– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «اباي سىناعان قازاقتاردىڭ تابانىن سۇيەر ەدىم» دە­گەنىڭىز ءبىرشاما ادامنىڭ شامىنا ءتيدى. ولاردىڭ نە ءۇشىن اشۋلانعانىن بىلمەي­مىن، بىراق مەن سول اباي سىناعان قالپى­مىز­دان وزگەرمەدىك دەپ ويلاۋشى ەدىم. سوندا سىزدىڭشە، سول قازاقتار مەن بۇگىن­گى قازاقتاردىڭ ايىرماشىلىعى نە؟

– ءبىر سۇحباتىڭىزدا «اباي سىناعان قازاقتاردىڭ تابانىن سۇيەر ەدىم» دە­گەنىڭىز ءبىرشاما ادامنىڭ شامىنا ءتيدى. ولاردىڭ نە ءۇشىن اشۋلانعانىن بىلمەي­مىن، بىراق مەن سول اباي سىناعان قالپى­مىز­دان وزگەرمەدىك دەپ ويلاۋشى ەدىم. سوندا سىزدىڭشە، سول قازاقتار مەن بۇگىن­گى قازاقتاردىڭ ايىرماشىلىعى نە؟
– مەن ول ءسوزدى كەزدەيسوق ايتقان جوق­پىن. ويتكەنى، ابايعا ءبىرشاما باردىم دەپ ويلايمىن. مۇحتار اۋەزوۆ، قۇداي­بەرگەن جۇبانوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، مەكەمتاس مىر­زاحمەت، تۇرسىنجان شاپاي سياقتى اباي پوەزياسىنىڭ تەرەڭىنە بويلادىم دەپ ايتا الماسپىن، بىراق ءوز تاراپىمنان اباي ءومىرى تۋرالى، ابايدىڭ تۇر­مىستاعى ادەت-مىنەزدەرى تۋرالى تۇرسىن­جان شاپاي­دىڭ «انىق اباي» تاقى­رىبىمەن تۇڭعىش دەرەكتى سەريال ءتۇسىردىم. قازاق تەلەۆيزيا­سىنىڭ پايدا بولعانىنا جارتى عاسىردان اسسا دا، اباي تۋرالى دەرەكتى سەريال تۇسى­رىل­مەگەن ەكەن. اباي زامانداستارىن اجەپ­تاۋىر زەرتتەدىم. شەجىرەلەر، دەرەكتەر، ەستەلىكتەر بويىنشا اباي تۋعاننان ولگەنگە دەيىنگى ومىر­باياندىق ىزبەن ءجۇرىپ وتىردىم. اباي زامانىنداعى قازاق قا­زىر­گى قازاقتان ءبىرشاما بيىك تۇر دەپ ويلايمىن. اباي زامانىنداعى قازاق – راس، اساۋ بولدى، سونىمەن قاتار ءمارت ەدى. بۇ­گىن­گى قازاق – جۋاس، سونىمەن قاتار ءمارت ەمەس، ۇساق. اباي زامانىنداعى قازاق توپشىل بولدى، راس، بىراق باۋىرمال ەدى. قازىرگى قازاق تا توپشىل، سىبايلاسشىل، بىراق باۋىرمال ەمەس، تاسباۋىر. اباي زامانىنداعى قازاق ادامنىڭ قادىرىن بىلەتىن ەدى. قازىرگى قازاق ادامنىڭ قادىرىن بىلمەيدى. اباي سىناعان قازاق – ورازبايلار، جيرەنشەلەر، ءدۇتبايلار ەدى عوي. ابايمەن باسپا-باس دۇشپان بولعان، بۇكىل ءومىرىن ابايمەن جاۋلاسۋعا ارناعان ورازباي – اباي حال ۇستىندە جاتقاندا باقۇل­داسۋ­عا كەلگەن. جىلاپ قوشتاسقان. اباي­دىڭ كىم ەكەنىن بىلگەندىكتەن، ابايدىڭ قادى­رىن تۇسىن­گەن­دىكتەن. ول تۋرالى «اباي­دىڭ دوستارى» دەگەن ەسسەسىندە تۇرسىنجان شاپايدان ارتىق ايتقان ادام جوق. بىراق ورازبايدىڭ قانداي ادام بولعانىن ءبىز بۇگىن زەرتتەدىك پە؟ ورازباي كەيىن الاشوردا اسكەرىن جىلقىمەن قامتاماسىز ەتكەن شونجار. تەگىن ادام ەمەس. ابايمەن باقۇلداسۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن تاريح، شەجىرە بار. ال قا­زىرگى ءبىر-بىرىمەن جاۋلاس­قان قازاق وسىلاي ادامنىڭ قادىرىنە جەتە الا ما؟ قازىرگى قازاق دۇشپانداسسا، بەت­پە-بەت كەزدەسۋگە جارامايدى. ءىرىمىن دەپ جۇرگەن قازاقتار جاۋلاسقاندا نە ىستەگەن­دەرىن كوزىمىز كوردى... سايدىڭ قۋىسىنا اپارىپ، توپتاپ اتىپ كەتتى. ال ول كەزدەگى اباي سىناعان قازاق ءبىر-بىرىمەن بەتپە-بەت جاۋلاساتىن ەدى. بەتپە-بەت جاۋلاس­قا­نى ءبارىمىز وقىعان «اباي جولىندا» جازىلادى، بىلەسىز. ورازبايدى وسپان ويازدىڭ قابىلداۋ بولمەسىنەن ءوز قولىمەن سۇيرەپ الىپ شىعىپ، اربانىڭ جۇك سالعى­شىنا بايلاپ كۇندىك جول – اقشوقىعا دەيىن اكەلەدى. وسىنداي دارەجەدە قورلىق كورگەن ورازباي دۇشپان بولماعاندا، كىم دۇشپان بولادى؟ وسى سياقتى اباي زامان­داس­تارىن زەرتتەۋ ارقىلى، ولاردىڭ ارەكەتتەرىمەن تانىسۋ ارقىلى بۇگىنگى قازاقتان ولاردىڭ ادامشىلىق تۇرعىدا الدەقايدا جوعارى تۇرعانىنا كوزىم ابدەن جەتتى.
– كەيدە بىلمەستىكتەن كىشكەنتاي نار­سەنى ۇلكەن باعاعا ساتىپ الاسىڭ. بۇل – ۇل­كەن شىعىن. وسى سياقتى تيتتەي نار­سەگە ۇلكەن دۇنيەلەر قۇرباندىققا كەتىپ جاتادى. بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى قانداي قۇبىلىستاردى شىعىن، قۇربان­دىق دەپ اتار ەدىڭىز؟
– قۇرباندىق دەگەن ونشا جامان نار­سە ەمەس. وعان ادام ءوز ەركىمەن بارادى. قاي­تارىمى بولادى. «ەركەك توقتى قۇر­بان­دىق» دەيدى. قۇرباندىق دەۋدەن گورى، جوعالتقان، ايىرىلعان دۇنيەلەر دەگەن دۇرىس بولار... مەن بۇل جاعىنان – ادامداردى ايتار ەدىم. قازىرگى ەڭ ءبىر جوعالتقان قۇندىلىقتارىمىز – ادامدار. ءبىزدىڭ ارامىزدا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلاي الاتىن، مىقتى، بىلىكتى فۋنكتسيونەرلەر ءجۇر. ولار جاقسى شەنەۋنىك، تىڭعىلىقتى ورىنداۋشى بولار ەدى. ولار ءار ءىستىڭ دامۋ تەتىگىن جاقسى بىلەدى. سودان تۇسكەن پايدا­نىڭ يگىلىگىن كوپپەن كورۋگە مۇددەلى، سوعان بەيىمى جەتەتىن جاندار. بىراق ولار ورنىندا وتىرعان جوق. مۇمكىن جۇمىسسىز، مۇم­كىن جەكە كاسىپتە... قانشاما تالانتتى عالىمدار، عىلىمعا بەيىمى بار جاستار ءجۇر، وزدەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك تابا الماۋدا. وتە مىقتى ۇستازدار مەن ادال پوليتسەي بولاتىن ادامدار كوپ. وسىنداي نارسەلەردى مەن جوعالتۋ دەر ەدىم. قازىر جاستاردىڭ كوبى شەتەلدى اڭسايدى. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ ءبىلىمىنىڭ، العىرلىعىنىڭ دامى­عان شەتەلدە باعالاناتىنىن بىلەدى. ال ءبىزدىڭ قوعام وسىنداي كاسىپقوي مامانداردان، مامان بولاتىن ادامداردان ايىرىلىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. مەملەكەتتە نەگىزگى قۇندىلىق ادام بولۋعا ءتيىس. ادەبيەتتىڭ ءوزىن قارايىق. مىقتى ادەبيەت­شىلەر، سىنشىلار، تالانتتى اقىن-جازۋ­شىلار­دىڭ ءوزى ءار سالادا ءجۇر. ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن كورىپ، شالقىپ بولماسا دا، وسى ادەبيەتپەن ءوزىن سىيلايتىن ادامعا لايىقتى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جازۋشىنى كەزدەستىرە الاسىز با؟ جوق! قانشاما ادە­بيەتشىلەردى جۋرناليست جاساپ جىبەر­دىك. ونداي ۋاقىت وتكەن باياعىدا. جازۋ­شىنىڭ جۋرناليستيكادا جۇرەتىن شاعى باتقان. ادەبيەتشى ادەبيەتپەن اينالىسۋ كەرەك ەدى. سونىڭ كەسىرىنەن نە جۋرناليس­تيكامىز دامىمايدى. ادەبيشالىس بولىپ كەتە بەرەدى.
– بىراق نە نارسە بولسا دا ۋاقىتىندا باعالانبايتىن شىعار.
– ۋاقىتىندا باعالايتىن قوعامدار بار عوي. ادامنىڭ بويىنداعى بار قابىلە­تىن بايقايتىن جانە سونى سىعىپ الىپ، قوعام يگىلىگىنە جاراتا بىلەتىن جۇيەلەر بار. سونداي جۇيە قالىپتاسقان مەملەكەتتە العا جىلجۋ بولادى. عىلىمى دا، مادەنيەتى دە، ەكونوميكاسى دا، مەملەكەت باسقارۋى دا قارىشتايدى. ءبارى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى دۇنيە عوي.
– بەلينسكيدىڭ گوگولگە جازعان حاتىن وقىعان گەرتسەن: «بۇل حات ەمەس، بولا­شاققا وسيەت قوي» دەپتى. ءدال بۇگىن ەر­تەڭ­گە وسيەت ايتا الاتىن كىمىمىز بار؟
– ءبىز ۇلت رەتىندە اقىلشىعا، كوسەمگە ءزارۋ مىنەزىمىزدى قويۋىمىز كەرەك. قازاق قاشان دا ءبىر كوسەمدى ىزدەپ تۇرادى. جول كورسەتەتىن، ءجون سىلتەيتىن دانا، دانىشپاندى، «ەل ءۇشىن تۋعان ەدىگەنى»، تولاعايدى كۇتەدى. بۇنىڭ ءبارى بالاڭدىق اۋرۋلار دەپ ويلايمىن. بۇگىنگى قوعامدا تولىمدى ۇلت بولامىن دەسەك، كوسەم اڭساۋ اۋرۋىن قويۋىمىز كەرەك. بىراق جالپى قازاققا ءسوزى وتەتىن، ايتا الاتىن ادامدار بار دەپ ويلايمىن. ماسەلە، تىڭداي الامىز با؟ ايتاتىن ادام تابىلار-اۋ، بىراق تىڭداي­تىن قۇلاق قايسى؟ ءبىر كەزدە ابايدىڭ زارلاپ كەتكەنى دە وسى ەمەس پە؟! «قايران ءسوزىم قور بولدى...» دەپ. مىسالى، ماعاۋين سياقتى اقساقال بار. وسىدان ون بەس جىلداي بۇرىن، «جاس الاشتا» جۇرگەندە ول كىسىمەن ستۋدەنتتەردىڭ كەزدەسۋىن وتكىزدىم. سوسىن ول كىسى مەنىڭ سول كەزدەسۋ تۋرالى جازعان ماقالام ۇناماي، رەنىش ءبىلدىردى. ەكەۋىمىز ءبىراز سويلەسىپ قالدىق. شىن كوڭىلىممەن، بار ىلتيپاتىممەن جازعان ماقالامنان ول كىسى وزىنە ۇنامايتىن جولدار تاۋىپ الىپتى. ول كىسىگە ەشقانداي رەنىشىم جوق، ارينە. قاشان دا قۇرمەتىم الابوتەن. اشۋلانىپ، ءبىراز تۇيدەك-تۇيدەك سوزدەرىن ايتتى. سول كەزدە ماعاۋين: «مەن قازاقتىڭ اكەسى سياقتى اداممىن» دەگەن ەدى. وسى سوزىندە ادىلەت بار. سول، قازاقتىڭ اكەسى سياقتى ماعاۋيندى تىڭداي الىپ ءجۇرمىز بە؟ ەڭ بولماعاندا، ءبىر كەزدە ەميگراتسياداعى سولجەنيتسىندى ساعىنعان ورىس قوعامىنداي ىزدەۋ، قادىرلەۋ بار ما؟ وسىنى ويلاۋىمىز كەرەك سياقتى...
– مىسالى، مەن مىنانداي مىنەزدى كورەم. حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن، بىتىرگەن جۇمىسى كوپ ادامداردىڭ كەي ارەكەت­تەرىن وڭاي سىناي سالامىز. ءوزىمىزدىڭ سونشالىقتى بىتىرگەن دۇنيەمىز بولماسا دا. جاعاسىنان الامىز، اۋىر ءسوز ايتامىز. بۇل ءبىز دەموكراتيالىق قوعامبىز دەگەن ويدىڭ جەلپۋى مە؟
– مەنىڭشە، ول ايتىلا بەرەدى، ايتىلۋى، سىنالۋى كەرەك تە. وندا تۇرعان ەشتەمە جوق. بىزدە اۆتوريتەتتەردى ءبىر بيىككە قويىپ تاستايمىز دا، سوسىن «سەن وعان بۇ­لاي ايتاتىن كىمسىڭ؟» دەگەن سوزدەرمەن تۇقىرتا باستايمىز. «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال» دەمەۋشى مە ەدى اباي. نەبىر قادىرلى ادامداردىڭ قادىرسىز قىلىقتارىن كوردىك. سوندا نە، ولار سىنالماۋى كەرەك پە؟ بىراق سىناۋ­دىڭ فورماسى قانداي؟ ء«سىز ونىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالاي الىپ تۇرسىز با؟ ول ەڭبەكتەرىنەن حاباردارسىز با؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تاۋىپ الۋ كەرەك، ارينە. بەلگىلى ءبىر ەتيكالىق نورمالاردان اتتاماۋ كەرەك شىعار، ارينە. بىراق اشىق قوعامدا تانىمال ادامنىڭ ارەكەتى قاشان دا ءار ءتۇرلى فورمادا ءبارىبىر ايتىلادى. وعان ەشقانداي توسقاۋىل قويا المايسىز دا. «مەن كىممىن؟ مەن وعان ايتۋ ءۇشىن ونىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ الايىن» دەپ كۇتەتىن بولساق، وندا سىن ەشقاشان ايتىلمايدى. ونەر ادامدارىنان كەيدە ازاماتتىق ەرلىكتەردى تالاپ ەتە بەرۋ دە دۇرىس ەمەس. ءوزىنىڭ ونەرىمەن، ءوزىنىڭ كوركەم شىعارماسىمەن حالىققا بەرەرىن بەردى. شىققان بيىگى بار. سول بيىگىمەن ونى باعالايىق. «بارلىعىڭ نەگە ماحامبەت بولمادىڭ؟ وقتى نەگە كەۋدەڭمەن توسىپ قالمادىڭ؟» دەي بەرۋ دە بەلگىلى دارەجەدە – ادىلەتسىزدىك. ولار دا پەندە.
– ابايدان كەيىن الاشوردالىق­تاردىڭ شىعۋى زاڭدى دەپ جاتادى. بۇل قۇ­بىلىستى عىلىمدا نە دەپ ايتاتىنىن بىل­مەيمىن. ياعني ابايدىڭ رۋحاني تىڭ­ايت­قىشىنان الاشتىقتار ءوسىپ شىقتى. ال ءبىز كىمدەردى دايىنداپ جاتىرمىز؟
– «الاشورداشىلار ابايدىڭ ساۋلەسى­مەن ءوسىپ شىقتى» دەۋ قۇلاققا ادەمى ەستىلەدى. بىراق بۇل پىكىرمەن جارتىلاي عانا كەلىسەر ەدىم. ءبىز تاريحي فاكتورلاردى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەگەر تاريحي سيتۋاتسيا ءدال سول ۋاقىتتاعىداي قالىپ­تاس­پاسا، الاشورداشىلاردىڭ بو­لۋ-بول­ماۋى ەكىتالاي ەدى. نەمەسە كەز كەلگەن ۇلى تۇلعادان كەيىن الاشوردالىقتار سياقتى لەك كەلە بەرەتىن بولسا، الەم ءبىرشاما «لەككە» تولىپ كەتەر ەدى. بۇل جەردە تاريحي جاعداي ءدال سولاي قالىپتاستى. پاسسيونارلىققا سۇرانىس تۋدى. توڭكەرىس بولدى. رەسەيدىڭ استاڭ-كەستەڭى شىقتى. قازاقستان قوساق اراسىندا كەتتى. بىزگە تاۋەلسىز ەل بولۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. سول كەزدە الاشتىقتار شىقتى. ولارعا بەلگىلى دەڭگەيدە ابايدىڭ ساۋلەسى جۇققان شىعار. بىراق «ابايدىڭ ارقاسىندا» دەۋ قيسىنسىز بولار ەدى. كوپتەگەن وقيعالار­دىڭ، جاعدايلاردىڭ قيسىنداسۋىمەن پايدا بولدى. راس، الاشورداشىلار سياقتى توپتىڭ كەلۋى سيرەك قۇبىلىس. جانە وعان ءبىر عانا تۇلعانىڭ اسەر ەتۋى مۇمكىن دە ەمەس. ال قازىرگى جاعدايعا كەلسەك، قازىر اباي جوق. بولعان كۇندە دە ءبىز ونى تىڭدار ما ەدىك، تىڭداماس پا ەدىك، ول تاعى ءبىر بولەك ماسەلە. ءبىزدىڭ قازىر قالىپتاستىرىپ جاتقان بۋىنىمىزعا ۇمىتپەن قاراعىم كەلەدى. پراگماتيك ۇرپاقتى ومىرگە اكەلسەك دەپ ويلايمىن. بۇرىن رومانتيك، ادەبيشالىس بۋىن الدا بولدى. ەندى ومىرگە الدەقايدا سەرگەك قارايتىن، ىسكەر، ءوز قۇقىعىن تاپتاتپايتىن، جىگەرلى، زاڭعا ساۋاتتى بۋىن پايدا بولادى دەپ ءۇمىت قىلامىن. جانە ونىڭ العىشارتتارى دا بار. ەندىگى قۇندىلىقتار كەشەگىگە قاراعاندا الدەقايدا انىق بولادى. ارينە، قاشان دا كەيىنگى بۋىنعا الدىڭعى تولقىننىڭ كوڭىلى تولماعان. سون­دا دا كەلەسى بۋىن كەشەگى بۋىننىڭ قاتەلىكتەرىنەن ادا بولادى دەپ سەنەم.
– سول جاستار ءومىردى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇر؟
– بۇرىنعى ۇرپاققا قاراعاندا، قازىرگى جاستار ومىرگە جاقىن. ۇلكەندەر ء«ومىردى اۋەزوۆشە تۇسىنگىلەرى» كەلەدى. ول بىراق سيرەكتەرگە عانا جۇعاتىن قاسيەت. الپى­سىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى ادەبيەتكە، ونەرگە كەلگەن بۋىن – بۇلاردىڭ بارلىعى كەشەگى اۋەزوۆتەردىڭ شۋاعىنا ەلىتىپ، ءومىردى «مادەني الەم» دەپ ءتۇسىنىپ كەلدى. بۇلار از عانا شوعىر بوپ ومىردەن وتەدى. مۇمكىن كەلەسى ۇرپاقتىڭ ىشىندە رومانتيكتەر، ادەبيەتكە قۇمار جەكەلەگەن توپتار بولاتىن شىعار. بىراق جالپى قوعام ساپالى بولادى. ەندىگى جاستار اعا بۋىنداعى: «مەن نە ىستەي الام» دەگەن دارمەنسىزدىكپەن ەمەس، «مەن وزگەرتپەسەم، كىم وزگەرتەدى» دەگەن ساۋ امبيتسيامەن عۇمىر كەشەر، كۇرەسەر.
– جازۋشىلىقتىڭ ولشەمى بار ما؟ مىسالى، مىنانداي عىپ جازساڭ سەن جازۋشىسىڭ، ايتپەسە جازۋشى ەمەسسىڭ دەگەن. ءسىزدىڭ ادەبيەتكە جاقىندى­عىڭىزدى بىلەمىز. جازعان اڭگىمەلەرىڭىز دە بار. بىراق قازىر جازبايسىز. ءسىز ءۇشىن جازۋشىلىق دەگەن نە؟
– وسى ءبىر ىشكى تالاپ، كوپ ادامداردىڭ جازباۋىنا اسەر ەتتى. بۇل – جاقسى قاسيەت دەپ ويلايمىن. جاس كەزدە، جازۋعا ەندى دەن قويىپ كەلە جاتقاندا، ءبارى وڭاي بوپ كورىنەدى. جازۋشى بولامىن دەگەن ادام، الدىمەن جاقسى وقىرمان بولىپ قالىپ­تا­سادى. وقىرمان رەتىندە سۇيسىنەسىڭ، وقيسىڭ، سالىستىراسىڭ، تالدايسىڭ، «ە بۇلاي جازۋ قيىن ەمەس ەكەن عوي» دەگەن ءبىر كىشكەنە كۇپىرلىك ويلار پايدا بولادى. بەيىمبەت، سايىنداردى وقىعاندا جازۋ وڭاي سياقتى بولىپ قالادى. وسىلاي دا اتاقتى جازۋشى بولۋعا بولادى ەكەن دەپ ويلايسىڭ. باسقا جازۋشىلاردى وقيسىڭ دا، «مىنانداي جاڭالىقتار تاپقان ەكەن» دەپ ويلايسىڭ. سونىڭ ءبارىن وزىڭە قابىل­دايسىڭ دا، ادەبيەتكە دەگەن شىن قۇش­تارلىعىڭىز بولسا، مۇلدە باسقا قيىر­لاردى، باسقا تاراپتاردى شيىرلاعىمىز كەلەدى. وسىلاي وزىڭە دەگەن تالاپتار كۇشەيە بەرەدى. ەڭبەكقورلىعى، تابان­دىلىعى بولسا، ادام ءوزىن تابادى. ال ونداي بولماسا، ءوزىنىڭ ىشىندە جاقسى ادە­بيەتشىنى قالىپ­تاس­تىرادى دا، باسقا سا­­لاعا كەتىپ قالادى. باياعىدا حەمين­گۋەي­دىڭ كۇندەلىكتەرىن وقىدىم. تەڭىز جاعا­سىنداعى ۇيىندە جاز­عان. ول شامامەن بى­لاي جازادى: «تاڭەر­تەڭ تۇردىم دا جاعالاۋعا باردىم. با­لىق­شىلاردىڭ ءومىرىن كوردىم، تانىستىم. ويىمدا ءبىر سيۋجەت بار ەدى. ۇيگە كەلدىم دە تاڭعى تاماق الدىندا جازىپ تاستادىم. تۇسكە دەيىن تاعى ءبىر جەرگە باردىم دا، ۇيگە كەپ ەكىنشى اڭگىمەنى تولىق جازىپ ءبىتىردىم. سوسىن، كەشكىسىن بارعا بارىپ كەلدىم دە، شامنىڭ جارىعىمەن ءۇشىنشى اڭگىمەمدى جازدىم. ءبىر تاۋلىكتە تولىق اياقتالعان ءۇش اڭگىمە جازدىم. نە دەگەن شەبەرمىن!» دەپ ماق­تانىپ جازادى. مۇقا­عاليدىڭ كۇندەلىگىن ەسكە الايىق: «مەن ءبىر تاۋلىكتە «يليچ» پوەماسىن جازىپ تاستادىم. مەنەن اسقان اقىن بار ما؟!» دەپ اسەرلەنەتىنى بار. ول پوەمانى وقىعان ادام شىعارمانىڭ لەنيننەن بۇرىن، مۇلدەم سونى شابىتتاعى پوەزيالىق قۋاتى كۇشتى شىعارما ەكەنىن تۇسىنەدى. وسىنداي دۇنيەلەردى قاتتى اسەرلەنىپ تۇرسىنجان شاپاي اعاما ايتتىم. جيىرما جاستارداعى كەزىم. اعام كۇلدى دە، «كۋباداعى كەزى عوي» دەيدى. ء«يا، كۋباداعى». «ال سول دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن حەمينگۋەي قانشا چەمودان اڭگىمە جازدى، بىلەسىڭ بە؟» دەدى. ياعني ادامعا ماشىق كەرەك. جازۋشىلىق كاسىپتە بۇل وتە ماڭىزدى فاكتور. جازۋشىلىق دەگەن ۇلكەن ەڭبەك­پەن، قايتپايتىن قايسارلىق، تاباندى­لىق­پەن، ماشىقپەن كەلەتىن ءبىر تىلسىم ونەر عوي. مەن ءوز ىشىمدە جاقسى ما، جامان با، ادەبيەتشىنى قالىپتاستىرا الدىم. بىراق ازىرگە جازۋشى بولعان جوقپىن. تاعدىر شىعار...
– بىراق جاقسى وقىرمانسىز؟
– وقىرمانمىن.
– قازاق بۇرىن ساياسي سەرگەك بولدى ما؟ بۇگىن وسى سەرگەكتىكتىڭ جوقتىعىنىڭ كەسىرى قانداي؟
– بۇرىن دا، بۇگىن دە قازاق ساياسي سەرگەك ەمەس. سەرگەكتىك دەگەن دۇنيە ەندى-ەندى قالىپتاسپاسا، قازاق ءوزىن ساياسي ەل رەتىن­دە ءالى كورسەتە العان جوق. ونىڭ العىشارت­تارى الاشوردا كەزىندە بولعان شىعار. الاشتىقتار حالىقتى سەرگەكتىككە ۇمتىل­دىردى. بىراق قازاق ينەرتتى حالىق. دۇر­مەكشىل حالىق. 1916 جىلدى قاراڭىز. قازاق حالقى ساياسي سەرگەكتىك تانىتا الدى ما؟ الاشوردا كوسەمدەرى ايتتى: ء«اي، قازاقتىڭ بالاسى، وكوپ قازساڭ دا بار سوعىسقا. ەڭ بولماسا، ساپقا تۇرۋدى ۇيرە­نەسىڭ. اسكەري مارشتى، قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋ­دى ۇيرەنەسىڭ. شەكارا اسىپ، وق-ءدارىنىڭ ءيسىن يىسكەپ كەلەسىڭ. ۇيرەن، بۇكىل الەم سوعان بارا جاتىر» دەدى. اسكەري-ساياسي ۇلتقا اينالۋدىڭ العاشقى شارتتارىن جاساعىسى كەلدى. ساياسي سەرگەك ۇلت بولساق سوندا يمانوۆتاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، سويىل سۇيرەپ سوعىسار ما ەدى؟ سوعىسقاندا دا، قىرىپ سوعىسقان جوقپىز عوي. ەلۋ­مىڭ­داپ جينالدىق تا، 200-500, ۇزاسا مىڭ قارالى ورىس اسكەرلەرىنەن جەڭىلىپ قالا بەردىك. ەگەر ءبىز سول كەزدە ورىستى تالقان­داپ، شەكارامىزدى بەكىتىپ الساق، سوندا ايتۋعا بولادى. ء«بىز ساياسي سەرگەك، اسكەري ۇلتپىز» دەپ. «ويباي، بالامدى سوعىسقا بەرمەيمىن» دەدى. ءبارىبىر بەردى سوڭىندا. نەمەسە ۇدەرە كوشتى. وسىنداي نارسەلەرگە نامىسىڭ كەلەدى. «قيلى زاماندى» وقىپ وتىرىپ، قاتتى شامداناسىڭ. بۇل اۋەزوۆ­تىڭ كوركەمدىگىنەن بۇرىن، وتە دەرەكتى شىعارماسى. سول كەزدەگى كوتەرىلىستىڭ سيپاتىن كورسەتەدى. اۋەزوۆ وعان وتە ابزال، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان كەلەدى. بىراق ون-جيىرما مىڭ ادام بولىپ، اينالدىر­عان ءجۇز قارالى سولداتتان جەڭىلىپ قا­لادى. اسكەري، ساياسي سەرگەك ۇلت سونداي جاعدايدا سالعىرتتىق، السىزدىك كورسەتەر مە ەدى؟! جەڭىلگەنىمەن قويماي، ەلىن-جەرىن تاستاپ قىتاي اۋىپ كەتەدى. وتىز مىڭداي ادام شەكارا اسىپ كوشتى. ال نە بولدى؟ كەرىسىنشە، جەرىڭدى بوساتىپ بەردىڭ عوي وتارلاۋشى حالىققا. ءبىز كاۆكاز حالىق­تارى سياقتى تىستەگەن جەرىمىزدە ءتىسىمىز، ۇستاعان جەرىمىزدە تىرناعىمىز قالسىن دەپ سوعىسا الدىق پا؟ جوق. سول 1916 جىلعى وقيعا قازاق حالقىنىڭ ساياسي سەرگەك ەمەس ەكەنىن كورسەتتى. ودان كەيىن الاشورداشىلار ساياسي سەرگەكتىككە ۇم­تىل­دى، راس. بىراق ۇلكەن يمپەريامەن سوعىسۋ قيىن بولدى. اقپاراتتىق سوعىستىڭ ءوزى اۋىر بولدى، جەڭىلدى. ال قازىر ءالى سەرگەك ەمەسپىز. ول ءۇردىس وتە ءجاي ءجۇرىپ جاتىر. قالاي بولاتىنى بەلگىسىز، اياقتال­ماعان ءۇردىس. ساياسي سەرگەك دەپ گرۋزيندەردى، ۋكرايندەردى ايت. ءتىپتى ىرگەمىزدەگى قىرعىز­دى ايت. ءبىر مىسال ايتايىن: قىرعىزستانعا باردىم، تاكسيگە وتىردىم. بىشكەك پەن ىستىقكولدىڭ اراسىنداعى جولدى جوندەپ، قايتا سالىپ جاتىر ەكەن. جۇرگىزۋشىگە: «جول جاساپ جاتقان كىم؟» دەپ ەدىم، «قى­تاي كومپانياسى» دەدى. «اتامباەۆ وسى جولدىڭ اقشاسىن جەپ جاتقان شىعار، ءيا؟» دەپ جۇرگىزۋشىگە ادەيى سۇراق قويىپ ەدىم: «جوق» دەدى. مەن تاڭعالىپ: «قالاي جەمەي­دى؟» دەسەم: «جەپ كورسىن، جەگىزبەيمىز!» دەدى. بىزدە، قازاقستاندا قاراپايىم تاكسيست «پرەزيدەنتكە جەگىزبەيمىن!» دەپ ايتا الا ما؟ ال قىرعىزدار قاراپايىم حالقىنان باستاپ، «حالىقتىڭ اقشاسىن ەشكىمگە جەگىزبەيمىن، جەپ كورسىن!» دەپ ايتا الاتىن دەڭگەيگە جەتكەن. ساياسي سەرگەكتىك دەگەن – وسى.
– ەندى قىسقاشا پرۋستتىڭ انكەتاسىنا جاۋاپ بەرسەڭىز.
– ءيا.
– ءسىز قايران قالاتىن اسكەري وقي­عا؟
– كەنەسارىنىڭ جەڭىلىسى جانە كەنە­سارىعا جاسالعان ساتقىندىق. رۇستەم مەن سىپاتايدىڭ ارەكەتىن جالپى تۇسىنە المايمىن. كەنەسارىنىڭ اسكەرىندە جاعداي قيىن بولعان. ورىس بارلاۋشىسى گەرننىڭ جازۋىنشا ءجۇز شاقتى ادام اشار­شىلىق­تان، الپىس شاقتى ادام تىرىسقاق اۋرۋىنان ولگەن. سوعان قاراعاندا، كەنەسارى اسكەرىنىڭ ىشىندە سۇمدىق كۇيزەلىستەر، جوقشىلىقتار بولعان. بىراق قىرعىز ماناپتارىنا حات جازىپ تۇرىپ: «سەندەر تۇندە كەلىپ باسىڭدار. قانشا ەكەندەرىڭدى بىلدىرمەڭدەر. داڭعازا عىپ، اسكەرلەرىڭدى كوپ قىپ كورسەتىڭدەر. سوندا ءبىز تۇرا قاشامىز، حان كەنەنى تۇتقىنداپ الا­سىڭ­دار» دەپ قىرعىزدارعا «قوس باتىردىڭ» حات جازۋى – ساتقىندىق ەمەي نە؟ ون ەكى مىڭ دۋلات رۋىنىڭ اسكەرىنىڭ قاشىپ كەتۋىن نەمەن تۇسىندىرەسىز؟ بۇل بۇگىنگى دۋلاتتارعا مۇلدەم قاتىسى جوق، ارينە. بىراق وسىنى ءبىر-ەكى دۋلات جىگىتتەردىڭ الدىندا ايتامىن دەپ، ولار قاراداي رەنجىپ، تاڭعا دەيىن داۋلاسقانبىز. بىزدە ساتقىن­دىقتاردىڭ دا تاريحي جازىلۋى كەرەك.
– ادامداردىڭ قاي قىلىقتارىن ەڭ الدىمەن كەشىرۋ كەرەك؟
– اشۋىن.
– ءسىزدىڭ سۇيىكتى مۋزىكانتىڭىز؟
– ەلدوس ەمىل. «كوكمويناقتىڭ ءۇيىرى» جىرىن سيرەك، بىراق ءسۇيىپ تىڭدايمىن.
– ءسىزدىڭ ەڭ باستى ەرمەگىڭىز؟
– كوركەم، دەرەكتى ادەبيەت وقۋ جانە كوركەم فيلمدەر كورۋ.
– ءسىز ءۇشىن ەڭ ۇلكەن باقىتسىزدىق نە؟
– وسى سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن. وتە اۋىر سۇراق.
– بارىنەن دە بەتەر نەنى جەك كورە­سىز؟
– كولگىرلىكتى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! قۇداي قازاقتى باقىتسىزدىقتان ساقتاسىن!

اڭگىمەلەسكەن باعاشار تۇرسىنبايۇلى.

"قازاق ادەبيەتى"