جاڭابەك جاقسىعاليەۆ. تەكتىلىك فەنومەنى (جالعاسى)
(تاريحي-ەتنوگرافيالىق پايىم)
كوپ ايەل الۋشىلىقتىڭ نەگىزگى سىرى نەدە؟
(تاريحي-ەتنوگرافيالىق پايىم)
كوپ ايەل الۋشىلىقتىڭ نەگىزگى سىرى نەدە؟
كوشپەلى قازاق قوعامىندا پوليگاميالىق نەكەگە نەگىز بولعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى، بايبىشە مۇلدەم بالا كوتەرمەسە نە ۇل تۋماسا، نە اۋرۋشاڭ بولسا، نە كۇيەۋى ءولىپ جەسىر قالسا، ت.ب. ەركەك سونداي قادامعا بارعان. مىسالى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى مۇستافانىڭ اكەسى شوقاي (شوقمۇحاممەد) ەكى ايەل العان جان. العاشقى ايەلىنەن بالا بولماعان. كەيىنگىسىنەن بەس بالا – ەكى قىز، ءۇش ۇل كورگەن. شوقمۇحاممەد ورتانشى ۇلى مۇستافانى ەلۋ بەس جاس شاماسىندا سۇيگەن. مۇستافا اعاسى سىزدىقتان ون بەس جاس كىشى. الەم تانىعان تەكتى تۇلعانىڭ اتاسى تورعاي سىر وڭىرىندە وتە بەدەلدى ادام بولعان. بۇل ءوڭىردى قوقان حاندىعى بيلەگەن كەزدە تورعاي داتقا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. مۇنداي مىسالدار قازاق تاريحىندا جەتكىلىكتى. دەمەك، قازاق ءۇشىن كوپ ايەل الۋدىڭ نەگىزگى سىرى تەكتىڭ تامىرىن ءۇزىپ الماي كەيىنگە جالعاۋ اڭسارىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولسا، ەكىنشىدەن، قازاق جەسىرىن قاڭعىتپاعان ەل. امەڭگەرلىك سالتىمەن ۇرپاق جالعاستىعىن ساقتاپ وتىرعان. وسىعان دەيىن امەڭگەرلىك عۇرپىنىڭ ساۋلەلى جاقتارى دا بار ەكەنىنە مۇلدە ءمان بەرىلگەن جوق. كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر قالعان جاس ايەلگە مارقۇمنىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرەۋى امەڭگەرلىك جولىمەن ۇيلەنۋگە قۇقىلى سانالاتىن. «كەلىن ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەگەن ءسوز – وسى امەڭگەرلىكتىڭ كۋالىگى. دۇرىستاپ تەرەڭنەن ۇڭىلگەن ادامعا امەڭگەرلىك عۇرپىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى كوزدەيتىنى ۇرپاق قامى، جەتىمدى جات بوساعاعا تەلمىرتپەۋ. قازاقتىڭ امەڭگەرلىك سالتى قارا جامىلعان شاڭىراقتىڭ ءومىر تالقىسىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتپەۋىن كوزدەۋدەن تۋىنداعانىن دالەلدەيدى. امەڭگەرلىك سالتى جاسى كەلگەن، ءۇيلى-باراندى، بالالى-شاعالى ايەل جەسىر قالعاندا قولدانىلمايدى، تەك جاس، ءالى دە بالا تۋا الاتىن ايەلدەرگە جۇرەدى (قاليەۆ س.،ورازاەۆ م.، سمايىلوۆا م. قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى. ا.، 1994. 131-ب.).
وسى تۇستا ەرەكشە نازار اۋدارارلىق نارسە امەڭگەرلىك (لەۆيرات) عۇرپى ۇلتىمىزدىڭ قايماقتارى سانالاتىن تالاي تارلانبوزداردىڭ تاعدىرىنا دا تىكەلەي قاتىستى. دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قۇنانباي وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى قۇتپامبەت (قۇلمۇحانبەت) قازا بولعان سوڭ، ونىڭ اتاستىرعان قالىڭدىعى ۇلجانمەن وتاسقان. تارقاتىپ ايتساق، ءىنىسى جاستاي باقيلىق بولىپ، ۇلجان «قىزداي جەسىر» قالىپتى. قۇنانباي كۇڭكەدەن كەيىنگى ەكىنشى ايەلى قىلىپ، تەكتى جەردىڭ قىزى ۇلجاندى توقالدىققا كەلىندەي العان. وسى نەكەدەن اباي دۇنيەگە كەلگەن. كەيىن ابايدىڭ ءوزى دە ءىنىسى وسپاننىڭ ايەلىنە امەڭگەرلىكپەن ۇيلەنگەن.
كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنى اشا تۇسەتىن، بۇرىن كوپ نازار اۋدارىلماعان تاعى ءبىر تاريحي دەرەك. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارقاسقا ۇلدارىنىڭ ءبىرى قانىش ساتباەۆ – يمانتايدىڭ ەكىنشى ايەلىنەن تۋعان. يمانتاي قىرىق جەتى جاسقا كەلگەندە ەكىنشى رەت ۇيلەنىپ، قازاق تاريحىنداعى تەكتى اۋلەتتەردىڭ قاتارىنان ورىن الاتىن اتاقتى شورمان اۋىلىندا جەسىر وتىرعان جاس ايەل ءاليمانى الىپتى. دۇنيەگە قانىش كەلگەندە يمانتاي ءوز بولىسىنىڭ ءبيى بولعان ەكەن. ول سوزگە شەشەن، قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنە جەتىك، ءان سالىپ، دومبىرا تارتاتىن جان بولىپتى. اكادەميك ءا.ح.مارعۇلان ە.ا.بوكەتوۆكە جازعان حاتىندا: «قانىشتىڭ سىپايىلىعى، كوپ ءبىلۋى اكەسىنەن اۋىسقان قاسيەت. ونىڭ اكەسى يمانتاي وسى كۇنگى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتىپ جۇرگەن پروفەسسورلاردىڭ كوبىن ۇيرەتە الار ەدى. ول كىسى ءوزىنىڭ بايتاق بىلىمىمەن گ.ن.پوتانينگە دە كوپ كومەك كورسەتكەن» دەپ ايتقان ەكەن. قانىشتانۋشى مەدەۋ سارسەكەنىڭ دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قانەكەڭنىڭ دە ەكى ايەلى بولعان.
دەمەك، بىرنەشە ايەل الۋ سالتى سول كەزدەگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋدان تۋىنداعان. ۇلتتىق مۇددە ايەل ادامدار بويىنداعى قىزعانىش سەزىمىنەن جوعارى تۇرعان. توقال الۋ قۇبىلىسىن تەك ناپسىقۇمارلىقپەن بايلانىستىرۋ سياقتى سىڭارجاق كوزقاراس، ماسەلەنىڭ ىشكى ءمانىن تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەسى حاق. مۇنىڭ استارىندا قۇلاققا ابدەن سىڭگەن «قازاق بايىسا قاتىن الادى» دەگەن تۇسىنىكتەن شىعاتىن مال-داۋلەتتى شاشۋ ەمەس، كوشپەلى ءومىر قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان تەكتى ساقتاۋ، ۇرپاق قامى، ۇلت مۇددەسى، ەل بولاشاعى سياقتى ۇلى مۇراتتار جاتقانى اڭعارىلادى. تۇسىنگەن جانعا ۇلت ۇتىلماعان جەردەگى نارسەنىڭ ءبارى ۇلىقتاۋعا لايىق.
«قارت بويىندا قالاش بار»
وي ورامىندا مىنا نارسە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، تۇقىمنىڭ اسىل بولۋىنىڭ كوزگە كوپ بايقالا بەرمەيتىن تاعى ءبىر قىرى ەرى مەن ايەلىنىڭ جاس الشاقتىعى. تەكتىلىك فەنومەنىنىڭ تاعى ءبىر قۇپياسى: ساقارىپ، ەگدە جاسقا جەتىپ، اقىل-پاراساتى تولىسقان، بويىنان كۇش-قايراتى قايتپاعان بابىنداعى ەركەك پەن تولىقسىعان جاس توقالدان كوپ جاعدايدا كەمەڭگەر ۇرپاق تۋاتىنى دالەلدەنگەن. مۇنى دايەكتەيتىن دەرەكتەر از ەمەس. بۇعان باسقا حالىقتاردىڭ تاريحىندا دا مىسالدار جەتكىلىكتى. قىتاي حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى كونفۋتسي دۇنيەگە كەلگەندە اكەسى 70-ءتىڭ ۇستىندە، شەشەسى 17 جاستا بولعان كورىنەدى. اتا قازاقتا «قارت بويىندا قالاش بار» دەگەن ءمانى تەرەڭ ءسوز بار. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، وزىنەن گورى جاسىراق ايەلمەن توسەك جاڭعىرتۋ ەگدە تارتقان ەركەك بويىنا كۇش-قۋات بەرىپ، ونى جاسارتادى ەكەن. جاھانعا تانىمال جارقىن تۇلعالاردىڭ اتا-انالارىنىڭ اراسىنداعى جاس ايىرماشىلىعىنا كەزىندە كەڭەس عالىمدارىنىڭ ءوزى ەرەكشە نازار اۋدارعان بولاتىن. ماسەلەن:
گەندەل (اكەسى 63, شەشەسى 34)
بورودين (59, 24)
گونچاروۆ ي.ا. (58, 27)
بالزاك (53, 21)
لوندون (53, 29)
فرانكلين (51, 39)
سالتىكوۆ-ششەدرين (50, 25)
سوفيا كوۆالەۆسكايا (49, 29)
گەرتسەن ا.ي. (45, 17)
چايكوۆسكي پ.ي. (45, 27)
شوۋ (45, 28)
ءى پەتر (43, 19)
كورولەنكو (43, 20)
شوپەنگاۋەر (39, 19)
گەتە (39, 17)
ەينشتەين (32, 21)
گوگول (32, 18)
لوباچەۆسكي (31, 19)
لەرمونتوۆ (27, 17) ت.ب. (الەكساحين ي.، تكاچەنكو ا. «يندەكس وتتسا» // ليتەراتۋرنايا گازەتا. 29 نويابريا 1972گ.) بولىپ جالعاسا بەرەدى. وكىنىشكە وراي، قازاقتان شىققان بەلگىلى تۇلعالاردىڭ اكە-شەشەسىنىڭ جاس ايىرماسىنا بايلانىستى ناق وسىنداي مالىمەتتەر وتاندىق تاريح عىلىمىندا سيرەك كەزدەسەدى. قازاقتىڭ جانە ءبىر جازىلماعان زاڭى – ايەل كۇيەۋدەن سەگىز جاس، ەركەك ايەلدەن جيىرما بەس جاس ۇلكەن بولسا، قوسىلۋعا رۇقسات ەتىلمەگەن. ارينە، امەڭگەرلىك جولدا مۇنداي نەكەلىك ەرەجەلەر مەن شەكتەۋلەرگە قارامايتىن جايلار دا بولعان.
سونىمەن، سوڭعى جىلدارى زەرتتەۋشىلەر كوشپەلى قازاق ءومىرىنىڭ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان پوليگاميالىق وتباسىلىق – نەكەلىك قاتىناستىڭ قوعامعا اكەلگەن پايدالى، ءتيىمدى جاقتارىن سارالاۋدا. جازۋشى-پۋبليتسيست ت. اسەمقۇلوۆ: «سوعىس نەگىزىنەن ەركەكتەردى جويادى، ياعني حالىقتىڭ جىنىستىق قۇرامى وزگەرەدى. كوشپەندى قوعامدا بۇل اۋىتقۋ پوليگاميا، ياعني كوپ نەكەلىك زاڭى ارقىلى قالپىنا كەلەدى. ۇلى امەڭگەرلىك زاڭىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى جويىلماي امان قالدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس» (اسەمقۇلوۆ ت. اشتىق جانە سوعىس. قازاق الماناعى. №2 (06), 2010. 227-ب.),- دەپ جازدى. تەك كوپايەلالۋشىلىقتىڭ نەگىزىندە عانا قازاق حالقى ساندىق مولشەرىن ءوسىرىپ جاۋگەرشىلىك، جۇت، وبا، شەشەك، مەرەز، قۇرت، ت.ب. جۇقپالى كەسەلدەر مەن ءارتۇرلى ىندەتتەر ارقىلى ويسىرايتىن دەموگرافيالىق شىعىنداردىڭ ورنىن جاۋىپ وتىردى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن نەگىزىنەن ۇلت ءوسىمى «بالاعىنان بالا ساۋلاتقان» توقالدار ەسەبىنەن جۇزەگە استى. ويتكەنى، ۇشى-قيىرىنا جەتۋ ءۇشىن قۇستىڭ قاناتى تالاتىن دالاسى بار قازاق ءۇشىن ۇلت ءوسىمى قاي كەزدە دە وزەكتى. سوزىمىزگە تۇزدىق رەتىندە تاعى ءبىر مىسال. قول باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن بايباقتى سىرىمنىڭ اتاسى شولان باتىردان ەسەنباي، تۇركەش، بايتورى، دات ەسىمدى ءتورت بالا تۋعان. ەل ىشىندە وسى تورتەۋىنىڭ ءوسىپ-ونگەن اۋلەتىن جيناقتاپ ء«تورت شولان» دەپ تە اتايدى. وسى ءتورت شولاننىڭ ەسەنبايىنىڭ زەرىپ دەگەن توقالىنان 9 ۇل، داتتىڭ ءدۇردانا دەگەن توقالىنان 9 ۇل، تۇركەشتىڭ كەنجەقىز دەگەن توقالىنان 8 ۇل تۋعان. ء«تورت شولاندى بايىتقان ءۇش توقال» دەگەن ءسوز وسىعان وراي ايتىلعان. دەرەك رەتىندە داتتىڭ بالالارىن اتاي كەتۋگە بولادى. داتتىڭ بايبىشەسىنەن – ادامباي، اتاناي، جومارت تۋعان. ال، توقالى ءدۇردانادان – سىرىم (سىرلىباي), ءدۇيىمباي، جاندىباي، قالدىباي، بازارباي، قورلىباي، شەگەباي، نۇرلىباي، بارلىباي تۋعان (سەيدىمبەك ا. كورسەتىلگەن ەڭبەك. 633-ب.). قىسقاسى، كوشپەلى قازاق قوعامىندا ۇلتىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن بىرنەشە ايەل الۋعا مۇمكىندىگى بار وسىنداي تەكتى تۇقىمدار شەشتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە قاي زاماندا دا دەموگرافيالىق جاعدايدى دىمكاس ۇرپاق پەن كەدەي حالىقتىڭ ۇلەسىنەن كوتەرۋ، سوعان سايكەس ۇلتتىڭ ساپاسىز ۇرپاقپەن تولىعۋى ەلدى تۇيىققا اپارىپ تىرەۋى مۇمكىن. ماسەلەن، مۇحاممەد پايعامبار ءوزىنىڭ دانالىققا تولى ءبىر حاديسىندە ء«وزىڭ اشتان ولەيىن دەپ وتىرىپ، كوپ بالالى بولۋ – كۇنا» دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن. قالاي دەسەك تە، ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى تەكتى تۇقىمداردىڭ تامىر جايۋىندا كوپ ايەل الۋشىلىقتىڭ (پوليگاميا) ءرولى وتە زور جانە بۇل قۇبىلىس جەتى اتاسىنان قۇت ۇزىلمەگەن باي، قۋاتتى، ءدۇمدى اۋلەتتەردىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
قازاقتىڭ ۇلى حاندارىنىڭ كوبى توقالدان تۋعاندىعىن كەزىندە كلاسسيك جازۋشى م.ماعاۋين جەرىنە جەتكەرە جازعان ەدى. پوليگاميالىق نەكەدەن ۇلتتىڭ ۇتپاسا، ۇتىلماعاندىعىن سارالاعان جازۋشىنىڭ پايىمىن تەرىس تۇسىنگەندەر ونى سىن ساداعىنا ءىلدى. عالىم ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋى بويىنشا ۇلى باباسى ابىلاي حاننىڭ 12 ايەلى بولعان. وسى ارۋلاردان ايگىلى حان «سابى ءبىر، قابى بولەك» 30 ۇل، 40 قىز كورگەن. بۇل مالىمەتتى 1781 جىلى ءۋالي سۇلتاننىڭ ءىى ەكاتەرينا پاتشايىمعا جازعان حاتىنداعى «ابىلاي حاننىڭ ارتىندا 30 ۇل قالدىق» دەگەن ءسوزى بەكىتە تۇسەدى. ا.ي.لەۆشيننىڭ دەرەكتەرى بويىنشا «كىشى ءجۇز حانى نۇرالىنىڭ 16-17 ايەلى، ونىڭ سىرتىندا 15 كوڭىلدەسى (كانيزاگى) بولعان. نەكەلى، نەكەسىز ايەلدەرى وعان 32 ۇل، 33 الدە 34 قىز تۋىپ بەرگەن» ەكەن (لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح، ورد ي ستەپەي. – الماتى، «سانات»، 1996. 334-ب.).
اقىن ابايدىڭ اتا-بابالارى دا جەتى اتاسىنان باق-داۋلەت ۇزىلمەي ەل بيلەگەن ادىلەتتى، باقۋاتتى بولعان جاندار. رۋحاني تۇرعىدان مىقتى، اتا-تەگى جاعىنان تەكتى بەسىكتەن اباي شىققان. ابايدىڭ اتاسى توبىقتى رۋىنىڭ اتاقتى ءبيى وسكەنباي ىرعىزبايۇلىنىڭ بەس ايەلى بولعان ەكەن. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا: «زەرەدەن كەيىنگى ءتورت توقالىنان وسكەنباي توعىز ۇل كورگەن» دەپ جازىلعان. ال، ءوز اكەسى اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ كۇڭكە، ۇلجان، ايعىز، نۇرعانىم اتتى ءتورت ايەلى بولعان. اقىن ابايدىڭ ءوزىنىڭ دە بىرنەشە ايەلى بولعانى بەلگىلى. باي، ساۋداگەر قورامسا ۇلدارىنىڭ ىشىندەگى ارقا ءان ونەرىنىڭ ارعىماعى، الاش بالاسى ارداق تۇتقان اقان سەرىنىڭ ءبىرىنشى ايەلى ءباتيما، از عانا ۋاقىت وتاسقان جارى ۇرقيا سۇلۋ، عاشىق بولعان ارۋلارى اقتوتى مەن جامال ەسىمدەرى ءيسى قازاققا بەلگىلى. دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ءبىرجان قوجاعۇلۇلى، ت.ب. سال-سەرىلەر حاقىندا دا وسىلاي ايتۋعا بولادى. مىسالداردى تاسپىدەي تىزە بەرگەننەن ماسەلەنىڭ ءمانى وزگەرمەيدى جانە كەلتىرىلگەن تاريحي دەرەكتەرگە قارسى شىعۋ – تاريحي شىندىققا قانجار سۇعۋمەن بىردەي. پوليگاميالىق نەكەدە بولعانى ءۇشىن جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان مايتالمان ۇلدارىن قازاقتىڭ سوككەن كەزى بار ما؟! دەمەك، ۇلت ۇتىلماعان جەردەگى نارسەنىڭ ءبارى ودان تومەن تۇرادى.
پوليگاميا ءھام مونوگاميا: تاجىريبە مەن تاعلىم
ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى كوپايەلالۋشىلىقتىڭ تاعى ءبىر سىرىن، ناق وسى ماسەلەنى ارنايى زەرتتەگەن ت.ق.بەسباەۆ بىلاي دەپ تۇسىندىرسە: «...ايەل بالاسىنىڭ، ەركەك كىندىكتى ازاماتقا قاراعاندا، بيولوگيالىق زاڭدىلىققا ساي ءوزىنىڭ جۇبايلىق مىندەتىنە ەرتە سالقىنداپ، شاۋ تارتاتىندىعىن جاسىرماعان ءجون. سوندىقتان دا ەر ازامات توسەك جاڭعىرتۋعا ءماجبۇر بولادى. تاڭداي قاعىپ، تامساناتىنداي جاڭالىق ەمەس، ەگدە تارتسا دا قاۋقارلى، جىنىس جۇيەسى تەگەۋرىندى ەر ازاماتتىڭ كىندىگىنەن «الپىسباي»، «جەتپىسباي»، «سەكسەنباي» ەسىمدى نارەستەلەر دۇنيەگە كەلگەن»، ورىستىڭ اتاقتى اقىنى نيكولاي گۋميلەۆ: «مەن بىلەتىن ءبىر عانا شىندىق، ول: ناعىز ەركەك – پوليگامدى (كوپ ايەلدى), ال ناعىز ايەل – مونوگامدى بولۋعا ءتيىس» - دەپ جازعان. ال، باتىستىق عالىم گۋستاۆ لي ۆوننىڭ: «مۇسىلمانداردىڭ كوپ ايەلمەن نەكەلەسۋى – زاڭدى تۇردە ءبىر ايەلمەن نەكەلەسىپ، جاسىرىن تۇردە كوپ ايەلمەن كوڭىلدەس بولىپ جۇرە بەرەتىن ەۋروپالىقتاردان الدەقايدا ارتىق» (جولدىبايۇلى ق. يسلام ءدىنى كوپ ايەل الۋعا نەلىكتەن رۇقسات ەتكەن؟ 11 قاراشا، 2011 ج. http://www.muftiyat.kz) دەۋ سەبەبىنە دە كوز جىبەرگەن دۇرىس.
الايدا، حح عاسىر قازاق قوعامىنداعى وتباسىلىق-نەكەلىك قاتىناستارعا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى. پاتشا تاقتان قۇلاعاننان كەيىنگى كەزەڭدە بيلىككە ۇمتىلعان ساياسي كۇشتەر اتالعان ماسەلەدە ارقايسىسى وزىنشە تاڭداۋ جاسادى. 1917 جىلعى 21-26 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن بۇكىلقازاقتىق سەزدە الاش ارىستارى ايەلدەرگە قاتىستى «ەكى ايەل الۋعا ءبىرىنشى ايەلدىڭ كەلىسىمىمەن رۇقسات ەتىلەدى» دەگەن قاۋلى قابىلداسا، 20-جج. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قالىڭمال الۋدى جويۋ، كوپايەل الۋشىلىققا، امەڭگەرلىككە تىيىم سالۋ تۋرالى دەكرەتى شىقتى. ءسويتىپ، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وتباسىلىق ينستيتۋتتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىن جويۋدى «بىرتىندەپ جانە ابايلاپ» جۇرگىزگەن كەڭەستىك بيلىك – وتارلاۋدىڭ ەڭ توتە جولىن بولاشاق نەكەلىك قاتىناستاردى بۇزۋدان باستادى. بۇل رەتتە كەڭەستىك مونوگاميالىق نەكەنىڭ شەڭبەرىنە سىيماي بۇلقىنعان «اساۋ» تالانتتاردىڭ (م.اۋەزوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، م.تىنىشباەۆ، ە.بەكماحانوۆ، ق.ساتباەۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ب.مومىشۇلى) وتباسىلىق تاعدىرىن ەسكە تۇسىرگەن ءجون.
جيناقتاپ ايتساق، حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنان باستاپ ومىرىمىزگە ەنگەن مونوگاميالىق نەكە ۋاقىت وتە كوپايەلالۋشىلىق تۋرالى تۇسىنىكتەردى كومەسكىلەندىرۋمەن شەكتەلمەي، وسى جىلدار ىشىندە ەركەك – ايەلدىڭ ەشكىممەن بولىسە المايتىن «جەكە مەنشىگىنە» اينالىپ شىعا كەلدى. سايىپ كەلگەندە، شاڭىراقتاعى باستى تۇلعا ەر-ازاماتتىڭ بەدەلى بىرتە-بىرتە شايقالا باستادى. فرانتسۋز اعارتۋشىسى جان-جاك رۋسسو بۇل جايتتى بىلايشا قورىتقان: «بيلىككە ۇمتىلعان ايەل كۇيەۋىنىڭ امىرشىسىنە اينالادى، ال قۇلعا اينالعان وتاعاسىنان اسقان كۇلكىلى دە ءمۇساپىر ەشكىم جوق». وتباسى بيلىگىنەن ايرىلىپ قالعان وتاعاسىنىڭ مۇشكىل ءحالىن بىرنەشە ايەلى مەن سولاردان تاراعان ۇرپاعىنىڭ تاعدىرىن قۇدىرەتتى ۋىسىنان شىعارماعان اتا-بابالارمەن استە سالىستىرۋعا كەلمەيدى جانە اتالعان مونوگاميالىق نەكە ەكى-ءۇش نارەستەمەن شەكتەلەتىن قالالىق وتباسىلىق ومىردە تالاي نارقاسقا ەركەكتىڭ باعىن بايلاعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، شاريعاتقا قايشى قاعيدالاردىڭ قوعامعا ەنۋى اسا زور قۇرباندىقتارعا اكەلۋدە. بۇعان تابيعي تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى ناتيجەسىندە كارى قىزدار سانىنىڭ ارتىپ، قازاق قىزدارىنىڭ ومىرلىك سەرىكتەرىن تابا الماي قالىپ جاتقاندىعى، جەزوكشەلىكتىڭ قالىپتى جاعدايعا اينالۋى، تاستاندى بالالار سانىنىڭ تولاسسىز وسۋىنە بايلانىستى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ كوبەيۋى، قاراكوزدەردىڭ باسقا ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعىپ، ارالاس نەكەنىڭ قوعامعا سىنالاي ەنۋى، ۇلت ءوسىمىنىڭ تەجەلۋى، ت.ب. سياقتى قازىرگى قوعامدا وتكىر تۇرعان ماسەلەلەردى جاتقىزۋعا بولادى.
وقىرمان مىنا نارسەنى دۇرىس تۇسىنگەنى ءجون. اۆتور قازىرگى زاماندا دا ءدال وسىلاي بولۋى ءتيىس دەگەن ويدان اۋلاق. ءسوزىمىزدىڭ نەگىزگى وزەگى ول ەمەس. ءبىزدىڭ باستى ماقسات – ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان پوليگاميالىق نەكەلىك قاتىناستاردىڭ كومەسكى جاتقان تۇستارىنا ساۋلە جۇگىرتىپ، اتا داستۇرىنە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قاراپ، بابالار تاريحىن اسقاقتاتۋ. تاريحشى ك.نۇرپەيىسوۆشە ايتساق، كەز-كەلگەن قۇبىلىستى بىرىڭعاي ماقتاۋ نە داتتاۋ عىلىمي ەڭبەككە جاتپايدى، ناقتىلاساق، قاي نارسەدە دە مەدالدىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى بولادى. كەڭەس داۋىرىندە قالىڭ مال، كوپايەلالۋشىلىق، امەڭگەرلىك ينستيتۋتى بىرجاقتى ءتۇسىندىرىلىپ، وتارلاۋشىلار ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جاعىمسىز جاعىن باسا ناسيحاتتاۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن ەدى. بىزدىڭشە، كوتەرەتىن جۇگى وتە اۋىر ءارى ايقىش-ۇيقىش پىكىر-تالاسىن تۋعىزاتىن، كۇن وتكەن سايىن شەندىستىرە سارالاۋدى قاجەتسىنىپ كەلە جاتقان كۇردەلى ماسەلەنىڭ ەكى جاعىن تارازىعا تەڭ تارتقاندا باسىپ تۇراتىن جاعى سالماقتىراق. بىراق، قاشىپ قۇتىلۋى قيىن تاريحي شىندىق سول – قازاق تاريحىنا ەسىمدەرى التىن ارىپتەرمەن قاشالعان الاشتىڭ نەبىر ايبوز ۇلدارى مەن تەكتى وعلاندارى پوليگاميالىق نەكەنىڭ جەمىسى. بۇل تۇجىرىم الدەقاشان تاريحي دەرەكتەرمەن دالەلدەنگەن شىندىق. ءبىر عاجابى، اۋەلدەن قازاقتىڭ قانىندا، دىلىندە بار ەسكى سالت قازىرگى قوعامدا وقتىن-وقتىن كوتەرىلىپ، سۋ استى اعىستارىنداي بىلىنبەي، اقىرىن جىلجۋدا. ولاي دەيتىنىمىز بۇگىنگى تاڭدا ساياسي، بيزنەس، شىعارماشىلىق ەليتانىڭ حالىققا بەلگىلى ءھام بەدەلدى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا قاندا بار كونە ءداستۇر قايتا جاڭعىرۋدا جانە قازىردە كۇيەۋگە ەكىنشى نە ءۇشىنشى ايەل بوپ تيگەندەردى ءوز ەركىنەن تىس باردى دەگەنگە سەنۋ قيىن.
ۇلتتىڭ تەكتىك قورى قالاي السىرەدى؟
قازاق حاندىعىن باسقارۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى جۇيەسىندە بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ-تايپالىق ءتارتىپ بەرىك ساقتالىندى. بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن قاراساق، جەتى ساتىدان قالانعان قازاق حاندىعى قۇرىلىمىنىڭ ءار بۋىنىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بيلىكشىلەردىڭ تەكتىلىگى مەن مەملەكەتشىلدىگى تاڭقالارلىق قۇبىلىس جانە ەل بيلىگىن تەكتىلەرىنە سەنىپ تاپسىرعان بابالاردىڭ دانالىعى ءتانتى بولارلىق. تەكتىلەرى مەن اسىلدارىن تەز جانە ءادىل انىقتايتىن، سوعان سايكەس لايىقتى تۇلعالار بيلىك باسپالداقتارىنا تەز كوتەرىلەتىن حاندىق بيلىك قۇرىلىمىنىڭ شىن مانىندە كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ قۇدىرەتى ەكەنىنە شەك كەلتىرۋ قيىن.
ونىڭ بەر جاعىنداعى بوداۋ زاماننىڭ وزىندە پاتشاعا قاسقايىپ قارسى شىققان قازاق دالاسىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ كوسەمدەرى سىرىم، كەنەسارى، قاراتاي، ارىنعازى، يساتاي، ماحامبەت، ەسەت، قايىپحان، جانقوجا، ت.ب. ەلدى سوڭىنان ەرتكەن دارابوزداردىڭ شىققان تەگى جەتى اتاسىنان قۇت ۇزىلمەگەن حان-سۇلتان، بي، باتىرلار اۋلەتىنەن بولىپ كەلۋى ويلانارلىق نارسە. باسقاشا ايتقاندا، مەملەكەتشىل تۇلعالاردىڭ قاي كەزدە دە تەكتى اۋلەتتەن شىعاتىنىن جانە تەكتىلىكتىڭ ەلدىك، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەلەرمەن ۇشتاسىپ، قابىسىپ جاتاتىنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ولار تەك قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەسە قوراسىنداعى مالى دا، قولىنداعى بيلىگى دە ءبىر وزدەرىنە جەتىپ ارتىلا-تۇعىن. دەمەك، قاي كەزدە دە تەكتىلىك پەن بيلىك ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن ەرەكشە مانگە يە.
كۇنى بۇگىن جاتجۇرتقا «قاشىپ» جاتقان ەل ۇستارلارىنىڭ قىلىعىن كورگەندە كىسىلىكتى، ىرىلىكتى، ەلدىكتى بارىنەن بيىك قويعان كەشەگى يگى-جاقسىلاردىڭ ۇرپاقتارى نەگە ۇساقتالىپ كەتتى؟ قازىرگى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىكتەر وسى بيىكتەن نەگە كورىنبەيدى، بيلىكتەگى اقجاعالى ۇلىقتارىمىزدىڭ بويىنداعى تەكتىلىك قاسيەتتەر قانشالىقتى؟ نەلىكتەن بۇرىنعى تەكتى بيلەردىڭ ورنىن قازىر جەمقور، ەسەر شەنەۋنىكتەر باستى؟ بەلگىلى جۋرناليست-پۋبليتسيست ن.جۇسىپشە ايتساق، ونىڭ سىرىن مىنادان ىزدەگەن ءجون: «قۇلدان قۇل تۋادى. تەكتىلەر كەتىپ، كەكتىلەر قالعان زامان. كىم كورىنگەننىڭ اكىم بولا بەرەتىنى سودان» ء(جۇسىپ ن. ءبىز كىمنەن كەمبىز؟.(پۋبليتسيستيكالىق پايىم). الماتى: شارتاراپ، 2001. 135-ب.).
اقيقاتىن ايتساق، وتارشىلدىق ءداۋىر قازاق حالقىنىڭ گەنەتيكالىق قورىنا وراسان زور نۇقسان كەلتىرگەن ەدى. بۇل ويدى بەلگىلى تاريحشى، اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ پىكىرى ورنىقتىرا تۇسەدى: «قازاق قاۋىمى عاسىرلار بويى ەزىلگەن-جانشىلعان حالىق. ونىڭ ەڭ اسىلدارى ۇزبەي قىرىلىپ كەلدى. حالىقتىڭ تۇقىمدىق قورى السىرەدى. اسىلدارى كەتىپ، جاسىلدارى (جاسىقتارى – ج.ج.) قالىپ كەلدى» (قوزىباەۆ م. كورسەتىلگەن ەڭبەك. 190-ب.). ءسويتىپ، تەكتى بولمىستى تەرەڭ تاريحى بار حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق يممۋنيتەتى قاتتى السىرەدى. سوعان قاراماستان، قاندا بار ۇلى قاسيەت تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتپەي، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ساتتە ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ، ق.ساتباەۆ، ە.بەكماحانوۆ، ءا.مارعۇلان، ت.ب. تەگى اسىل تەكتىلەردى ءفاني دۇنيەگە اكەلدى. حح عاسىردىڭ تابالدىرىعىن قازاق – اتالعان الىپتار شوعىرىن العا سالىپ اتتاعان ەدى.
وكىنىشتىسى، پاتشا تاقتان قۇلاعاننان كەيىن، وتارشىلدىقتىڭ تىزگىنىن الماستىرعان قازاق جەرىندەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى قيمىلدارى – عاسىرلار سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن كيەلى سالت-ءداستۇرىمىزدى ودان ءارى قۇرتۋعا باعىتتالىپ، تەكتى ساقتاۋداعى تەگەۋرىندى تەتىكتەردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. تەكتىلىكتىڭ دىڭگەگى رۋلىق تارتىپتە جاتقانىن تۇسىنگەن وتارشىل يمپەريا الدىمەن وسى قۇرىلىمعا سوققى بەرۋگە اسىقتى. كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ تەكتىلىكتى تۇقىرتىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتكەنى سونداي ءبۇر جارعان بوزبالا ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى مەن اتاسىنان سىرت اينالىپ، رۋ سۇراۋ مەن تەكتىنىڭ تۇياعى ەكەنىن ايتۋدى ۇياتقا سانادى. وتارشىل جۇيە ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاتسىناتىن، ءتىپتى وعان جيىركەنە قارايتىن تەكسىز ۇرپاق تاربيەلەپ شىعاردى. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن تۋ ەتكەن، «باي مەنەن مولدانى، قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ ۇرانداپ، جارلى-جاقىبايدى دارىپتەگەن مىسكىن قوعامدا تەكتىلىك حاقىندا قانداي اڭگىمە بولۋى مۇمكىن؟!
ازاتتىقتى اڭساعان الاشتىڭ تالاي ايقاسقا ۇلدارى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە وققا بايلانىپ، قىلىشقا تۋرالسا، ناۋبەت جىلدارى تالاي اۋلەتتەر ءتۇپ-تۇياعىمەن جوعالىپ كەتتى. اشارشىلىق جىلدارى تۋعان توپىراقتان ۇدەرە كوتەرىلىپ، بەيتانىس، بوتەن ەلگە بوسقان قالىڭ قازاقتىڭ كوشىن نەگىزىنەن تەكتى اتانىڭ ۇمبەتتەرى باستاعان-تۇعىن. «37-ءنىڭ زۇلماتى» قازاق وقىعاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇيرىكتەرىنىڭ جۇلىنىن ءۇزدى. ءسويتىپ سانمەن بىرگە ساپا دا كەتتى. ء«بىر قولىنا نان، ءبىر قولىنا قان» ۇستاعان كرەمل تەكتى ۇلتتىڭ تامىرىن تۇبىرىمەن قۇرتۋ ساياساتىن جىمىن بىلدىرمەي جۇرگىزىپ، قازاق بالاسىنىڭ قانىن بۇزۋ مەن ۇرپاعىن ازدىرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ، ونى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جالعاستىرا بەردى. ماسەلەن، ورىستان ايەل العان قازاق جىگىتتەرىنە جىلى شىراي كورسەتۋ ارقىلى ارالاس نەكەگە ساياسي ءمان بەرىپ، ولاردى ناعىز ينتەرناتسيوناليستەر دەپ دارىپتەۋ ۇيرەنشىكتى داعدىعا اينالدى. ا.سەيدىمبەكوۆتىڭ دەرەگىنشە، كسرو كەڭىستىگىندەگى ەڭ ۇلكەن الاپات ءھام حح عاسىردىڭ ەڭ ۇلكەن قىلمىسى – توتاليتارلىق وكتەمدىكپەن ەكى جۇزدەن استام ۇلتتىڭ ميداي ارالاستىرىلىپ جىبەرىلۋى ەدى (تاراقتى ا. اۋىزشا تاريحناما. // قازاق. ا.، 1994. 36-ب.). قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدە اتا-ءداستۇر ءادىرام قالىپ، تەكتىلىك جايىنا قالىپ، اراقپەن ۋلانعان ۇرپاق ءوسىم بەردى جانە بۇعان قازاق جەرىنىڭ اتوم پوليگوندارىنىڭ قوقىسىنا اينالعانىن، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ دەگەن سىلتاۋمەن جەرىمىزگە كەلىمسەكتەردىڭ قاپتاعانىن، ت.ب. قوسىڭىز.
توبىقتاي ءتۇيىن
ءبىزدىڭ بۇل شاعىن ماقالامىز ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى تامىرىن تەرەڭنەن الاتىن تەكتىلىك فەنومەنىن تاپتىشتەپ ءھام تارقاتىپ جازۋدى كوتەرمەيدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن دايەكتەردەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءوز ۇرپاعىنىڭ تەكتى دە مىقتى بولۋىن اڭساعاندىعىن ۇعا تۇسكەندەيمىز. شىنىندا دا ۇلان-عايىر دالانى ۇستاپ قالاتىن كەيىنگى تولقىن وسال بولماۋعا ءتيىستى.
قاي كەزدە دە تەكتىلىك قازاق ءۇشىن اياۋلى، قاستەرلى ۇعىم جانە وسى ءبىر ۇلى قاسيەتتىڭ تابيعاتىن تەرەڭ تانىپ-ءبىلۋ تىنىمسىز، ۇزاق ىزدەنىستەردى قاجەت ەتەدى. ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتى جانە ونىڭ دۇنيەتانىمدىق امبەباپتىعىن زەرتتەۋدە، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن ايشىقتاۋدا – تەكتىلىك فەنومەنىنە تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە.تەكتىلىك تۋرالى تولعانىس تەرەڭ پاراساتپەن، كەمەل بايىپتىلىقپەن ورتاعا سالاتىن ماسەلە.تەكتىلىك تاعىلىمىن تەرەڭ زەرتتەپ، تەرەڭ مەڭگەرۋىمىز قاجەت. ءتۇيىپ ايتساق، جەتى اتا، قۇدا ءتۇسۋ، قالىڭ مال، امەڭگەرلىك، پوليگاميا ينستيتۋتىنىڭ استارىندا تەكتىلىك فەنومەنى جاتىر. تەكتىلىك عاسىرلار بويى جيناقتالعان حالىقتىق تاجىريبەنىڭ سۇرىپتالعان تۇجىرىمى مەن نەگىزگى ءنارى.
قورىتا ايتقاندا، تەكتىلىك فەنومەنى – قازاقتىڭ تەڭدەسى جوق دانالىق مەكتەبى. تەكتىلىك قاسيەت – قازاقتىڭ قاسيەتى. تەكتىنىڭ تۇياعى – قازاقتىڭ تۇياعى. تەكتىلىك تاريحى – قازاقتىڭ تاريحى. اقىن سابىر ادايدى ءسال وزگەرتىپ ايتىلعان ء«ار قازاق – مەنىڭ اسىلىم» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز، «ماڭگىلىك ەل» بولۋعا ۇمتىلعان ۇلتىمىزدىڭ ۇستانىمى مەن ۇرانىنا اينالىپ، تەكتىلىك فەنومەنى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا كەكىلى مەن تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن جاس وسكىننىڭ جاڭا ۇلتتىق تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇزدىكسىز ناسيحاتتالۋى كەرەك.
(سوڭى)
Abai.kz
