمەسىندە وتىرىپ بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى بولادى جانە ولاردىڭ دەمالىسىن قاداعالايدى.

مەكتەپ باسشىلىعى ماعان قالاشىق ىشىنەن ءبىر جەكە ءۇي قاراستىرماق بولىپتى، بىراق مەن قاجەتى جوقتىعىن ايتىپ كەزەكشىلىك بولمەدە تۇرعىم كەلەتىنىن ءبىلدىردىم. وسىلاي ىستەگەندە باسقا مۇعالىمدەر دە كەزەكشى بولىپ قينالمايتىن بولدى. ءبارى ريزا.

بالالار دا بۇعان قۋانىپ قالىپتى. مىنا بالا مۇعالىممەن ءتىل تابىسۋ وڭاي ەكەن دەپ ويلاسا كەرەك. دەگەنمەن، مەن كەزەكشىلىك ەتكەندە ولار وزدەرىن بۇرىنعىدان دا ءتارتىپتى ۇستادى.

بۇل قازاق ءتىلدى مەكتەپ، ال مەن بالالارعا حانزۋ ءتىلى ءپانى بويىنشا ساباق بەرەتىن بولدىم. ولار ءۇشىن حانزۋ ءتىلى شەت ءتىلى سەكىلدى.

ولاردىڭ حانزۋشالارى تىم ناشار بولعانىنا قاراماستان بارلىعى سويلەۋگە تىرىسادى.

حانزۋشالاپالاپ بىلدىرلاپ ماعان: «مۇعالىم ءبىز جاقسى كورەدى، ءبىز مۇعالىم جاقسى كورەمىز»، – دەپ قويادى.

مۇنى ەستىپ جۇرەگىم جىلىپ سالا بەردى. مەنىڭ قازاقشام ولاردىڭ حانزۋشاسىنان كەم بولماسا، ارتىق ەمەس. ءبارىمىز ءتىلى جاڭادان شىققان بالا ءتارىزدىمىز. الايدا، ءبىزدىڭ ارامىز تىلمەن ءتۇسىنىسۋدى قاجەت ەپەستەي جاقىن تارتىپ كەتتى.

ولاردىڭ كەيبىر ايتقان سوزدەرى مەنى قاتتى تەبىرەنتەدى، ءارى ەستەن ماڭگى شىقپاستاي.

ءبىر كۇنى ايگەرىم  اتتى ءبىر كىشكەنتاي قىز قاسىما جەتىپ كەلدى. جىميا كۇلىپ ماعان قاراپ تۇرىپ: «مۇعالىم بەيجىڭدىك، ال ءبىز قازاقپىز. ءبىز مۇعالىمدى سۇيەمىز»، – دەپ قاتتى ايتتى.

ونىڭ كيىپ العان گۇلدى كويلەگى ءسانسىز كورىندى. ۇستىندەگى كۇرتەشەسى دە نە قوڭىر ەمەس، نە قىزعىلت ەمەس بەلگىسىز ءبىر ءتۇستى. ەكى بەتى قىزارىپ جارىلارداي بولىپ تۇر. ءسابي ءجۇزدى جاس قىز.

ايتىپ بولىسىمەن قايتادان جەلدەي ۇشىپ، سەكىرىپ-ويناپ كەتە باردى. ول ماعان قاتتى ۇنايتىن ءبىر ءسوز ايتتىم دەپ ماسايراپ بارادى بىلەم.

ولار بەيجىڭگە سونشا قۇشتار.

مۇمكىن ولار بەيجىڭنىڭ قانداي ەكەنىن ماڭگى بىلمەس-اۋ. دەگەمەن ولاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ جۇرەگىندە ءبىر بەيجىڭى بار.

ولار مەنىڭ بەيجىڭ جايلى ايتقانىمدى ۇيىپ تىڭدايدى.

مەن جاماۋ-جاماۋ قازاقشاممەن ولارعا شامام كەلگەنشە، «بەيجىڭ وتە-وتە ۇلكەن. ۋاڭفۋجيڭ وتە-وتە ادەمى. عيماراتتار وتە بيىك، ادەمى قىز-جىگىتتەر بار»، –  دەپ ايتىپ بەرەمىن. ولار مۇنى ەستىپ قاتتى ريزا بولادى.

مەن قازاقشام جەتكەنىنشە ولارعا بەيجىڭدى وسىلايشا سۋرەتتەپ بەرەم.

ءبىر كۇنى ساباقتا ولار وتە بەلسەندى وتىردى، سويتسەم ولار تاعى دا بەيجىڭ تۋرالى ەستىگىسى كەلگەن ەكەن. مەن ولاردان نە تۋرالى ەستىگىلەرىڭ كەلەدى؟ دەپ سۋراعانىمدا، سىنىپ ءىشى جىم-جىرت كۇيدە قالدى.

كەنەت ءبىر بالا ايقايلاپ جىبەرىپ تاعى دا سول وتكەندەگىنى قايتا ايتىپ بەرۋىمدى سۇرادى.

سونىمەن مەن تاعى سول ءزاۋلىم عيماراتتار، ادەمى قىز-جىگىتتەر تۋرالى ايتتىم.

مۇنى ەستىپ ولار جىميا كۇلىپ قۋانىپ كەتتى، بەينە بۇل اڭگىمەنى العاش رەت تىڭداپ وتىرعاداي.

سىنىپتا جاسى مەنەن دە ۇلكەن ءبىر قىز وقۋشى بولدى، اتى ايدانا.

ول ۇرىمجىدە كوپ جىل بويى داياشى بوپ قىزمەت ەتىپ اقشا تاۋىپ سول قالادا تۇراقتاپ تا قالعان ەكەن. قوناق ءۇي باسقارۋشىسى ونى باس داياشىلىققا وسىرەم دەپ وتىرعاندا ول شالا-شارپى حانزۋشاسىمەن «مەڭگەرۋشى، مەن قايتاتىن بولدىم»، – دەپ باس تارتىپتى.

ەلۋ جاس شاماسىنداعى ايەل باسقارۋشىسى ودان، «سەنىڭ جاعدايىڭدى جاساي المادىق پا؟ جوق الەدە جاڭا جۇمىس تاپتىڭ با؟» – دەپ قازبالاي سۇراپتى.

ايدانا ءسال دىرىلدەگەن ۇنمەن: «مەنىڭ وقىعىم كەلەدى»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. باسقارۋشى:

– سەن ادەتتە كوپ سويلەمەيسىڭ، جۇمىستى دا بەرىلىپ ىستەيسىڭ. ءوزىڭ بىلەسىڭ، بۇل قوناق ۇيدە قازاق ۇلتىنان ءبىر ءوزىڭ عانا. مەن سەنى باس داياشى ەتىپ قويايىن دەگەن سەبەبىم ءتىپتى ۇلتتار دوستىعى دەگەن سىلتاۋ دا ەمەس، مەن سەنىڭ تياناقتىلىعىڭا سەنەمىن،  ءارى ءوزىڭ سونشا ءبىر قيىندىققا بەرىلە قويمايتىن جانسىڭ. مەن ساعان ءوز قىزىمداي قارايتىن بولدىم. سەن تاعى ويلانا عوي. ايدانا:

– مەڭگەرۋشى، ءسىز مەنىڭ وسى جىلدارى نەگە كوپ سويلەمەي جۇرگەنىمدى بىلەسىز بە؟ باسقارۋشى:

– جوق، بالام. ايدانا:

– سەبەبى، مەن حانزشانى ماندىمدى بىلمەيمىن.

وسىلايشا قوناق ءۇي باسقارۋشىسى ايداناعا ءبىراز اقشا بەرىپ جولعا سالىپتى. اتتاناردا وعان وقىپ بولعان سوڭ قايتا ونىڭ قوناق ۇيىنە كەلىپ قىزمەت ەتەتىن بولسا، ونى تاعى دا باس داياشىلىققا قوياتىنىن ايتىپ شىعارىپ سالىپتى.

ايدانا ماعان بۇل اڭگىمەسىن ايتىپ بولدى دا، ءۇنسىز ماعان قاراپ قالدى. بەينە اياقتالماي قالعان تاعى بىردەمە بارداي.

بۇل قالاشىقتا ەش ءبىر ەرەكشەلىك جوق تا شىعار، الايدا بالالاردىڭ كوڭىلىندە بۇل جەر ءبىر عاجايىپقا تولى الەم.

وزگەشەلىگىن ايتار بولساق، ەڭ الدىمەن اۋىزعا ىلىنەرى – اسحانالارى.

مەكتەپ الدىندا ءبىر «لاعمان جانە مانتى» اتتى اسحانا بار ەدى. ەسىكتەن كىرەر-كىرمەستەن قوجايىنى قوناعىنا قاراپ: «لاعمان با؟ مانتى ما؟» دەپ ايقاي سالادى. مۇنداي اسحانالاردا سول ەكى اق تاڭداۋ بولادى. مەن سياقتى قالىڭ مەنيۋدى ساپىرىللىستىرىپ وتىرىپ نە تاڭدايتىنىن بىلمەيتىن قالا بالاسى ءۇشىن بۇل ءبىر وتە جۇرەككە جىلى تيەتىن نارسە ەكەن.

بۇدان دا قىزىعى بار. جانە ءبىر اسحانانىڭ اتاۋى «پالاۋ» ەكەن. ەسىكتەن كىرەر كىرمەستەن ەڭگەزەردەي ۇيعىر اسپاز «ۇلكەن تارەلكە مەن كىشىسى مە؟» دەپ ايقايلايدى. بوساعادان تاپسىرىسىڭدى الاسىڭ دا ىشكە كىرىپ ورىن تاۋىپ وتىراسىڭ. مىناداي جىلدامدىق ءتىپتى KFC-ءدى شاڭىنا دا جۋىتپايدى عوي.

جاڭا كەلگەن ادامعا مىناداي جەر تىم جۇپىنى كورىنەتىن شىعار. دەيتۇرعانمەن، تاعامىن تاتىپ ءدامىن العان سوڭ ونىڭ بەيجىڭدىك قالىپتاسقان ۇلگىدەن الدە قايدا جەڭىل جانە كوڭىلگە قونىمدى ەكەنىن بايقايسىڭ.

«حاي مىرزانىڭ اسحاناسى» ماعان ەڭ تەرەڭ اسەر قالدىردى.

وندا ەش داياشى جوق، حاي فاميليالى ءبىر قارت كىسى عانا جۇمىس ىستەيدى. ول ءوزى ۇنەمى ىشتە وتىرىپ گازەت وقىپ ەل ءىسىن تالدايدى ەكەن.

ادەتتە كەلەتىن قوناقتارى دا كوپ ەمەس سەكىلدى.

ءبىر كۇنى مەن وقۋشىلارىمدى وسى اراعا ەرتىپ كەلدىم. بۇندا عوي مەنيۋ بار ەكەن، بار بولعان دا تولتىرىپ جازىپ قويىپتى. مەن تاپسىرىس بەرىپ بولىسىمەن، حاي مىرزا مەنيۋدى جاپتى دا سىرتقا قاراي جەلە جورتىپ شىعىپ كەتتى. شىعا بەرە، «مۇندا قارايلاي وتىرىڭدار» -دەپ بىزگە قاراي ايقاي سالدى.

مەن وقۋشىلارعا قاراپ، ولار ماعان قاراپ نە دەرىمىزدى بىلمەي وتىرىپ قالدىق.

شامامەن بەس مينۋتتان سوڭ قارت مىرزا ەنتىگە اسحاناسىنا قايتا كىردى. قولىندا ۇستاعان ءبىر قالتا كوكونىسى بار. اسىلى بۇل اسحانانىڭ كوكونىستى تاپسىرىس بەرگەن مەزەتتە ساتىپ الاتىن سالتى بار ەكەن. بۇنداعى تاعامدار ارزاندىعى سونشالىق 20 يۋانعا ءتورت-بەس ادام وتىرىپ تويىپ الادى ەكەنسىڭ. ونىڭ ۇستىنە تاماعىنىڭ ءدامىن ايتساڭشى، سونداي كەرەمەت.

ءبىز تاماقتانىپ وتىرعاندا قارت قوجايىن ءبىر شەتتە وتىرىپ گازەت وقىدى. ارەدىكتە بىزدەن «سيىر ەتىنىڭ قۋىرىلۋى قالاي بولىپتى؟ اۋىزدارىڭا تاتىدى ما؟ تۇزى تىم اششى بوپ كەتپەگەن جوق پا؟» – دەپ ءجىتى سۇراپ وتىردى.

بەيجىڭدە مۇنداي «حاي مىرزانىڭ اسحاناسى» سەكىلدى اسحانا جوق.

بالالار مەنى قانشا جاقسى كورسە دە مەنى ءالى دە «بەيجىڭدىك» دەپ قارايدى. ولاردىڭ جانىنا بارا قالسام بارلىعى قىسىلىپ قالعانداي بولادى.

تەك ايگەرىم  عانا مەنەن تارتىنۋدى بىلمەيدى.

ول ءار كۇنى تۇستە مەنىڭ كابينەتىمە كەلىپ مەنەن حانزۋ ءتىلى ساباعىنان سۇراقتار سۇرايدى.

مەنىڭ وقۋشىلارىمنىڭ ىشىندە ماعان ەڭ ىستىق كورىنەتىنى دە وسى ايگەرىم. ونىڭ حانزۋشاسى وتە ناشار. الايدا، قوس جانارى ءار قاشان مەنەن قالماي مەنى بارلايدى دا جۇرەدى. مەنى كورگەن بەتتە جىميا كۇلىپ جادىراي كەتەدى.

مەن ونىڭ ماعان ايتقان «ءسىز بەيجىڭدىكسىز، ال ءبىز قازاقپىز» دەگەن سوزىنە بولا دا جاقسى كورگەندەيمىن. ال قازىر ول مەنى ءوزى قاتارلى جانداردان دەپ قابىلدايدى. مۇنىسى مەندە بىردەڭەنى دالەلدەگەندەي نەمەسە جەڭگەندەي ءبىر سەزىم تۋدىرادى. بۇلاردىڭ قايسىسى بولماسىن ءبارى مەنىڭ جۇرەگىمە قۋانىش سىيلايدى.

مۇنداي قۋانىشتى جاسىرۋعا نەمەسە بۇركەمەلەۋگە كەلمەيدى ەكەن. ول مەنەن وسى ءبىر قۋانىشتى بايقايدى، بىراق ول قۋانىشتىڭ سەبەبىن سەزبەيدى.

مەن كەيدە كەشكى پىسىقتاۋ ۋاقىتىنان بۇرىنعى بوس ۋاقىتتى پايدالانىپ ونى قالاشىقتاعى جالعىز «شينحۋا» كىتاپحاناسىنا اپارىپ كىتاپ وقىتاتىنمىن. ول وندا قازاقشا كىتاپتاردى وقيتىن.

قايتار جولدا مەن وعان ماردىمسىز قازاقشاممەن كوپ نارسەلەر ايتاتىنمىن.

– كافكا...، كافكا، انا...، ول ءبىر جازۋشى، وتە مىقتى جازۋشى. ونىڭ جازعاندارى قازاقشادا جوق. ەگەر مۇمكىن بولسا قىتايشا جاقسى ۇيرەن. قىتايشا ۇيرەنسەڭ سولاردى وقيسىڭ.

ول كافكا جايلى بىلمەيدى، سوندىقتان تەك باسىن يزەپ كۇلىپ قويادى.

ايتىپ-ايتپاي، مەن بەيجىڭنەن كەلدىم، از تولا كىتاپ وقىدىم دەسەم دە ايگەرىمگە ايتا الار كوپ ەشتەڭەم جوق. تەك بار قازاقشامدى جيىپ-تەرىپ وعان ءوز بىلگەن اقىلىمدى ايتىپ كەلەم.

ەندى وسى كۇنى وعان نە ايتىپ، نە قويعانىم ەسىمدە جوق. شاماسى ادام مەن ادامنىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعى، دەموكراتيا، ەركىندىك جايلى بولسا كەرەك.

مەن مۇنى ايتىپ جەتكىزە الماعان دا شىعارمىن، ايتەۋىر ول دا جارىتىپ ەشتەمە تۇسىنبەدى.

سول ءبىر كۇنى، مەن اياداي عانا كەزەكشىلىك بولمەسىنە قايتىپ كەلدىم دە، وزىمە-ءوزىم نەگە سول كىپ-كىشكەنتاي قىزعا سونشاما بىتقىعان اقىلسىماقتى ايتتىم ەكەن دەپ كۇيزەلدىم. بۇل ساحارا قىزىنا كافكانىڭ قانشا قۇنى بار دەيسىز؟

تەرەزە الدىنا كەلىپ سىرتقا ءۇڭىلدىم، الدىمدا بەيجىڭ تۇنىنەن الدە قايدا قاراڭقى ءتۇن شىمىلدىعىن قىمتاپ تارتىپتى. تەمەكى تارتقىم كەلدى، سىناپ كورىپ ەدىم، قولىمنان مۇلدەم كەلمەيتىندىگىن بايقادىم.

كەنەتتەن بەيجىڭ بۇل قالاشىققا ءتىپتى جەتپەيتىندەي سەزىلدى.

ءبىلىمىم بۇل جەردەگى ادامداردان كوپ بولسا دا، سول بىلىكتىلىگىم مەنى وسى ادامداردان كورى تاياز، ماردىمسىز ەتكەندەي.

كوڭىلىم استاڭ-كەستەڭ بولىپ ۇيىقتاي الماي، اقىرى كەزەكشىلىك بولمەسىنەن سىرتقا شىقتىم. سپورت الاڭنىڭ شاڭى شىعىپ جاتسا دا مەن ەشتەڭەگە قاراماستان شالقامنان ءتۇسىپ جاتىپ قالدىم. جاتا بەرە تەرەڭ ءبىر تىنىس الدىم. قۇم، توپىراق ۇستىندە جاتىپ دەنەمدى ۇلى تابيعات قۇشىپ، سيپاپ جاتقانداي بولادى. ال كوز الدىمدا تۇپ-تۇنىق جۇلدىزدى اسپان.

بۇل ەسىمە العاشقى ماحابباتىمدى ءتۇسىرىپ جىبەردى. ول جۇلدىزدى قاتتى جاقسى كورۋشى ەدى. ونىڭ قازىرگى ەڭ باستى ارمانى سول جۇلدىزدار جامىراعان تۇنگى اسپاندى تاعى دا ءبىر كورۋ.

ەندى مىنە، مەن ءدال سول جۇلدىزدى اسپاندى باجىرايا باقىلاپ جاتىرمىن، ال ول  بولسا مىڭداعان شاقىرىم شالعايدا ءجۇر.

ول سەگىز جاسىندا باسقا قالادان بەيجىڭگە كوشىپ كەلگەن ەدى.

ءبىز العاش كەزدەسە باستاعاندا ول ىلعي ءبىر اڭگىمە ايتۋشى ەدى: ولاردىڭ ەسىك الدىندا ءبىر تاۋ بولىپتى، كەيىن ول تاۋدى كەنشىلەر جارىپ جوق قىلىپتى.

ولاردىڭ ەسىك الدىندا ءبىر اسپانمەن تىرەسكەن الىپ اعاش بولىپتى، ءوزى ۇنەمى اعاشتىڭ ساياسىندا وينايدى ەكەن. كەيىن، ءبىر كۇنى ول وسى الىپ اعاشتىڭ توق ارامەن كەسىلىپ تاستاعانىن ءوز كوزىمەن كورىپتى.

ول كەزدە ول ءالى بالا ەكەن، سولايشا ءوز مەكەنىنەن ايىرىلدىم دەپ ويلاپتى. ال شىندىعىندا ادامدار ول قالاشىقتى قايتا قۇرىپ جاتقان ەدى.

بەيجىڭگە كوشىپ كەلگەن سوڭ كوپ جىلداردان كەيىن ول باياعى قالاشىققا بارىپ تۋىسىن ىزدەيدى. ونداعى جاعدايدىڭ الدە قايدا وڭالعانىن بايقايدى، ادامداردىڭ تىرشىلىگى دە جاقسارىپ قالعان كورىنەدى.

وسى ساتتە ونىڭ كوڭىلى قوبالجىپ ۇرەيدى سەزىنىپتى. ءتىپتى الىپ اعاش قۇلاعان كەزدەگىدەن دە قاتتى كوڭىلى قۇلازىپتى.

ەكەۋمىز كەزدەسە باستاعاندا 16 جاس شاماسىندا ەدىك. ونى تۇسىنە قويماعام. تەك بار بولعانى كەلەشەكتە مىقتى ارقا سۇيەر ازامات بولام، وعان ءبىر نۋ ورمان، ورمان ىشىندەگى كىشكەنە ءۇي سىيلايمىن دەپ قايتالاي بەرۋشى ەدىم. ول ۇنەمى جىميىپ كۇلىپ قوياتىن. سول كەزدە مەن ونى قۋانتتىپ تاستادىم دەپ ويلاۋشى ەدىم. ەندى بايقاسام ول ماعان جاي كۇلگەن ەكەن.

شىنىمدى ايتسام، ونىمەن بىرگە وتىرىپ تەرەڭ سىرلاسپاپپىن. مۇمكىن، ول كەزدە مەن ونىڭ تەك جىگىتى بولدىم، دوسى ەمەس. بار بىلگەنىم ونى قۋانتۋ ەدى. ال قۋانىش پەن كۇلكىدەن ادام باقىتتى بولا قويمايتىنىن بىلمەپپىن. ولار ءتىپتى ونشا ماڭىزدى ەمەس ەكەن-اۋ.

مەن ونىڭ وزىنە تانىس مەكەنىنىڭ قالاي كۇيرەتىلگەنىن ايتقاندا نەگە ەش مىنەز تانىتپاي، اشۋلانباي قايتالاي ايتا بەرەتىنىن تۇسىنبەۋشى ەدىم.

ول تىنىش قانا جەڭىل ۇنمەن ماعان «بۇنىڭ ءبارىن قابىلداۋ وتە قيىن» دەيتىن.

ال ونىڭ ءسوز اۋانىنا قاراساڭ ول ءوزى بۇنىڭ ءبارىن قابىلداعانداي سەزىلەدى.

كەيىن كەلە ءبىز قالاي ەكەنى بەلگىسىز ايىرىلىسىپ كەتتىك. سول جاس شاماسىنداعى جاستار ۇنەمى سولاي ەتۋشىدى عوي.

ايىرىلىسقاننان كەيىن بارىپ، مەن ونىڭ نەگە ءوز اۋىلىنىڭ ىستەرى جونىندە ايتا بەرەتىنىن ءبىلدىم.  ونىڭ سەبەبى – مەن ونىڭ جىگىتى ەكەندىگىمدە ەمەس. قايتا مەن بەيجىڭدە تۋىپ-وسسەم دە شىڭجاڭداعى قالىڭ قازاقتىڭ ءبىر بالاسى رەتىندە جات جەردە سەرگەلدەڭ ومىرمەن جۇرگەن ادامدارشا كورىنەم. مۇمكىن، ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدىڭ جالىنىن تۇتاندىرعان دا وسى سەزىم بولسا كەرەك.

ءبىز قازىر جاقسى دوستاردانبىز. ۇنەمى ءبىر-بىرىمىزگە دەم بەرىپ قولداپ تۇرامىز.

ول قازىر ءبىر جاقسى جوعارى وقۋ ورنىندا مەحانيكا جاساۋ ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الۋدا.

قىزىق! كىشكەنە كۇنىنەن تەحنيكانى كورسە توبەشاشى تىك تۇراتىن، سول تەحنيكا ءوزىنىڭ بالالىق شاقتاعى ەستەلىگىن قۇردىمعا جىبەرگەن مىنا جاس قىز ون توعىز جاسقا قاراعان شاعىندا مەحانيكا ماماندىعىن وقۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ كەتتى.

قاراپ تۇرساڭ اقىلعا قونبايتىن ءىس. دەگەنمەن، مەن بۇنىڭ ءبارىن جەتە تۇسىنگەندەيمىن.

تەك، ونى قالايشا سونشا تۇسىنەتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.

بۇل مۇمكىن ونىڭ نەگە بارلىعىن قابىلداي بىلەتىنى سەكىلدى بولار.

ايگەرىم مەن جاقسى دوس بولىپ كەتكەندىكتەن مەن باسقا دا قىزدارمەن  جاقىنداپ قالدىم.

كەشتەردە ولار مەنى ءوز بولمەلەرىنە شايعە شاقىرادى.

باسقا بولمەلەردەگى قىزدار مەنىڭ شاي ىشۋگە كەلگەنىملى ەستىپ بارلىعى كەلىپ، كىشكەنتاي بولمەگە تىعىلاتىن. مۇندايدا مەنى ءبىر ءتاتتى سەزىم بيلەيدى.

كىشكەنتاي ۇستەل ۇستىنە ءتۇرلى-ءتۇستى ستاكاندار قويىلعان. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەرنەۋى سىنعان، تاعى بىرەۋلەرى عاسىردان استام ۋاقىت سىنىنان وتكەندەي، ءوڭى سولعىنداعان. قىزىلدى-جاسىلدى بولىپ ۇستەل ۇستىنە تولىپ قالادى، ادامعا كەرەمەت اسەر قالدىرارلىقتاي. ىستىق شاي قۇيىلىپ قويىلعان سوڭ ەشكىم الىپ ۇرتتايىن دەمەيدى. بارلىعى تىپ تىنىش قاراپ وتىر.

شايدى بۇلاي ءىشىپ، باقىتتى سەزىنۋدى تەك قازاق بولساڭ عانا جاقسى تۇسىنەرسىڭ.

مەن ءوز اتا-بابام جايلى كوپ قيالعا باتام.

قار جامىلعان دالا، قاقاعان اياز. ءبىر ءۇيلى جان اياداي كيىز ءۇي ىشىنە جيىلىپ وتىرىپ ءبىر شاۋگىم ءسۇتتى شايگە جامىرايدى.

كەڭ بايتاق ساحارادا وتكەن-كەتكەن ادام «قۇداي قوناق» بولىپ كەز كەلگەن كيىز  ءۇيدىڭ ەسىگىن اشسا، ءۇي يەسى مەيىرىن توگىپ قارسى الادى. ۇسىناتىنى تاعى سول ءبىر شاۋگىم ءسۇتتى شاي.

ماعان كوپ ادامدار قازاقتان «بالەنشە، تۇگەنشە» دەگەن باتىر شىققان دەپ ماقتانادى. بىراق، ماعان بۇنىڭ تۇك قىزىعى، تاڭدانارلىعى جوق.

مەنى شىنايى تەبىرەنتەتىنى قانشاما تاعدىر تاۋقىمەتىن كورسە دە قازاقتىڭ وسى ءبىر شاۋگىم شايدى عاسىرلار قويناۋىنان ءباز-باياعىسىنداي قوناعىسىلىق مەيىرىمەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكىزگەن مىقتىلىعى. بۇل حالىق ءبىر شىنى شايدا تۇنعان باقىتتى جانىمەن تۇسىنە بىلەدى. ءبىر توپ قارا كوز، قىزعىلت ءجۇزدى اعايىن ەنتىگە دەم الىپ، داستارقان باسىنا قاۋمالاي وتىرىپ ءبىر شاۋگىم شايدى بولىسە ىشەدى. بۇل قانداي ءبىر باقىت دەسەڭىزشى!

وسىنداي ساتتە، بارشامىز ستاكاندارىمىزدى قولىمىزعا الىپ ءبىر- بىرىمىزگە قاراپ قويىپ جىميا كۇلىپ شايدى باپتاپ سىمىرە باستايتىنبىز.

ايدانا ءبىر ەكى نان شىعارىپ ونى ەپپەن ءبولىپ الدىمىزعا جايادى، ءبارىمىز ءوز الدىمىزعا تيگەن ءبىر جاپىراققا قول سوزامىز. وسىندايدا مەن قازاق قىزدارىنىڭ قولىنا العاش كوز سالدىم. بۇل قولدار مەنىڭ قولىمنان دا قايراتتى كورىنەدى. قولدارىنىڭ سىرتى بۇجىرلانىپ جارىلىپ تا قالعان. ءتىپتى، ايگەرىمنىڭ قولى دا سونداي ەكەن.

مەن قولىمدى نانعا قاراي سوزا بەرگەندە ايگەرىم  داۋىستاپ، «قاراڭدار، مۇعالىمنىڭ قولى قانداي نازىك! بالانىڭ قولى سەكىلدى ەكەن!» – دەپ قالدى. مەن قولىمدى توك ۇرعانداي تارتىپ قالدىم. قىزدار بۇل قىلىعىما جاتىپ كەپ كۇلدى. بەيجىڭنىڭ قىزدارى كۇلگەندە ۇيالا كۇلىپ، ءتىپتى كەيدە اۋزىن قولىمەن جاۋىپ الاتىن. ال مىنا قىزداردىڭ كۇلىسى بەينە شاراپقا تويعان ءلياڭشان باتىرلارىنىڭ ساق-ساق كۇلكىسى عوي.

ولار نانعا سارى مايدى قالىڭداتا جاعىپ شايگە ءبىر مالىپ جىبەرىپ جەيدى. بۇل قازاقشا نانعا ماي جاعىپ جەۋ ءادىسى ەكەن.

بۇنى ەستي سالىپ، مەن دە ۇلكەن ءبىر كەسەك نانعا مايدى جاعىپ جەبەرىپ اۋزىما تىعا سالدىم.

قىزدار مەنى كورە سالىپ، شاپالاقتاپ: «و، مۇعالىم جارايسىز»، – دەسىپ جاتتى.

ايگەرىم  مەنىڭ نان جەگەنىمدى جىميا باقىلاپ وتىر ەكەن. ماعان ول ءۇنسىز ىممەن «مۇعالىم، ءسىز قازىر ناعىز قازاق بولدىڭىز» دەگەندەي بولدى.

ءوزىنىڭ قولىنداعى ناننان تاعى ءبىر ءۇزىم جۇلىپ بەرىپ، «مىنەكي، تاعى ءبىر ءۇزىم جەڭىز» - دەپ قويادى.

مەن تاعى دا ءجۇز پايىز قازاقى ادىسپەن نانعا ماي جاعىپ جەپ كورسەتتىم. بارشا قىزدار بۇل ىسىمە تاعى دا دۋ قول شاپالاق سوقتى، كۇلىسىپ جاتتى.

مەن ولارعا ماعان بۇلايشا نانعا ماي جاعىپ جەۋ ۇنامايدى دەپ ايتا المادىم.

الايدا، ولاردىڭ مەنى قازاق بالاسى دەپ قاراۋىن قاتتى قالادىم. اسىرەسە ايگەرىم  سولاي قاراسا ەكەن دەپ تىلەدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن.

سوڭىندا بارشامىز توسەكتى جاعالاي وتىرىپ بىرگە قازاقشا ءان سالدىق.

شىنجاڭنىڭ كەشى سۋىق بولسا دا، اياداي بولمەگە تىعىلىپ وتىرىپ بىرگە شاي ءىشىپ، ءان سالىپ وتىرعاندا ول سۋىقتىڭ ەش ىزعارى بىزگە سەزىلگەن جوق. مەيلى تەرەزەدەن ۇرعان سىرتتىڭ سۋىعى بولماسىن، الدە جۇرەك تۇبىندەگى ىزعار بولماسىن، ءبارى دە مۇنداي ساتتە ادام بويىنان ادا بولادى ەكەن.

ءاندى ولار كەلىستىرىپ ايتادى ەكەن:
«اينالايىن قاراعىم حال جاقسى ما،
سالا بەرمە كوزىڭدى ءار جاقسىعا.
سالا بەرسەڭ كوزىڭدى ءار جاقسىعا،
ءبارى جاقسى كورىنەر العاشقىدا.

جۇگىرىپ شىقتىم بەلەسكە،
بەلەس جاقىن ەمەس پە،
وسى وتىرعان وتىرىس،
ءبىر عانيبەت ەمەس پە، اي.

مىنگەن اتىم استىمدا قۇلا قاسقا،
شەڭبەر سالدىم قۇدىققا قۇلاماسقا.
ادەيى ىزدەپ اۋىلىڭا بارعانىمدا،
تانىماعان ادامداي تۇرا قاشپا.

جۇگىرىپ شىقتىم بەلەسكە،
بەلەس جاقىن ەمەس پە.
وسى وتىرعان وتىرىس
ءبىر عانيبەت ەمەس پە.

قانداي كەرەمەت ءان. وسى ءاندى ەستىگەن بەتتە مەن قازاقتى ەش قايعىسى جوق ەل بولار دەپ ويلايمىن.

الايدا، بارلىق نارسە ءان سەكىلدى اسەم بولمايدى عوي.

ءومىر دەگەن ءومىر.

سىنىپتا ەكى قيىن بالا بار ەدى. ولاردىڭ ۇلگەرىمى تىم ناشار. بىرەۋىنىڭ اتى قايسار، ەكىنشىسى قايرات.

ولار ءار كۇنى كەشتە بارىپ سىرا ءىشىپ كەلەدى.

ايگەرىم مەن ءبىر بولمەدەگى قىزداردى ۇنەمى اسحاناعا اپارىپ تاماقتاندىراتىنمىن. وسى ساتتەردە ول ەكەۋىنىڭ ۇنەمى سىرا ءىشىپ وتىرعانىن كورەمىن.

ايگەرىم مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ: «ولار جاقسى وقۋشى ەمەس. مەن ولاردى ۇناتپايمىن!» – دەيدى.

مۇنى ەستىپ مەن جاي عانا جىميىپ قويامىن. ولاردىڭ جاقسى وقۋشى بولۋ-بولماۋى ماڭىزدى ەمەس.

بىراق، ولاردىڭ سىرا ىشكەن تۇرلەرى مەنى قاتتى ويلانتادى.

ەكەۋى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. سىرانى اشىپ قۇمىرانىڭ اۋىزنان اقىرىن ءسىمىرىپ قويىپ وتىرادى. ىشە وتىرىپ بىردە-ءبىر ءتىل قاتپايتىنى قىزىق.

مەنىڭشە بۇدان اسقان ەرىككەندىك جوق. دەگەنمەن، ولار دا بۇل قىلىعىن ەش دوعارعان ەمەس.

ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي سىرانى ءسىمىرىپ وتىرانى وتىرعان .

قالاشىقتاعى اسحانالار ايقاي-شۋعا تولى. مۇسىلمان اسحانالارى بولسا دا، ونلا ۇنەمى حانزۋلار كوپ جۇرەدى. شۇرىلداعان داۋىستاردىڭ كوبىسى سول حانزۋ ءتىلى.

ال مەنىڭ كوز الدىمدا انا ەكۋى ءۇنسىز عانا قۇمىراداعى سىراسىن قۇشاقتاپ اندا-ساندا ءبىر ءسىمىرىپ وتىر.

ەگەر قازاق بولساڭىز تەز بايقايسىز. قازىر ءبىزدىڭ ۇلتتان شىققان ماسكۇنەمدەر وتە كوپ. مەن ولاردىڭ اراق ىشكەن-ىشپەگەنىن ايتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، مەنىڭ سانامدى سولقىلداتقان ولاردىڭ قالاي ماس بولعاندىعى. توي-تومالاق ۇستىندە كوپ ءىشىپ ماس بولدى ما، جوق الدە مىنا ەكى بالا سەكىلدى قالانىڭ شۋعا تولى نەمەسە تىنىش قالعان ءبىر سەرگەلدەڭ بۇرىشىندا وتىرىپ جاپادان جالعىز ماس بولدى ما؟

ايگەرىممەن كوپتەگەن ۇمتىلماس ساتتەردى بىرگە وتكىزدىم.

ءبىر كۇنى كەشتە ونىمەن بىرگە كىتاپ دۇكەنىنەن قايتىپ كەلە جاتقاندا ول ءبىراز تولعانىپ تۇرىپ ماعان قىتايشالاپ:

– ءسىز بىلەسىز بە؟ – دەدى.

–  نەنى؟

ايتىپ بولماي جاتىپ ءوزى «مىرس» ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

– ءسىز قونجىققا ۇقسايسىز! مەنىمەن سويلەسكەندە بەينە ءبىر قونجىق سەكىلدى بوپ كەتەسىز.

مەن باسىمدى شايقاپ كۇلىپ قويدىم.

مەيلى بەيجىڭدىك بولسىن نەمەسە ساحارالىق بولسىن، وسى قىزدار ادامعا تاڭعاجايىپ بىردەڭەلەردى ايتادى.

دەگەنمەن، بۇل تاڭعاجايىپ قىزدىڭ كۇشى دە مىعىم ەكەن.

ءبىر كۇنى سپورت الاڭىندا جۇرگەنبىز. ول كەنەتتەن ماعان، – مۇعالىم، ءبىز كۇش سىناسىپ كورەيىك، – دەيدى. مەن: – ا! بۇلاي بولمايتىن شىعار، – دەپ تارتىنىپ قالدىم.

ايتىپ بولعانشا ول جەرگە وتىرا كەتىپ، ىڭعايلاسىپ تا بولدى.

مەن امالسىزدان وتىردىم دا جىميا كۇلىپ، الدىمداعى مىنا 14 جاسار قىزبەن بىلەك كۇرەستىرۋگە دايىندالدىم.

كۇشىم از دەپ ايتا المايمىن. دەگەنمەن، ونىڭ قولىن الىپ ەندى كۇشەي بەرگەندە وكىنىپ قالدىم. باسىپ جىعارلىق قايرات مەندە جوق. ال ول بولسا تۇكتە اسىعار ەمەس. جىميعان ەكى كوزى ماعان قادالىپ قالىپتى. مەن قاتتى اشۋلانىپ قالدىم. قولىمدى سىلق بوساتا سالدىم دا، بۇل شايقاستى اياقتادىم.

ول كوڭىلدەنە كۇلدى.

سول ساتتە مەن جان دۇنيەممەن ونى جەك كورىپ كەتتىم. ول ماعان قاراپ:

– ءالسىز كۇشتىگە باعىنۋى شارت، – دەدى. مەن:

– جارايدى، – دەدىم. ول ورنىنان تۇرىپ:

– ءسىز ماعان بويسىنۋىڭىز كەرەك، – دەپ تاعى ايتتى. مەن ءبىر كۇرسىنىپ الدىم دا تاعى:

– جارايدى، – دەدىم.

سالدەن سوڭ، ول مەنى شەكەمە قاتتى ءبىر شەرتىپ جازالايمىن دەدى.

مەن كوزىمدى جۇمىپ تۇرىپ بۇل جازانى قابىلداماقشى بولدىم.

الايدا جازا ورنىنا مۇرىنىما كەلىپ بىردەمە اقىرىن ءتيدى، ءيىسى مۇرىندى جارادى. كوزىمدى اشىپ قاراسام ايگەرىم  قولىنا ءبىر ۋىس ءشوپ الىپ مەنىڭ بەت الدىمدا بۇلعاپ تۇر ەكەن.

مەن مۇمكىن قاتەلەسكەن شىعارمىن، سول ساتتە ول ماعان ۇيالىپ تۇرعانداي بەينە تانىتتى.

– جۋسان!

مەن تۇسىنبەي ءبىراز تۇرىپ قالدىم.

ول قولىنداعى ءشوپتى كورسەتىپ تاعى دا:

– جۋسان، – دەدى.

ءشوپتى ماعان ۇسىندى. شىندىعىندا، اڭقىعان ءيىس تىم تاماشا دا ەمەس، ءشوپتىڭ قويۋ ءيىسى عانا. كەيىن كەلە مەن وسى ءيىس مۇرنىما كەلە قالسا بولدى قازاق قىزدارىن ەسىمە الاتىن بولدىم. حانزۋشا سوزدىكتەن قاراپ «جۋسان» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ءبىلدىم، ياعني حانزۋلار ونى «اي حاو» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل ءوزى قاراپايىم شوپتەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟

مەن بۇل ءشوپتىڭ قازاق مادەنيەتىندە قانداي مانگە يە ەكەندىگىن بىلە المادىم. ءتىپتى، ەش مانگە يە ەمەس بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ونىڭ ءيىسى قاراپايىم ءشوپتىڭ يىسىنە ۇقسايتىنى بولعانى سەكىلدى، ول ءوزى دە تەك قاراپايىم ءشوپ بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.

مەن ايگەرىمگە «تۇسىنىكسىز بويجەتكەن» دەگەن ات قويدىم. تۇسىنىكسىز بويجەتكەن كەيدە مەنى تۇسىنىكسىز نارسەلەرمەن مازالايدى. بۇنىسى مەنى قالادان كەلگەن دەپ مازاق قىلعانى ما دەپ قالامىن. دەيتۇرعانمەن، كەيدە مەنى ەرىكسىز تەبىرەنتەدى. مەن بەيجىڭدە جۇرگەندە دە ءبۇيتىپ تەبىرەنبەگەنمىن.

قاراپايىم ومىردە ادامنىڭ باقىتى ۇزاعىنان بولادى ەكەن. كۇندەر وسىلاي الماسىپ جاتتى. الايدا، ءبارى ءبىر-ءبىرىن قايتالامايدى.

وسىنداي قاراپايىم كۇندەردىڭ سوڭى اقىرى تۇسىنىكسىز بويجەتكەن ماعان عاشىق بولىپ قالعاندىعىن بىلدىرۋىمەن اياقتالدى.

ءبىر كۇنى تاڭ اتاردا مەن كەزەكشىلىك بولمەسىنىڭ توسەگىندە جاتىپ ۇيقىعا كەتتىم.

ءبىر كەزدە كەنەتتەن ەسىك قاعىلدى.

ورىنىمنان تۇرىپ توكتى جاقتىم. بەيجىڭ ۋاقىتى ساعات 2-دەن ەندى ءوتىپتى.

بۇل كىم بولدى ەكەن؟

كيىمىمدى دە دۇرىستاپ كيمەي جۇگىرىپ بارىپ ەسىك اشتىم. قاراسام الدىمدا ايگەرىم  تۇر.

ادەمى كۇلگىن كويلەك كيىپ الىپتى. ەڭ قىزىعى بەتىن بوياپ جاسانىپ العان ەكەن. توكتىڭ كۇڭگىرتتەۋ جارىعىندا قىزارتا بوياعان ەرىندەرى كوزىمە ەرەكشە كورىندى. مەنىڭ كوڭىلىم تولقىپ سالا بەردى، بىراق نە كۇتەرىمدى بىلمەدىم.

– ايگەرىم، جايشا كەلدىڭ بە، تىم كەش قوي؟

ول ۇندەمەدى. ەشتەمە ايتقىسى دا كەلىپ تۇرعان جوق سەكىلدى.

ايگەرىمنىڭ كۇلكىسىز ءجۇزىن ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن.

ۇيقىدان جاڭا عانا تۇرعاندىقتان ويىمدى شوعىرلاندىرا الماي تۇرمىن. ونىڭ وسىنشاما تازارىپ، ادەمىلەنىپ بويانعانىن العاش كوردىم. جۇرەگىم كەنەت «ءدىر» ەتە قالدى. ول شىنىمەن ادەمى ەكەن-اۋ دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. بۇلايشا قالايماقان ويلاۋعا بولمايدى دەپ ءوزىمدى-ءوزىم تەجەپ قالدىم. كوڭىلىمدى ورنىقتىرىپ الىپ ودان، – ايگەرىم، مەنەن كومەك قاجەت بولدى ما؟ – دەپ تاعى سۇرادىم.

ونىڭ جانارى كەنەتتەن جاسقا تولدى. اپپاق ءجۇزى وزگەرىپ سالا بەردى. قازاقشالاپ توقتاماي كوپ ءسوز ايتتى. تىم تەز ايتقاندىقتان مەن ءتىپتى تۇسىنبەي دە قالدىم. سالدەن سوڭ قالتاسىنان ءبىر جاپىراق قاعاز الىپ شىعىپ قازاقشا ماعان ارناپ ولەڭ وقي باستادى.

مەن ابىرجىعان كۇيدە وعان قاراپ تۇرىپ قالىپپىن. ول تاعى بىردەمەلەردى ايتتى. ال مەن ۇيقىمدى اشا الماي وعان مەلشيە قاراپ تۇرمىن، بەينە ءتۇس كورىپ جاتقانداي. تەك سوڭىندا عانا: «ريزالىق ءبىلدىرىڭىز؟» دەگەن ءسوزىن عانا ۇققانداي بولدىم.

باسىمدى شايقاپ:

– تۇسىنبەدىم، – دەپ جاۋاپ قاتتىم.

باسىن ءيىپ تۇرعان ايگەرىم جاسقا تولى جانارىن اقىرىن جوعارى كوتەرىپ ماعان قارادى.

مەن ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. قۇلاعىمدا تەك ونىڭ تىنىس العان سىبدىرى عانا.

سوسىن ول شالا-شارپى حانزۋشاسىمەن ماعان: – مۇعالىم، مەن... مەن سىزگە عاشىق بوپ قالدىم، – دەدى.

مەن بولسام مۇنىڭ شىندىق ەمەس، كەرىسىنشە تۇسىمدە بولىپ جاتان حيكمەتتەر دەپ ءبىلدىم. ەسىكتى قاتتى جاپتىم دا، اۋزىما كەلگەن ءسوزدى جىبەرە سالدىم:

– ەشتەڭەنى دە بىلمەيمىن. ۇيقىم كەلىپ تۇر، ۇيقتايمىن.

ارينە، بۇلاي ىستەگەنىم جارامايدى. دەگەنمەن، مەندە باسقا شارا جوق.

توسەككە كەلىپ قايتا جاتقانىمدا قاتتى سەرگىپ كەتتىم. ەسكىرگەن ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ جاتىرمىن. شىندىعىندا، مەن بۇل قىزعا قالاي جاۋاپ قايتارۋدى جاقسىلاپ ويلانۋىم كەرەك ەدى. الايدا، ويىم ەرىكسىزدەن بەيجىڭگە اۋىپ كەتتى.

بەيجىڭ  – مەنىڭ تۋىپ-وسكەن قالام.

بەيجىڭ: تيان-ان مين (حان سارايى الاڭى), گۋگوڭ (حان سارايى مۋزەيى), قىتاي قورعانى، بەيحاي (حان ساياجايى).

قىزدوسىمىمنىڭ قولىنان جەتەكتەپ ءشىشاحايدا قالىڭ ادام اراسىندا جۇرگەندە ءوزىمدى تاپقانداي بولام، بىراق قايتا جوعالتىپ الام. ونىمەن بىرگە گالەرياعا بارعاندا سۋرەتتەردى تاماشالاۋ ورنىنا ونىڭ جۇزىنە قادالىپ قالا بەرەم. جازدى كەشتەردە نانلوگۋ كوشەسىندەگى ءبىر كافەنىڭ ەڭ ۇستىڭگى بالكونىنا جايعاسىپ وتىرىپ ونىڭ سىرانى تامسانا ءسىمىرىپ وتىرعانىن تاماشالايمىن. قىستى كۇنى ءديتان پاركىنە تارتامىز. بىلەۋ-بىلەۋ تامىرلارى ايقاسقان الىپ اعاشتار، باتقان كۇننىڭ شەكسىز اسەم  شۇعىلاسى، قاسىڭدا جاناي ۇشىپ اسىر سالعان ساۋىسقاندار، ءبارى-ءبارى تاماشاعا تولى.

وسىنداي جەردە دە كەيدە جايسىزدىق بولادى، مەندە. مۇنداي جايسىزدىق ءوزىمنىڭ وزگەشەلىگىمنەن تۋىنداپ قالىپ وتىرادى. بەيجىڭنىڭ تار كوشەلەرىندە كەتىپ بارا جاتسام الدىمنان اپامداي كىسى مەيىرلەنە كۇلىپ تۇرىپ، «Welcome to china!» – دەيدى.

وسى «Welcome to china!» جايلى بولعان ىستەردى قىزىدوسىما ايتسام ول سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. مەن دە بىرگە كۇلىستىم. دەگەنمەن، بۇل ءىس كۇلەتىن ءىس ەمەس ەدى.

كىشكەنە كەزىمنەن باسقالارعا ۇقسامايتىنىمدى ەشكىم بايقاماسا ەكەن دەيتىنمىن. كەيدە وسىنداي ۇقساماۋشىلىق ادامعا زور قىسىم تۋدىرادى ەكەن.

ويىم ون بولەك، سانام سان بولەك بوپ جاتىرمىن.

مەن تەك قوناقپىن عوي. جارتى ايدان كەيىن-اق بۇل قالاشىقتان كەتەمىن. قايتىپ باسپاسىما بەكىنىپ وتىرمىن.

قالاي دەگەنمەن وزگەشەمىن. ەڭ باستىسى بەيجىڭ دامۋدىڭ، زاماناۋيلىقتىڭ، مۇمكىنشىلىكتەردىڭ سيمۆولى... ال بۇل قالاشىقتان ونىڭ بىردە-ءبىرىن تاپپايسىڭ.  دەگەنمەن، بەيجىڭدە ءجۇرىپ تە مەن ءوزىمدى سەرگەلدەڭ سەزىنەمىن. بۇل جەرگە ەش تاۋەلدى ەمەستەيمىن. ال سوندا مەنىڭ مەكەنىم قايدا؟!

قىزىممەن ەشقاشان بىرگە ۇيقتاماعام. ال وسى ءتۇنى ايگەرىمنىڭ ماعان سىر ايتقانىن ەستىپ قىزدوسىمنىڭ مەنىمەن بىرگە بولعانىن قاتتى قالاپ كەتتىم.  ءوزىمنىڭ وسال تۇسىمدى تانىعانداي بولدىم. سول وسالدىق جانىمنىڭ سوناۋ ىشكى قاتپارىندا تامىر جايىپ كوكتەپ ءوسىپ كەلە جاتقانداي بولدى.

توسەكتە ۇزىنىمنان ءتۇسىپ قيمىلسىز جاتىرمىن. ۇيقىنى مۇلدەم ۇمىتقانمىن. ءوزىمدى-ءوزىم جەگىدەي جەپ كۇيزەلىپ بارامىن.

كەلەسى كۇنى مەن ايگەرىمنىڭ كۇلىمدەگەن جۇزىنە قاراپ تۇرىپ «ايگەرىم، ەكەۋمىزدە كوپتەگەن ۇقساماستىق بار، سوندىقتان ءبىز بىرگە بولا المايمىز» دەپ ايتا الۋىم شارت.

سەبەبى، ءبىز ۇقسامايمىز.

وسى ءسوزدى اۋزىمنان شىعارسام ومىردەگى قانشاما قاستەرلى ءۇمىت پەن سەزىمدى جوعالتقالى تۇرمىن دەسەڭىزشى.

مەن ونداي باتىلدىققا بارا الماي قينالدىم. ءتىپتى، ونداي باتىلدىقتىڭ قاجەتى دە بار ما، ءسىرا؟

تەرەزەدەن كۇننىڭ نۇرى توگىلدى. بۇل تاڭنىڭ وسىنشاما تەز اتارىن كىم ويلاعان؟!

كەلەسى كۇنى ساباق الدىندا مەن ايگەرىمگە جىلى جۇزبەن تۇسىندىرە باستادىم: – مەن مۇندا ەكى اي عانا تۇرۋعا كەلدىم. ءبىزدىڭ بىرگە بولۋىمىز مۇمكىن ەمەس. سەن جاقسى قىزسىڭ!

ايتىپ بولىسىمەن ءبارى دە اياقتالدى دەپ ويلادىم.

الايدا، قوڭىراۋ سوعىلىسىمەن سىنىپقا كىرگەنىمدە ايگەرىم  جىلاپ جىبەردى. وقۋشىلاردىڭ بارلىعى ايگەرىمنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن بىلەتىن سەكىلدى. سىنىپ ءىشى تىم-تىرىس، ەشكىم دە ارتىق اۋىز ەشتەڭە ايتپايدى. باسىم اينالىپ تولقىپ سالا بەردىم. ىشىمنەن قاتتى ۇياتتى بولعانداي سەزىنىپ تۇسىمدە جۇرگەندەي ەش شەشىم تابا الماي قينالىپ بۇلقىنىپ جاتىرمىن. ەرىكسىز بەيجىڭدى، بەيجىڭدەگى قىزدوسىمدى ەسكە الدىم. ونىڭ كەلىپ مەنى قۇتقارۋىن تىلەگەندەي بولدىم. ايتسە دە، مەنى نەدەن قورعاپ، نەدەن ساقتايتىنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن.

تاقتا الدىندا جالعىز ءوزىم قاقيىپ تۇرمىن. ءدام تاتۋى جوق ساباعىمدى باستاپ جىبەرىپپىن.

تاقتاعا «ۋاڭ فۋ جيڭ كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولادى؟» دەگەن ءبىر سويلەم ۇلگىسىن جازدىم دا ونى: – ۋاڭ فۋ جيڭ كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولادى؟ – دەپ داۋىستاپ وقىدىم.

وقۋشىلارىم بايسالدى وتىر. ءبارى مەنى قايتالاپ بارىنشا دۇرىس دىبىستاۋعا تىرىسادى.

ال مەن وكىنىپ تۇرمىن. مۇمكىن بۇدان باسقا ۇلگىنى ۇسىنۋىم كەرەك ەدى.

وقۋشىلاردىڭ جالاڭ قاتقىل داۋىسىنىڭ فونى بولىپ ايگەرىمنىڭ سىڭسىعان جىلاۋى ەستىلىپ قالىپ وتىردى، سىنىپ ءىشى سول جىلاۋعا تولعانداي. مەن ءوزىمدى تەجەي الماي قاتتى ايقايلاپ جىبەردىم: – ايگەرىم ! تۇر، بار دا بۇرىشقا تۇر.

ول ورنىنان تۇرعاندا عانا  مەن ونىڭ كەشە تۇندەگى كويلەگىن ءالى اۋىستىرماعانىن بايقادىم.

قولىمەن جاسىن سۇرتە ءجۇرىپ، بۇرىشقا قاراي كەتىپ بارا جاتتى.

بۇل ساباقتا ايگەرىم  باستان اياق جىلاعانىن ءبىر دوعارعان جوق.

ساباق اياقتالعاندا مەن وعان مۇعالىم رەتىندە اقىل ايتتىم، – ساباعىڭدى جاقسى وقى، بوسقا جىلاي بەرمە! ۇقتىڭ با؟

ول ءالى جاسىن ءسۇرتىپ تۇر.

وكسىپ قويىپ، «ءبار-ءى ءبىر ءسىز كە-تە-ءدى ە-كەن-ءسىز...» – دەپ ءسوزىن اياقتاي الماي قالدى.

كەيىنگى كۇندەرى ول تاعى دا مەنى سۇيەتىندىگىن ايتىپ ارتىمنان قالماي ءجۇردى.

مەن قاتتى اشۋلانىپ كەتىپ، – ساعان تەگى نە كەرەك ءوزى؟ –  دەپ ايقايلاپ جىبەرەتىن بولىم.

مەنىڭ اشۋلانعانىمدى كورىپ ول دا شوشيدى.

مەنىڭ بۇلايشا سۇراق قويعانىمدى ول كۇتپەگەن بولار، ءتىپتى بۇل ءسوزىمدى سۇراق دەپ تە ويلامادى بىلەم.

ماعان قاراپ تۇرىپ اقىرىن عانا، «مەن تەك ءسىزدى سۇيەمىن» – دەپ قويادى.

مۇمكىن، ءبىر پاك جۇرەكتى ابدەن جارالاعان شىعارمىن.

– مۇعالىم، ايگەرىمنىڭ كوزى اۋىرىپ جاتىر! ايگەرىمنىڭ كوزى اۋىرادى ەكەن! – دەپ ايدانا ەنتىگە جۇگىرىپ كەلدى.

مەن ورىنىمنان اتىپ تۇرىپ سىنىپقا جۇگىرىپ باردىم، قاراسام ايگەرىم  ەكى قولىمەن كوزىن باسىپ وتىر ەكەن. قولىن اشىپ قاراسام ەكى كوزى قىپقىزىل بوپ ءىسىپ كەتىپتى.

ونى ارقاما سالا سالدىم دا قالاشىقتاعى ەمحاناعا قاراي جۇگىرە جونەلدىم. ويىمدا ەشتەمە دە جوق.

ەمحانا ىشىنەن دەزينفەكتانتتىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇر. ايگەرىمدى دارىگەردىڭ قارسى الدىنا اپارىپ وتىرعىزىپ ەدىم، دارىگەر اسىقپاي وتىرىپ زاتتارىن اقتارىپ قۇرالدارىن تاۋىپ، ونىڭ كوزىن قاراعانداي بولدى دا جاي عانا. – ەشتەڭە ەتپەيدى، ازداپ قابىنىپتى، – دەدى.

– قالاي ەشتەڭە ەتپەيدى؟ كوزى قىزارىپ اۋىرىپ قاتتى سىزداپ جاتسا ول قالاي ايتقانىڭىز؟ – دەپ داۋىستاپ قالدىم.

– ەمى تابىلادى. بىراق، الدىمەن كوزگە تامىزاتىن دارىمەن عانا ەمدەي تۇرىڭدار، – دەدى دارىگەر.

– نەگە؟ – دەپ سۇراعان سۇراعىما، دارىگەر:

– مەن دە ونىڭ جاعدايىن ويلاپ وتىرمىن. باسقا ءدارى وعان ءجارامايدى، – دەدى.

– جارامايدى دەگەنىڭىز نە؟

دارىگەر ماعان اشۋلانىپ قالدى بىلەم، باسىن كوتەرىپ ماعان قاراپ:

– ءبىر شولمەگى توقسان يۋان تۇرادى! مەن دە ونىڭ جاعدايىن ويلاپ وتىرمىن. كوزگە تامىزاتىن ءدارى دە جامان ەمەس، تەك جازىلۋى باياۋ بولادى دەمەسەڭ، – دەدى.

ايگەرىمگە قاراپ ەدىم، قىزارعان كوزىن تايدىرىپ تومەن قاراپ كەتتى.

دارىگەرگە ءبىر قارادىم دا، قالتامنان ءجۇز يۋاندىق بانكنوتتى شىعارىپ ونىڭ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە قويدىم.

تىستەنىپ تۇرىپ ءار ءسوزىمدى انىقتاپ وعان:

– اسقانىن قايتارماي-اق قويىڭىز – دەدىم.

قايتار جولدا ايگەرىمدى تاعى كوتەرىپ كەلدىم.

ارقامدا كەلە جاتىپ جاي عانا ۇنمەن، «مەن نە بولسام دا ەندى ماعان قارامايدى ەكەن دەسەم...» دەپ قويادى.

ءتىپتى بۇگىن مىنا اڭگىمەنى جازىپ وتىرعان وسى ساتكە دەيىن ول ماعان ءوزىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءالى بىلمەگەن بولار.

ول ماعان ءبىرىنشى بولىپ كۇلىمدەگەن قازاق جانى.

ماعان كوپتەگەن قازاق باۋىرلارىم ماقتاۋ ايتىپ مەنى جاقسى ازامات دەگەنى ەسىمدە.

دەگەنمەن، ماعان ءالى ەش قازاق بالاسى ايگەرىمنىڭ جىميعان كۇلكىسىندەي قۋانىش سىيلاعان ەمەس.

ايگەرىم  جاتاقحانادا دەمالىپ ءبىراز جاتتى.

وقۋشىلاردىڭ ءبارى دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىندا ەدى. جاتاقحانادا ەشكىم جوق ەكەن. جالعىز ءوزىم بارىپ ايگەرىمگە امانداستىم، ءارى جول جونەكەي ءدارى-دارمەك تە الا باردىم.

ونىڭ كوزىنە ءدارى تامىزىپ جاتقانىمدا ول ماعان كەنەتتەن:

– ءسىز نەگە مەنى ۇناتپايسىز؟ – دەپ سۇراق قويدى.

– بەيجىڭدە مەنىڭ قىزدوسىم بار، – دەدىم.

– حانزۋ ما؟ – دەدى.

مەن ەزۋىمدى جاي تارتتىم دا، باسىمدى يزەدىم.

ءبىزدىڭ قازاق حانزۋلارمەن قۇدا-جەگجات بوپ جاتپايدى عوي، سوندىقتان باسىندا وعان ايتپاعان ەدىم.

الايلا، قۇپيامدى ايتىپ بولعان سوڭ قىزدوسىممەن بىرگە بولا المايتىن سەبەبىم ەكەۋمىزدىڭ ەكى ۇلت وكىلى ەكەندىگىمىز ەمەس سەكىلدى سەزىلدى. مۇمكىن باسقا؟!

ول ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ:

– ول ادەمى مە؟ – دەدى.

– ءيا، ادەمى، – دەدىم.

– قالايدا، مەنەن ادەمى بولار؟ – دەدى ول.

مەن جاۋاپ قايتارمادىم.

ول ۇزاق ءبىر كۇرسىندى دە، «ە... باقىتتى بولىڭىزدار!» – دەدى.

كەنەتتەن مەنىڭ قولىمداعى ءدارىنى ءوزى الدى دا، ءوز كوزىنە ءوزى تامىزا باستادى.

– سەنى جامان دەگەنىم ەمەس. مەن ەندى ون كۇننەن كەيىن قايتامىن. سول كەتكەننەن ەندى قايتىپ بۇل اراعا ورالمايمىن، – دەدىم. ول كەنەت ماعان تاقاپ كەلىپ:

– نەگە قايتىپ كەلمەيمىن دەيسىز. بۇل جەردە بارلىعى قازاقتار. ءبارى ءسىزدىڭ باۋىرلارىڭىز. ءبىز ءسىزدى جاقسى كورەمىز. ال بەيجىڭدە ءسىزدىڭ قازاق باۋىرلارىڭىز جوق تا شىعار، – دەدى.

ول جاقىن كەلگەندە مەن ادەيى ءيىس سەزىمتالدىعىممەن تەرەڭ ءبىر تىنىس الدىم.

ونىڭ ءون بويىنان ءبىر ادەمى حوش ءيىس اڭقىپ تۇر. حانزۋ قىزدارىنىڭ بويىنان مەن ەشقاشان بايقاماعان ءبىر حوش ءيىس.

ءسۇتتىڭ قويۋ جۇپار ءيىسى بولار. ول جاستايىنان اۋىلدا سيىر ساۋىپ وسكەن. سودان بولار. ماعان بۇل جۇپار ءيىس قاتتى ۇنايدى.

مەن قاتقىل باتىل ۇنمەن، «جوق، مەن ساحاراعا قايتىپ كەلمەيمىن. ءبىز بىرگە بولا المايمىز» دەپ ءوز شەشىمىمدى بىلدىرگەندەي بولدىم.

بەيجىڭدەگى قىزدوسىمنىڭ حال-جاعدايى قالاي ەكەنىن دە بىلمەدىم.

2008 جىلى ۋنيۆەرسيتەتكە دە تۇسكەنمىن. دەگەنمەن، ونداعى وقۋ ءادىس-تاسىلدەرىنە مۇلدەم ۇيلەسە الماي اقىرى وقۋدان قول ءۇزدىم.

حانزۋ ءتىلى ماماندىعى بويىنشا وقي باستاعان ەدىم. ەندى قاپاستان شىققان بۇلبۇلداي بوپ ەركىن شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىن.

ءبىر قاراعاندا مۇنداي ءومىر شىنىمەن اسەم ءارى كوڭىلدى سەكىلدى. دەگەنمەن، وسى سەبەپتى جانۇياممەن بىرگە ءبىراز قيىنشىلىقتاردى دا باستان كەشتىم.

مەن قىزدوسىمدى سۇيەمىن، ءتىپتى ۇيلەنىپ ونىمەن ەندى قالعان ءومىرىمدى بىرگە وتكىزۋگە دە دايىنمىن. بىراق وسىنىڭ ءبارىن قالاي جۇزەگە اسىرۋدى بىلمەيمىن.

ۇلتى باسقا بولعاندىقتان دوستان، تۋىستان كوپ تىلەۋلەستىك تە الا الماسپىن.

ال ءوزىم بولسام ۋنيۆەرسيتەت تە بىتىرگەن جوقپىن، كۇنى بويى ەشكىم سۇراپ قاجەت ەتپەيتىن نارسەلەرگە ماس بولىپ شالقىپ ءجۇرمىن. كەلەشەكتە ونىمەن بىرگە بولعاننىڭ وزىندە ونى قالاي اسىرايمىن.

ول ءوزى ءبىر سالماقتى بويجەتكەن، مىنەزى دە ۇياڭداۋ. مەنىڭ وعان دەگەن اساۋ تولقىندى سەزىمىمە كەيدە شىداس بەرمەي قالادى. وعان ۇنايتىنى تىنىش ءارى جاي عانا ءومىر. ونىمەن بىرگە بولسام كەيدە رۋحىم قىسىلىپ، بويىمدى كەڭگە سالا الماعانداي كۇي كەشەم.

ويعا شومىپ وتىرىپ، ول مەنى ايگەرىم  سەكىلدى سۇيسە قانداي كەرەمەت بولار ەدى دەگەن ءبىر  ارمان كەلىپ جۇرەگىمدى شارپىدى. سولاي بولا قالعان كۇننىڭ وزىندە ول بولماي قالار ەدى عوي دەپ تاعى قىمسىنام.

ال مەن اساۋ سەزىمىمدى نوقتالاپ، تىنىش قانا ءبىر ۇياڭ سەزىممەن ونى سۇيسەم مەن دە مەن بولماي قالمايمىن با.

ءبىر كۇنى مەكتەپتە ءبىر سۇحبات بولدى. جۇمىس بەرۋشىلەر 11-سىنىپ وقۋشىلارى اراسىنان گيد بولۋعا جارامدى بىتىرۋشىلەردى تاڭداۋدى ءجون كورىپتى.

ايگەرىم  مەن ايدانانى ەرتىپ الىپ تىڭداۋعا باردىم.

كوستيۋم كيىپ وتىرعانىمەن الداعى ۇستەل باسىندا وتىرعان حانزۋ قابىلداۋشى ماعان ءبىر دورەكى، بىلەرمەن ادام بوپ كورىندى.

– قانداي ونەرىڭ بار؟

– ءان ايتام، بي بيلەي الام، دومبىرا تارتا الام.

– قانداي ونەرىڭ بار؟

– ءان ايتام، بي بيلەي الام، دومبىرا تارتا الام.

– قانداي ونەرىڭ بار؟

– ءان ايتام، بي بيلەي الام، دومبىرا تارتا الام.

قابىلداۋشى قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن شايقاپ تۇرىپ:

– نەمەنە، سەندەر ءان ايتىپ، بي بيلەپ دومبىرا تارتۋدان باسقا ەشتەڭە بىلمەيسىڭدەر مە؟ – دەدى.

ەشكىم ۇندەمەي قالدى.

تەك قابىلداۋشىنىڭ ءوزى عانا جاعدايدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسىپ وتىرىك كۇلىپ قويىپ:

– حە-حە، بۇلاي جارامايدى عوي. قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى تەك ءان ايتىپ، بي بيلەپ دومبىرا تارتۋدان باسقانى بىلمەسە بۇل جاقسى بولمايدى، – دەدى.

ونىڭ جانىندا وتىرعان مەكتەپ باسشىلارى دا وعان بولىسىپ كۇلە جونەلىستى.

الدىدا وتىرعان قالىڭ جۇرت ەندىگى دە اقىرىن سىبىرلاسىپ داۋرىعىپ كەتتى.

قاسىمدا وتىرعان ايگەرىم  مەنىڭ يىعىمنان اقىرىن قاعىپ، – ونىڭ بۇلاي ايتقانى كوڭىلىمە جامان ءتيدى. ءوزىمدى بەينە ءبىر توپاس جانداي سەزىنىپ وتىرمىن، قولىنان ەشتەڭە دە كەلمەيتىن.

ايدانا دا ماعان شاعىنىپ، – مۇعالىم، ارامىزدا ءسىز حانزۋشانى جاقسى بىلەسىز. وعان بۇلاي ايتقىزباڭشى، –  دەدى.

اقيقاتىندا جاڭا سۇحباتتان وتكەن جاس قىز-جىگىتتەردىڭ بارلىعى دا سونداي سانالى، اقىلدى، تەرەڭ ويلى جاستار ەدى. تەك ءتىلى جەتپەي انا حانزۋ قابىلداۋشىعا ءوز ونەرىن پاش ەتە الماي وتىر عوي. سىرت كوزگە بۇلار شىنىمەن كۇنى بويى ءان ايتىپ، بي بيلەپ، دومبىرا تارتاتىن ويىنپوز سەكىلدى كورىنەدى. ال الدارىندا وتىرعان مىنا ادامعا وزدەرىنىڭ ونداي ەمەستىگىن قالاي عانا دالەلدەيدى، سوندا؟

مەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم. تۇرىسىممەن نە دەرىمدى بىلمەي ساسىپ قالدىم...

قابىلداۋشى جانىندا وتىرعان باسشىلار مەن باسقا دا مۇعالىمدەر بارلىعى ماعان كوز تىكتى. زالدا وتىرعان وقۋشىلاردىڭ بارلىعى كۇتىپ وتىرىپ قالىپتى. ولاردىڭ بارلىعى مەنىڭ حانزۋشا تازا سويلەيتىن قازاق ەكەندىگىمدى بىلەدى. سوندىقتان ءبىر ۇمىتپەن مىنا قابىلداۋشىعا اقيقاتتى ايتىپ، وزدەرىن اقتاپ الۋدى كۇتكەندەي.

كوز الدىمدا وقۋشىلارمەن بىرگە وتىرىپ نان ءۇزىپ جەپ شاي ىشكەن ساتتەرىم ەلەستەپ قويمادى. ولارمەن بىرگە ءان سالىپ، بي بيلەپ وتكىزگەن شاتتىق كەزدەر ويىما ورالا بەردى.

بۇرىلىپ قاراسام ايگەرىم  مەن ايدانا ماعان جالىنىشتى جۇزبەن تەسىلە قاراپ وتىر ەكەن.

ءبىزدىڭ ۇلت تەك ءان سالىپ، بي بيلەۋدى عانا بىلەتىن ۇلت ەمەس. ءبىز ادامدار اراسىنداعى ەڭ پاك سۇيىسپەنشىلىكتى نازىك سەزىممەن ۇعىنا بىلەتىن جاندارمىز. شىندىعىندا باسقا حالىقپەن يىق تەڭەستىرۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى. وسى ساتتە الدىمىزدا وتىرعان «باسشى» ماعان جىميا قاراپ:

– ال، وقۋشى جىگىت، سەنىڭ نە ايتارىڭ بار؟ – دەدى. مەن اقىرىن تاعى دا ايگەرىمگە قارادىم.

ءوزىمنىڭ قالاي ورشەلەنىپ كەتكەنىمدى بىلمەي قالدىم. سۇق ساۋساعىمدى ماناعى باستىق سىماققا قاداپ ايقايلاپ جىبەردىم:

– ەنەڭدى ۇرايىن! سەن بىردەمە بىلەم دەپ تۇرمىسىڭ؟!

زالدا وتىرعان بالالار بۇل حانزۋشا ايتىلعان ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنگەن سەكىلدى.

بارلىعى كۇناسىز جۇزدەرىمەن ماعان اڭىرىپ قاراپ قالىپتى.

ايگەرىم ماعان قاراپ تۇر، جۇزىندە تەبىرەنىس پەن العىس تولى كورىندى.

مەن باسىمدى جاي عانا يزەدىم دە جۇتىنىپ الىپ، تاعى ايتىپ قالدىم:

– سەن ءتىپتى ءان ايتىپ بي دە بيلەي المايسىڭ عوي!

ايتىپ بولىسىممەن زالدا ءسال عانا تىنىشتىق ورنادى دا، كەنەت دۋ قول شاپالاق ءۇنى بۇرق ەتە قالدى. جۇرتتىڭ ءبارى الدا وتىرعان باستىق سىماققا قاراپ قويىپ كۇبىر-سىبىر داۋ ايتىپ جاتىر.

ايگەرىم كوپتەن بەرى كۇلمەپ ەدى، ەندى قاراسام قاتتى قۋانىپ كۇلىپ وتىر ەكەن.

ومىرىمدە باتىلىم بارىپ مۇنداي ءىس ىستەپ كورمەگەن ەدىم. ەسىمدى جيىپ الدىم دا ايگەرىم  مەن ايدانانى جەتەكتەي سىرتقا سىتىلدىم.

شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ ونداي سوزدەردى ايتۋىم دۇرىس بولدى دەي المايمىن. ول قابىلداۋشى شىندىعىندا ءبىزدىڭ ۇلتتى تانىپ بىلمەگەن ادام عوي. ويىندا ەش جاماندىق جوق تا شىعار. ونى تۇسىنۋگە تىرىستىم. ال ءوز ايتقانىما كەلەر بولساق، مەنىكى تەك اشۋ شىعارۋ عانا. مەنىڭ كوڭىلىمدە تەك بەلگىسىز ءبىر كۇيزەلىس قانا بار. قازاقتىڭ جاس قىز-جىگىتتەرىمەن بىرگە وسىنشاما قۋانىشتى ساتتەردى بىرگە وتكىزىپ، ولاردىڭ وقۋعا دەگەن تالپىنىسى مەن ىنتاسىن كورىپ ءبىلدىم. ولاردى بۇلايشا باعالاۋعا بولمايدى. اسىرەسە، ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر توپ ۋاكىلى رەتىندە ولارعا مۇنداي باعا ۇلكەن قيانات بولماق.

الايدا، سول ساتتە، ءبىزدىڭ ۇلتتى ءالى تانىپ ءبىلىپ ۇلگىرمەگەن سىرت ادامعا مۇنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ تىم قيىن ەدى.

مەكتەپتەن كەتۋىمە بەس كۇن قالعان. سوندىقتان، مەكتەپ باسشىلارى دا مەنىڭ ايىبىمدى قۋزامادى. كەلگەن باسشىلارعا 11-ءشى سىنىپتىڭ تەنتەك وقۋشىسى، ەندى از ۋاقىتتا مەكتەپتەن دە كەتەدى دەپ قانا قۇتىلىپتى. ەرتەسى كۇنى سىنىپقا كىرگەنىمدە وقۋشىلاردىڭ ءبارى بۇل ىستەن حاباردار بولعان ەكەن. ەسىكتەن كىرەر كىرمەسىمنەن دۋ قول شاپالاق ءۇنى ەستىلدى. مەنى قازاقتىڭ باتىرى قىلىپ الىپتى.

شىنىمدى ايتسام، ىشتەي قاتتى مازاسىزداندىم. مازاسىزدانعان سەبەبىم، ولاردىڭ مەنى باتىرعا بالاعانى ەمەس. قايتا ولاردىڭ الدىندا شىنىمەن-اق باتىرلىق جاسادىم. قازاق ۇلى حالىق قوي. الايدا باسقالار ءبىزدىڭ رۋحىمىز بەن رۋحانياتىمىزدى تانىپ بىلە المايدى. مۇندايدا ولار ءبىزدى قايدان ۇقسىن؟ قازاقتى بىلمەگەندىكتەن دە ءبىزدى تەك ءان ايتىپ، بي بيلەي الاتىن عانا حالىق دەپ قارايدى. ارينە، مۇندا ءبىزدىڭ دە زور ايىبىمىز بار.

ەڭ باستىسى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەڭ قۇندى قاسيەتتەرىمىزدى تاني ءبىلۋىمىز كەرەك، ءارى سونى قارەكەت ەتەرلىك قابىلەتتەرگە ۇشتاستىرا ءبىلۋىمىز قاجەت دەپ بىلەم. ءوزىمىزدى باسقالارعا تانىتىپ قويماي، سول بارىستا وزىمىزگە ءتان قۇندىلىقتاردى دا جاراتا ءبىلۋىمىز قاجەت. ەگەر بۇنى تەرىس دەپ بىلسەك وندا مىنا زاماننان، مىنا قوعامنان وقشاۋ قالامىز. سوڭىندا جۇرت ءبىزدىڭ قاسيەتتەرىمىزدەن كوز جازادى. ءتىپتى، ءوز-وزىمىزگە ايتاردىق ءۋاج دە تاپپاي قالۋىمىز مۇمكىن.

مەن سالماقتى وي تاستاپ وقۋشىلارىما ايتامىن: «بۇندا تۇرعان دانەڭە دە جوق. ءبىز ءوزىمىز تالپىنۋىمىز كەرەك. انە، ولار ءبىزدىڭ ۇلتتى تانىپ وتىرعان جوق. سەبەپ نەدە؟ سەبەبى ءبىز ءوزىمىزدى ولارعا تانىتا بىلمەدىك».

ءبىراز كىدىرىپ تۇردىم دا، تاعى دا: «ەگەر باسقا جۇرتتار ءبىزدى ءان ايتىپ، بي بيلەي الاتىن حالىق دەپ ماقتاي بەرسە وندا ءبىزدىڭ بىتكەنىمىز سول. سەندەردىڭ ءار قايسىسىڭ سونشاما سانالى، اقىلدى جانسىڭدار. بولاشاقتا ءبىر ءبىر تۇلعا بولاسىندار. ولار ەندى ءبىزدى بۇلاي قارامايتىن بولسىن».

وسى ءسوزدى ايتىپ بولعاندا عانا بايقادىم. بالالار تىنىشتالىپ قالىپتى. باعانادان بەرگى تىنىشقا ەندى جانارلارىنىڭ تۇڭعيىق نۇرلارى مەن كوڭىلدەرىنىڭ تىنىعان تەڭىزدەي بوپ باسىلعانى قوسىلعان ەكەن.

سىنىپ ءىشى تىمتىرىس.

مەن ءسوزىمدى ارمەن قاراي جالعاستىردىم: «مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ول دا حانزۋ ۇلتىنا ءبىر ءوزى ۋاكىلدىك ەتە المايدى. مىسالى، ايدانا، سەنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورىڭ وتە جاقسى ادام بولدى ەمەس پە؟! مەن دە بالا كەزىمنەن بەيجىڭدە ءوستىم. دوستارىم تۇگەلدەي حانزۋ ۇلتىنان بولدى. ءبىز وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىق. مەن كوپتەگەن ءبىلىمدى سولاردان ۇيرەندىم. سەندەر دە ومىرلەرىڭدە جاقسى حانزۋلاردى كەزدەستىرگەن بولارسىڭدار؟»

سىنىپ ءىشىن ءبىر شولىپ ءوتتىم. بالالاردىڭ كوبى اقىرىن عانا باسىن يزەدى. تەك بىرنەشەۋى عانا جۇزدەرى مۇسىندەي بوپ تاپجىلماي ماعان قاراپ وتىر.

قايسار مەن قايرات سولاردىڭ قاتارىندا.

سوڭعى ناتيجە ارينە، تىم شىركىن-اي بولعان جوق.

كوپشىلىك وقۋشىلار مەنىڭ الگى «ەنەڭدى ۇرايىن! سەن بىردەمە بىلەم دەپ تۇرمىسىڭ؟!» دەگەن ءسوزىمدى جاتتاپ الىپتى.

وسى ءسوزدى ايتقانىما قاتتى وكىندىم.

وقۋشىلار ايتقاندا مەنىڭ سول كەزدە قانشاما باتىل مىنەز كورسەتكەنىمدى بىرگە سۋرەتتەيدى. ال الگى «جامان نەمەنىڭ» قالاي ساسىپ قالعانى ءتىپتى قىزىق. كەيبىرەۋىنىڭ ايتقانى ءتىپتى تاڭعاجايىپ. الگى «جامان نەمەنىڭ» اياعى دىرىلدەپ سامايىنان تەر سورعالاپ كەتىپتى مىس.

تاعى بىرەۋلەرى اڭىز دا جاساپ الىپتى: الگى «جامان نەمە» «ەندى قازاقتارعا باسى ارتىق ءسوز ايتپايمىن» دەپدى اۋەلى.

بۇنىڭ ءبارى قىپ قىزىل وتىرىك ەمەس پە.

مەيلى قانشا وتىرىك بولسا دا «ەندى قازاقتارعا باسى ارتىق ءسوز ايتپايمىن» دەگەن اڭىز بىردەن-بىرگە تاراپ جايىلىپ كەتتى.

كەيدە ءۇيىلىپ وتىرىپ الىپ، سونى كوپ ايتىسادى.

بىرەۋ ءبىر ايتادى، ەكىنشىسى تاعى ايتادى.

ءبىر كۇنى ايگەرىمنىڭ ايتقانىنا جايلاپ قۇلاق ءتۇرىپ كوردىم. ول الگى جامان باستىق جايلى ەشتەمە ايتقان جوق. ايتقانىنىڭ ءبارى مەنىڭ قانشالىقتى باتىلدىق تانىتقانىم، ازاماتتىق كورسەتكەنىم.

ول مەنى بۇل سوزدەردى ايتقاندا اشۋىنان ساقالىنا شەيىن دىرىلدەپ كەتتى دەيدى.

بۇنى ەستىپ كوپكە دەيىن كۇلىپ ءجۇردىم.

ايگەرىمنىڭ بۇل ايتقاندارى ماعان بىردەمەنى ۇقتىرعانداي بولدى: ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ كەيبىر جاقتارى شىنىمەن السىزدەۋ بولعانىمەن وزىنە ءتان سونداي ءبىر سۇيكىمدىلىگى دە بار.

(جالعاسى بار)

ايدوس امانتايۇلى،

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان بيبول ءالىپبايۇلى،

دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz