باسى: وسپان شىنىندا قانداي ادام؟ 

1943 جىلى شىلدە ايىنان 1945 جىلى قىركۇيەك ايىنا دەيىنگى وسپان

العاشقى ويانۋ

1943 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ باسىنا كەلگەندە، وسپان توبىنداعىلاردىڭ سونشالىق تەز كوبەيۋى ولاردىڭ مۇنان بىلايعى جاۋعا سوققى بەرۋىنە وتە ءتيىمدى بولعانىمەن، قولىندا پالەندەي قورى جوق وسپاننىڭ مۇنشا كوپ ادامدى ازىق-تۇلىكپەن، ات-كولىكپەن، قارۋ-جاراقپەن، كيىم-كەشەكپەن قامداۋى قيىنعا سوقتى. "كوزى قارايعان تام سۇزەر" دەگەندەي، ولار تۇس-تۇسقا جورتۋىلداپ، بەيكۇنا جانداردىڭ مۇددەسىنە زالالدى توناۋشىلىق، ۇرلىق، الا-جۇلا قاشۋ سياقتى باندىلىق ارەكەتتەرمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولادى. التاي – بوعدا اراسىنداعى ەلدى عانا ەمەس، موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاناتتاس جاسايتىن حالىقتارىن دا قان قاقساتتى.

وسىنداي جاعدايدا، موڭعوليا جاق 1943 جىلى شىلدە ايىندا وسپانعا حات جازىپ، قامقاشتى (قازاق، وسپانمەن جاقىن رۋلاس ادام) جىبەرىپ: "سەندەردىڭ شىڭ شىسايعا، گومينداڭ ۇكىمەتىنە قارسى قۇرال كوتەرگەن جالپى بەتالىستارىڭ دۇرىس، ايتسە دە، اركىمگە ءبىر سوقتىعىپ بۇلاڭ-تالاڭ ىستەۋلەرىڭ ءجون ەمەس. ارينە، امالسىزدان وسىلاي ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى دە تۇسىنەمىز. بۇدان بىلاي مۇنداي دورەكى قىلىقتاردان قول ءۇزىپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن كەرتارتپا بيلىكتى قۇلاتۋ جاعىنا قاراتىڭدار، ءبىز سەندەردى قولدايمىز ءارى سەندەرگە ارقايسى جاقتان كومەكتەسۋگە دايىنبىز", - دەيدى. تاۋەكەل قايىعىنا شىعارىن شىعىپ العانىمەن، كوڭىلدەرىنە مەدەۋ، ارەكەتتەرىنە ارقا تىرەك بولارلىق مۇنداي قولداۋشىنىڭ شىققانىنا كوكتەن ىزدەگەنىن جەردەن تابىلعانداي قاتتى قاۋانعان وسپان توبىنداعىلار بۇل ۇسىنىستى زيزاشىلىقپەن قابىلداپ، موڭعوليا جاققا دەرەۋ جاۋاپ حات جازدى. ىشكەرىلەي ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاباس، شەردىمان، تەسكەنباي قاتارلىلاردى جىبەردى. ولار بىرنەشە كۇن سۋحبات وتكىزىپ، رازى بولىپ كەلدى. موڭعوليا جاق بۇلارعا بىردەن ماۋزەر، وسپانعا ارناۋلى ءبىر اۆتومات، ءبىر ءدۇربى سالەمدەمە بەرىپ قايتاردى.

1943 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا، موڭعوليا وسپاننىڭ تالابى بويىنشا قالقاباي، عابدىل، قۇرمانقان قاتارلى 6 ادامنان قۇرالعان اقىلشىلار توبىن جىبەرەدى. ولار وسپانعا اقىلشى بولادى. كوپ وتپەي، "حالىقتىڭ شىڭعا (شىڭ شىسايعا) قارسى ۇيىمى" قۇرىلىپ، وسى بايلانىسپەن تاي سويىلىپ، ات شاپتىرىپ، توي جاسالادى دا، قازاق حالقىنىڭ ايگىلى باتىرى جانىبەكتىڭ شىڭگىل اۋدانىنداعى ۇرپاعى زارىققاننىڭ قولىندا ساقتاۋلى جۇرگەن تۋىن اكەلىپ تىگەدى. وسىندان باستاپ وسپانعا ىلەسكەن كوتەرىلىسشىلەر ستيحيالىق كۇشتەن دۇرىس باعىتقا بەت العان، بەلگىلى توڭكەرىستىك بەينەسى بار قارۋلى كۇشكە وزگەردى. وسپان موڭعوليا جاقتان العاش رەت 200 بەساتار مىلتىق، 40 پۋلەمەت، 50 قوراپ وق كومەك الدى. وسى كەزدە التايداعى شىڭ ۇكىمەتىنىڭ زۇلىمدىعىنان، اسىرەسە "قۇيىرشىقتاردى" جويۋ جونىنەن سالىنعان سالىقتىڭ اۋىرتپالىعىنان ابدەن زاپى بولعان كوكتوعاي حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا كوتەرىلىسشىلەر جاققا ءبىر-اق ءوتىپ كەتتى. مۇنان زارە-قۇتى ۇشقان شىڭ ۇكىمەتى قولدى اياققا تۇرماي، التايداعى اسكەرلەرىن بىلاي قويعاندا، ۇرىمجىدەن ءبىر زەڭبىرەكشىلەر باتاليونىن، ءبىر تانكى باتاليونىن قامتىعان 4 مىڭ 600 دەن ارتىق اسكەر جوتكەپ كەلىپ، قازان ايىنىڭ 20 لارىندا قارابۇلعىن، دۇرە قاتارلى جەرلەردەگى كوتەرىلىسشىلەرگە ەكى پولك اسكەري كۇشپەن قۇتىرىنا شابۋىل جاسادى. وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەر بوس كەلمەي، قاتتى قارسىلىق كورسەتتى. جاۋدىڭ تالاي ادامىن جويىپ، ءبىرمۇنشا قارۋىن ولجاعا ءتۇسىردى. دەسەدە، ولار اقىرىندا مونتيزم ارمياسىنىڭ جويقىن باسىمدىلىعىنا توتەپ بەرە الماي، شىڭگىل اۋدانى كولەمىنە قاراي شەگىندى. ولارعا شىڭگىل اۋدانىنىنىڭ ۋاتقان، جىلقايدار باستاعان جارىم حالقى قوسىلدى دا، قالعانىن شىڭ ۇكىمەتى "قۇيىرشىقتاردان قورعايمىز" دەگەن جەلەۋمەن شىڭگىل قالاشىعى ماڭىنا ايداپ اكەلىپ الدى.

قاتارداعى توپ اتاماننان توڭكەرىس باسشىسىنا اينالۋ 

توڭكەرىسشىلەر جوعارىداعىداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا تۇرعاندا، كەڭەس وداعىنا قاشىپ ءوتىپ كەتكەن دالەلقان سۇگىرباەۆ 1941 جىلى قازان ايىندا موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسى ارقىلى التايعا قايتا ورالىپ، تۇپ-تۋرا شىڭگىلدەگى وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەر اراسىنا كەلدى. ول كەڭەس ۇكىمەتىنە ۇسىنىس بەرۋ ارقىلى، تەمىرقان، ءارىپباي قاتارلى 12 كىسىلىك اقىلشىلار توبىن ىلەستىرە كەلدى. كەڭەس وداعىنان، سىرتقى موڭعوليادان كەلگەن بۇل توپتاعىلار وتىرعان كيىز ۇيلەرىنىڭ وڭىنە قاراي جۇرت ىشىندە "اق ءۇيدىڭ ادامدارى" (كەڭەستىك اقىلشىلار), "كوك ءۇيدىڭ ادامدارى" (موڭعوليالىق اقىلشىلار) دەپ اتالادى. بۇلاردان سىرت، كەڭەستىك گەنەرال پوپوۆ، موڭعوليالىق گەنەرال دورجى موڭعوليانىڭ مايقانتاس زاستاۆىن تۇراق ەتىپ، موڭعوليا شەكاراسى ىشىنە جىلجي ءجۇرىپ اقىلشىلىق ىستەيتىن بولدى.

وسپان "اق ءۇيدىڭ ادامدارى" (كەڭەستىك اقىلشىلار), "كوك ءۇيدىڭ ادامدارى" (موڭعوليالىق اقىلشىلار) اقىلشىلارمەن بىرگە.

دالەلقان سۇگىرباەۆ كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلعان سوڭ، بارىنەن بۇرىن وسپانعا شىن جۇرەك، ىستىق ىقىلاسپەن ىشكى-سىرتقى جاعدايدى، ءداۋىر اعىمىن، توڭكەرىس ءمانىن جان-جاقتىلى ءتۇسىندىرىپ، دۇرىس ماقسات، ۇنامدى ارەكەت بولۋ جاقتارىنا باسا توقتالىپ، كوكەيگە قونىمدى كوپ كەڭەس ايتتى. سونداي-اق وسپان ارقىلى قاسىنداعىلارعا دا يدەيا جاقتان ءبىرسىپىرا قىزمەت ىستەدى. وسپان ونىڭ كەڭەسى بويىنشا ىستەيتىن سەنىم ءبىلدىردى. كوپشىلىكتىڭ دە اياق الىسى بىرلىككە كەلدى. سول نەگىزدە، 1944 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ ورتالارىندا، كوتەرىلىسشىلەر باستاپقى قادامدا رەتكە سالىنىپ، 4 وترەتكە بولىنگەن 800 ادامدىق پارتيزان قوسىنىن قالىپتاستىرادى جانە ۋاقىتتىق باس شتاب قۇرادى. ونىڭ باس قولباسشىسى بولىپ وسپان، ورىنباسارى دالەلقان بولىپ، التاي حالقىنىڭ شىڭ شىسايعا، گومينداڭ ۇكىمەتىنە قارسى ءۇشىنشى كوتەرىلىس – توڭكەرىستىك پارتيزاندىق ارەكەت بارلىققا كەلدىك.

ءساتتى باستالىس

(1) 800 ادامدىق 4 پارتيزان وترەتى ۇيىمداسقان سوڭ، ولاردىڭ قارۋ-جاراقتاعى قاجەتىن قامداۋ ءۇشىن، 1944 جىلى اقپان ايىندا موڭعوليادان 50 اۋىر-جەڭىل پۋلەمەت، 50 اۆتومات، 200 بەساتار مىلتىق، 50 قوراپ گرانات، 30 قوراپ ءارتۇرلى وق اكەلىندى. ودان سوڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا بۇلار شىڭگىل وزەنى مەن بۇلعىن وزەنىنىڭ قۇيعانىنداعى اعاشوبا دەگەن جەردەگى شىڭ اسكەرلەرىنىڭ 500 ادامدىق بەكىنىسىنە شابۋىل جاساپ، ونداعى جاۋ اسكەرلەرىنىڭ جارىمىن جويىپ، 150 دەي قارۋ-جاراعىن ولجالاپ، قالعاندارىن كۇمىستىڭ قۇيعانىنداعى بەكىنىستەرىنە قاشىپ بارىپ جان ساۋعالاۋعا ءماجبۇر ەتتى.

(2) 1944 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا، شىڭ ۇكىمەتى شىڭگىل اۋدانىنىڭ ءوز قول استىنداعى جارىم حالقىن ءبىر روتا اسكەردىڭ ايداۋىمەن گۋچىڭ جاققا كۇشتەپ كوشىردى. مۇنان حابار تاپقان وسپان، دالەلقاندار 100 ادامدىق پارتيزان وترەتىن جىبەرىپ، حالىقتى ورتا جولدا قۇتقارىپ قالدى. ايداپ بارا جاتقان جاۋ اسكەرلەرى 40 نەشە ادامنان (اۋدانىنىڭ تاۋ فاميلالى قۋىرشاق اكىمى سولاردىڭ ىشىندە) ايرىلىپ، قالعاندارى الدى-ارتىنا قاراماي دابىسىنداعى بەكىنىسىنە قاراي بەزىپ بەرەدى. جاۋدان اراشالانعان 800 دەن كوبىرەك وتباسى ادامدارى قاز-قالپىنشا كەلىپ پارتيزاندارعا قوسىلادى.

(3) 1944 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىندا، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قالعان جارىم حالقى دا پارتيزاندار جاققا ءوتىپ كەتتى.

ءسويتىپ، پارتيزاندار شىڭگىل، كوكتوعاي اۋداندارىنىڭ 30 مىڭعا جۋىق حالقىن قوعامدىق نەگىز ەتكەن، مىڭنان استام (800-ءى رەسىمي پارتيزان) قۇرالدى ادامى بار قۇدىرەتتى توڭكەرىستىك كۇش رەتىندە ورتاعا شىقتى.

1944 جىلى، ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىندا، بۇكىل شىڭگىل حالقىنان قول ۇزگەن، اعاشوباداعى بەرىك العى شەپ قامالىنان ايرىلعان گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ورگان قىزمەتكەرلەرى تابان تىرەپ تۇرارلىق قاۋقارى قالماعاندىعىنا كوزدەرى جەتىپ، اۋدان قالاشىعىن بۇكىلدەي ورتەپ، بەيكۇنا حالىقتان ون نەشە الامدى ءولتىرىپ، كوكتوعاي قالاشىعىنا شەگىندى دە، شىڭگىل، التاي پارتيزاندارىنىڭ ەڭ تياناقتى بازاسىنا، تۇڭعىش ازات اۋدانعا اينالدىردى.

"بالىقتى سۋدان ايىرۋ" ستراتەگياسى جانە ونىڭ زور تابىسى

1944 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ اياعىندا، وسپان مەن دالەلقان اقىل قوسا كەلىپ، پارتيامىزدىق ارەكەتتى بۇكىل ايماق كولەمىنە كەڭەيتۋ بەكىمىنە كەلدى دە، سارسۇمبە، بۋرىلتوعاي، بۋىرشىن، قابا، جەمەنەي اۋدانىندارىنا جەكە-جەكە 200-300 ادامدىق 4 وترەت جىبەردى. پارتيزان اترەتىندەگىلەر الدىمەن جۇرتشىلىق اراسىنا دۇنيە اۋقىمى، گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ زۇلىمدىعى، توڭكەرىس جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇمكىندىگى قاتارلى مازمۇنداردا جازىلعان ۇكىمەت قاعازدارىن تاراتىپ، كەڭ كولەمدە ۇگىت جۇرگىزدى. ناتيجەدە، بۇل اۋدانىندارداعى جۇرتشىلىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى پارتيزاندار جاققا ءوتتى.

ارينە، بۇل تۇستا گومينداڭ ۇكىمەتى قول قۋسىرىپ قاراپ تۇرعان جوق، قايتا قىرۋار اسكەرلەرىن ايداپ سالىپ، پارتيزاندارمەن قيانكەسكى سايىسقا ءتۇستى. مۇنداي ءيتىس-تارتىستار كەي اۋداندار دا ءبىر ايعا، ءبىر جارىم ايعا دەيىن جالعاستى. ەكى جاق كوبىنشە حالىققا تالاستى. پارتيزاندار قاجىماس قاجىرلىلىق كورسەتتى. اقىرى ولار شىلدە ايىنىڭ باسى مەن تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ بۇكىل حالقى مەن سارسۇمبە اۋدانىنىڭ ءبىربولىم حالقىن التاي جون تاۋىن اتتاتىپ، ورمەگەيتى، بوتامويىن، قومباسى، جاعاشتاي الۋلارى ارقىلى وكپە تۇسىنان موڭعولياعا وتكىزىپ، ونان سوڭ شەكارانى جاعالاتا كوشىرگەن بەتى شىڭگىلگە قايتا وتكىزىپ اكەتتى. قابا، جەمەنەي حالقىن تۇس-تۇستان كەڭەس شەكاراسىنان ارى وتكىزىپ قويىپ، وزدەرى شىڭگىلگە قايتىپ كەلدى. سونىمەن كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىن نەگىز ەتكەن التاي پارتيزاندارىنىڭ تومەنگى 5 اۋدانعا جاساعان جورىعى جەڭىستى بولىپ، توڭكەرىس جالىنى تۇتاس ايماقتى شارپيدى. گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ ساعىن سىندىرىپ، ابرويىن ايرانداي توكتى، حالىق جۇرتشىلىعىنىڭ كوكەيتەستى ارمانى رەالدىققا اينالدى.

توڭكەرىس باسشىلارى بۇعان ماساتتانىپ كەتپەي، قايتا "تەمىردى قىزۋىندا سوعىپ", گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنىڭ قاندى تەگەۋرنىندەگى سارسۇمبە، بۋىرشىن اۋداندارىنىڭ حالقىن دا وزدەرىنە تەز قوسىپ الۋ، جاۋدى ونان ارمان جەتىم قالدىرۋ ءۇشىن 1944 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا وسى ەكى اۋدانعا 500 ادامدىق ۇلكەن پارتيزان جىبەرەدى. ولار 20 شاقتى كۇن ىشىندە سارسۇمبە اۋدانىنىڭ قالعان بارلىق حالقىن، بۋىرشىن اۋدانىنىڭ جارىم حالقىن التاي تاۋىن بوكتەرلەتىپ كوشىرگەن بويى شىڭگىلدەگى كوتەرىلىسشىلەر توبىنا اكەلىپ قوستى. سونىمەن قاتار، ەرەنقابىرعا جاققا اتتاندىرىلعان تاعى ءبىر پارتيزان وترەتى جەمسارى، شونجى، موري اۋداندارىندا ارەكەت جۇرگىزىپ، وسى ءۇش اۋداننان 500 دەي وتباسى ادامدارى پارتيزاندار جاققا ءوتىپ، بايتىك تاۋىنىڭ التاي جاق بەتىنە شىعىپ ورنالاستى. بۇل ءجايت فۋكاڭ، ميچۋان، سانجى، قۇتىبي، ماناس اۋدانىندارىندا دا قاتتى اڭىس، ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋدىرىپ، شونجى مەن شيحۋ ارالىعىنداعى تاس جول قاتىناسى سال كۇيگە ءتۇسىپ، ۇرىمجىدەگى گومينداڭ ۇكىمەتىن قامداپ تۇراتىن تۇرلىشە زات قاينارى ءۇزىلىپ، كەرتارتپاشىلار سۋدان ايىرىلعان بالىقتاي تىنىسى تارىلىپ، جانى تۇمسىعىنىڭ ۇشىنا كەلدى. ال التاي پارتيزاندارىنىڭ زوراگەرلىككە، قاناۋعا قارسى كوتەرىلىس ستيحيالىق ارەكەتتەن توڭكەرىستىك قوزعالىسقا اينالىپ، بۇرىنعى ايماق كولەمىنەن بۇكىل شىعىس شىنجاڭ اۋماعىنا قۇلاشىن كەڭ جايدى.

1944 جىلدىڭ قىركۇيەك ايى اياقتاردا، بۇكىل ايماقتاعى 7 اۋداننان تەك بۋىرشىن اۋدانىنىڭ جارىم حالقىنان باسقا بارلىق جان سانىنىڭ 90 پايىزى گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، توڭكەرىستىك زور تۇلعا قالىپتاستىردى. سونىمەن، 1944 جىلى قازان ايىنىڭ ورتاسىندا شىڭگىل اۋدانىنىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە جۇرتشىلىق جينالىس وتكىزىپ، 12 ادامنان التاي ۋاقىتتىق ۇلتتىق ۇكىمەتى قۇرىلدى دا، وسپان وسى ۇكىمەتتىڭ باسشىسى، دالەلقان ورىنباسارى ءارى التاي پارتيزاندارىنىڭ قولباسشىسى بولىپ بەلگىلەندى.

"ىلە تاريحي ماتەريالدارى" جۋرنالى (№8, 1992 ج.) 191-بەت.

ورتالىق ەكى بازا مەن ءتورت اۋدان قالاشىعىنىڭ ازات بولۋى جانە سوڭعى جەڭىس

التاي ۋاقىتتىق ۇلتتىق ۇكىمەتى (تومەندە "ۋاقىتتىق ۇكىمەت" دەپ اتالادى) قۇرىلعان سوڭ، الدىڭعى "بالىقتى سۋدان ايىرۋ" ستراتەگياسىن ەندى گومينداڭ تسەنترلى بازالارى مەن اۋدان قالاشىقتارىنا شابۋىل جاساۋعا دەرەۋ وزگەرتتى. بۇرىنعى 4 پارتيزان وترەتى 9 عا، ادام سانى 2 مىڭ 200 گە كوبەيتىلدى. موڭعوليادان تاعى 350 بەساتار، 100 اۆتومات، 20 اۋىر پۋلەمەت، 30 جەڭىل پۋلەمەت، 6 ميناموت، 2 تانكى اتار، 100 قوراپ گرانات، 500 قوراپ تۇرلىشە وق كەلتىرىلدى. وسىدان سوڭعى ناقتى ارەكەت بارىسى تومەندەگىدەي بولدى:

(1) 1944 جىل سوڭىندا گومينداڭنىڭ شىڭگىل اۋدانىنا قاراستى كۇمىستىڭ قۇيعانى دەگەن جەرىندەگى 500 ادامدىق بازاسىنا شابۋىل جاسالىپ، اينالاسى 3-4 كۇندە جاۋدىڭ 300 دەن كوپ ادامى جويىلىپ 300 دەي قارۋ-جارىعى، جۇزنەشە قوراپ وعى، تاعى باسقا كوپتەگەن زاتى ولجالانىپ، بۇل بازا بۇكىلدەي كۇيرەتىلدى.

(2) 1945 جىلى اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا كوكتوعاي قالاشىعىنا شابۋىل جاساۋ دايىندىعى باستالىپ، مۇنان كۇن ىلگەرى حابار تاپقان گومينداڭ ارمياسى (تولىق ءبىر پولك) مەن ۇكىمەت ورگانىنداعى كادرلار زارە-قۇتى ۇشادى دا، اقپان ايىنىنىڭ 24-كۇنى قالاشىقتى تاستاي قاشىپ، سارتوعايداعى ورتالىق بازاسىنا شەگىنەدى. مۇنى كەشىگىپ ۇققان پارتيزاندار سوڭدارىنان قۋا سوققىلاپ، جاۋدىڭ 500 دەي ادامىن جويىپ، 400 گە جۋىق قارۋ-جارىعىن ولجاعا تۇسىرەدى. قالعاندارى سارتوعايداعى ورتالىق بازادان كومەككە شىققان سىبايلاستارىنىڭ برونەۆيك ماشنا، تانكى قاتارلى كۇشتى زاماناۋي قۇرالداردىڭ كومەگىمەن قاشىپ قۇتىلىپ كەتەدى.

(3) جەمەنەيدەگى تارماق پارتيزان وترەتى 1945 جىلى اقپان ايىنىڭ 20 لارىننان باستاپ جەمەنەي قالاشىعىنا بىرنەشە رەت شابۋىلدايدى. قالاشىقتا جاۋدىڭ ءبىر پولك اسكەرى تۇراتىن. تالاي كۇندىك، تالاي رەتكى شابۋىلدان سوڭ، اقپان ايىنىڭ 29-كۇنى تاڭعا جاقىن گومينداڭ ارمياسى مەن ورگان كادرلارى بۋىرشىنعا قاراي شەگىندى. پارتيزاندار ولاردى شالشىقايعا دەيىن قۋالاي سوققىلادى. سۇراپىل سوعىس پەن قارلى بوراننىڭ زاردابىنان 400 دەي ادامنان، 100 دەن كوپ قارۋىنان ايىرىلعان جاۋ بۋىرشىنعا زورعا جەتتى.

(4) 1945 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا، التاي پارتيزاندارىنىڭ باس قولباسشىلىق شتابى 600 ادامدىق كۇشتى قوسىن ۇيىمداستىرىپ، گومينداڭنىڭ ءور التاي (شىڭگىل، كوكتوعاي) كولەمىندەگى ەڭ سوڭعى "كوزىرى" – ءۇرىمجى - التاي لەنياسىنداعى ەڭ ۇلكەن تىرەكتى بازاسى بولعان سارتوعاي بەكەنىسىنە شابۋىل جاساماق بولدى. بۇل كەزدە مۇندا و جاق، بۇ جاقتان شەگىنىپ كەلگەندەر مەن قوسا 3 مىڭنان ارتىق اسكەردەن قۇرالعان 4 پولكتىڭ نوبايى بار ەدى. ولار 5 تانكى، 3 برونەۆيك ماشيناسىنىڭ قورعاۋىمەن 30 نەشە اۆتوماشينا ازىق-تۇلىك، وق-ءدارى، قازان-وشاق، كورپە-جاستىقتارىن الا-مالا گۋچىڭعا قاراي اياقاستىنان تاعى شەگىندى. مۇنان حابار تاپقان قولباسشىلىق شتاب بۇرىنعى 600 ادامدىق قوسىنمەن شابۋىل جاساۋ جوسپارىن وزگەرتىپ، 200 كىسىلىك شاعىن وترەت قانا جىبەرەدى. گومينداڭ ارمياسى تۇس-تۇستان سوققىلانىپ، قاتتى قالجىرادى. قالىڭ قاسات قاردا ايداپ جۇرە الماعان تانكى، برونەۆيك، اۆتوماشينالارىن بەنزين قۇيىپ وزدەرى ورتەپ جىبەرەدى. ەڭ مۇشكىل بولعانى – كوكتەمگى كۇن شۇعىلاسىنا شاعىلىسقان اپپاق قاردا كوزدەرى قارىعىپ، كورسوقىرلارعا اينالىپ، توپ-توبىمەن، بەت-بەتىمەن تورعايداي توزدى. جول بويىنداعى ساي-سالا، جىرا-جىلعالار اشتىقتان، ۇسىنۋدەن، زورىعۋدان ولگەندەردىڭ ولىگىمەن تولدى. پارتيزاندار ولاردىڭ و جەر، بۇ جەردە قورىس-قوپا بولىپ جاتقان مىڭداي قارۋ-جاراعىن جيىپ الۋمەن عانا اۋرە بولىپ، ءبىر جەتىدەن سوڭ ارتىنىپ-تارتىنىپ قايتىپ كەلدى. كەيىنگى دەرەكتەرگە قاراعاندا، گومينداڭ ارمياسى وسى جولعى شەگىنىستە كەمىندە مىڭنان ارتىق ادامنان ايىلىپ، قالعاندارى 20 كۇندە گۋچىڭعا ازەر جەتكەن.

(5) سارتوعايدان شەگىنگەن گومينداڭ ارمياسىنىڭ جولشىباي ءتۇرلى جاقتان وڭباي زيان تارتۋى قاناتتاس ورىنداردى قاتتى دۇرلىكتىردى. مۇنىڭ سالدارىنان جارىم ايعا جەتپەي-اق بۋرىلتوعاي قالاشىعىنداعى گومينداڭ ارمياسى مەن ۇكىمەت قىزمەتكەلەرى دە ءبىر تۇندە سارسۇمبەگە شەگىنىپ كەتتى.

ءسويتىپ، 1944 جىلى قازان ايىندا التاي ۋاقىتتىق ۇلتتىق ۇكىمەتى قۇلاعاننان 1945 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ ورتا شەنىنە دەيىنگى جارىم جىلدا، گومينداڭنىڭ  ەكى ورىنداعى اسكەري بازاسى الىنىپ، 3 اۋدان قالاشىعى ازات ەتىلدى. تامىز ايىنىڭ 28-كۇنى قابا قالاشىعى دا جەمەنەي - قابا بىرلەسپە پارتيزاندارىنىڭ قولىنا ءوتتى دە، ايماق بويىنشا سارسۇمبە، بۋىرشىن قالاشىقتارى مەن بۋىرشىن اۋدانىن نەگىز ەتكەن جۇرتشىلىقتىڭ 10 پايىزى عانا ۋاقىتشا گومينداڭ قولىندا قالدى. وسى بارىستا پارتيزاندار ۇلكەن وترەتىنىڭ باسشىسى مانات رۇستەمۇلىنىڭ 1945 جىلى اقپان ايىندا نۇرعوجايدىڭ سول جىلى ماۋسىم ايىندا ساتقىندىق ىستەپ، گومينداڭ جاققا ءوتىپ كەتۋى سالدارىنان پارتيزانداردىڭ سارسۇمبە قالاشىعىن ازات ەتۋىنە كەسە-كولدەنەڭدىك جاساعانى بولماسا، جالپى العاندا، پارتيزاندار تابىستان-تابىسقا جەتىپ، ايماق بويىنشا سوڭعى جەڭىسكە جەتۋگە كۇشتى نەگىز قالادى.

جوعارعىداي تاماشا جاعدايدىڭ جارىققا شىعۋىندا وسپاننىڭ تىكەلەي نەمەسە جانامىلاي قوسقان ۇلەسى زور. بۇل تۇستا ول توڭكەرىس ىستەرىنىڭ دامۋىنا بوگەتتىك جاساۋشى ەمەس، قايتا قولداپ-قۋاتتاۋگى، قان كەشە ءجۇرىپ جول اشۋشى بولدى. ول شىڭ شىساي ۇكىمەتىنىڭ سان رەتكى "ناسيحاتىنا" دا قۇلاق اسپاي، جانتۇرشىگەرلىك جانىشتاۋىنان دا جاسقانباي، جاۋعا قارسى كۇرەستى تاباندىلىقپەن دالعاستىردى. ءوزى ءۇش رەت جارالاندى. جالعىز ءىنىسى، 5 بالاسى جاۋ قولىندا ايانىشتى تۇردە جان ءۇزدى، ءبىرسىپىرا سەرىكتەرى قان مايداندا قازا بولدى... وسپان وسىنداي اۋىر قايعىلارعا قايىسپادى، قارسى كەلگەن ارقانداي جاۋعا قايسارلىقپەن توتەپ بەردى.

(جالعاسى بار)

پاتقان دالەلقانۇلى سۇگىرباەۆ

«ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرنالىنان (№8, 1992 ج.) اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz