تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» (جالعاسى)
3.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءسوزىنىڭ اڭعارىنا قاراعاندا، ءوزىنىڭ 50 جاسقا تولۋى قارساڭىندا پالەنشەلەر مەن تۇگەنشەلەر ونىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ىزىڭداپ: كەڭەس وكىمەتىن قولىمەن قۇرعان، سول ءۇشىن ۇلتشىلدارمەن جاعالاسىپ كەلە جاتقان س.مۇقانوۆ تۋرالى مونوگرافيا ءالى ورىس تۇگىلى، قازاق تىلىندە جاريالانعان جوق. ال ۇلتشىل-الاشورداشىل م.اۋەزوۆ تۋرالى ماسكەۋدەن (!) مونوگرافيا شىعىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل قالاي، نەتكەن ادىلەتسىزدىك! ءسىز دە قالىسپاڭىز، سابە! ەلۋ جاسىڭىز ەسكەرۋسىز قالماسىن. انا قۋدالاۋدان كەلگەن، ورىسشا ساۋاتتى تەمىرعالي نۇرتازين قىزمەتسىز، قاراجاتتان قىسىلىپ، مۇحتاردىڭ رومانىن ورىسشاعا جولما جول اۋدارىپ ءجۇر. ونىڭ قولىنان كەلەدى. ماسقارادان ءسويتىپ قۇتىلايىق، سابە!،– دەسە كەرەك. ءسويتىپ، س.مۇقانوۆتىڭ 50 جاسقا تولۋى قۇرمەتىنە ارنالعان ول كىتاپ تا تەز جازىلىپ، جارىسا باسىلدى. قازاق سىنى «ماسقارادان» ءسويتىپ قۇتىلىپتى. بۇل تۋرالى س.مۇقانوۆ:
ء«نۇرتازيننىڭ كىتابى جارىق كورگەن سوڭ جاۋاپتى ءبىر قىزمەتكەر مەنەن: «نۇرتازين ءسىزدىڭ تۋىسىڭىز ەمەس پە؟،– دەپ سۇرادى. ونىڭ مەنىمەن ەشقانداي تۋىستىق جاقىندىعى جوق ەكەنىن اشىق مالىمدەيمىن»,– دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.
الايدا «پراۆدا» مەن پ.كۋزنەتسوۆتىڭ پيعىلى تىم ارىدە جاتىر ەدى. وزدەرى شىعارعان كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى شۋدىڭ باسىلىپ بارا جاتقانى «اعا گازەتتىڭ» كوڭىلىنە كەلسە كەرەك، ماقالادا سونى قايتا جاڭعىرتادى:
3.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءسوزىنىڭ اڭعارىنا قاراعاندا، ءوزىنىڭ 50 جاسقا تولۋى قارساڭىندا پالەنشەلەر مەن تۇگەنشەلەر ونىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ىزىڭداپ: كەڭەس وكىمەتىن قولىمەن قۇرعان، سول ءۇشىن ۇلتشىلدارمەن جاعالاسىپ كەلە جاتقان س.مۇقانوۆ تۋرالى مونوگرافيا ءالى ورىس تۇگىلى، قازاق تىلىندە جاريالانعان جوق. ال ۇلتشىل-الاشورداشىل م.اۋەزوۆ تۋرالى ماسكەۋدەن (!) مونوگرافيا شىعىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل قالاي، نەتكەن ادىلەتسىزدىك! ءسىز دە قالىسپاڭىز، سابە! ەلۋ جاسىڭىز ەسكەرۋسىز قالماسىن. انا قۋدالاۋدان كەلگەن، ورىسشا ساۋاتتى تەمىرعالي نۇرتازين قىزمەتسىز، قاراجاتتان قىسىلىپ، مۇحتاردىڭ رومانىن ورىسشاعا جولما جول اۋدارىپ ءجۇر. ونىڭ قولىنان كەلەدى. ماسقارادان ءسويتىپ قۇتىلايىق، سابە!،– دەسە كەرەك. ءسويتىپ، س.مۇقانوۆتىڭ 50 جاسقا تولۋى قۇرمەتىنە ارنالعان ول كىتاپ تا تەز جازىلىپ، جارىسا باسىلدى. قازاق سىنى «ماسقارادان» ءسويتىپ قۇتىلىپتى. بۇل تۋرالى س.مۇقانوۆ:
ء«نۇرتازيننىڭ كىتابى جارىق كورگەن سوڭ جاۋاپتى ءبىر قىزمەتكەر مەنەن: «نۇرتازين ءسىزدىڭ تۋىسىڭىز ەمەس پە؟،– دەپ سۇرادى. ونىڭ مەنىمەن ەشقانداي تۋىستىق جاقىندىعى جوق ەكەنىن اشىق مالىمدەيمىن»,– دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.
الايدا «پراۆدا» مەن پ.كۋزنەتسوۆتىڭ پيعىلى تىم ارىدە جاتىر ەدى. وزدەرى شىعارعان كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى شۋدىڭ باسىلىپ بارا جاتقانى «اعا گازەتتىڭ» كوڭىلىنە كەلسە كەرەك، ماقالادا سونى قايتا جاڭعىرتادى:
پ.كۋزنەتسوۆ: «ز.كەدرينانىڭ كىتابىندا پارتيا ءباسپاسوزىنىڭ سىن ماقالالارىندا جازۋشىنىڭ كەمشىلىكتەرى، ول كەمشىلىكتەردى جازۋشىنىڭ جويۋعا ءتيىس ەكەندىگى قالاي اتاپ كورسەتىلگەندىگى ايتىلماعان. تاڭدانارلىق ءىس: كىتاپتىڭ سوڭىندا ءبىرسىپىرا گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ جازۋشى تۋرالى ماقالالارىن ءتىزىپ كورسەتە كەلىپ، ز.كەدرينا ول جايىندا قازاقستان باسپاسوزىنەن بىردە-ءبىر ماقالا كەلتىرمەگەن. م.اۋەزوۆتىڭ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ءمالىم بولىپ، سوۆەت وقۋشىلارى ماقۇلداپ قارسى العان جانە ستاليندىك سىيلىق بەرىلگەن «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتاپتارى جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆولىق ومىرىندە ءوزىنىڭ بۇرىنعى يدەولوگيالىق پوزيتسيالارىن قايتا قاراۋعا، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق اداسۋلاردان ارىلۋعا ەلەۋلى ارەكەت جاساعاندىق بولدى.
وسى روماننىڭ ءۇشىنشى كىتابى – 1951 جىلى «زناميا» جۋرنالىندا جاريالانعان «اباي جولى» ءالى دە جەتە تالداپ شىعۋدى كەرەك ەتەدى (وچەركتە ول تۋرالى جانامالاپ قانا ايتىلعان). قازىر جازۋشى ءبىرتۇتاس تسيكلدىڭ ءتورتىنشى كىتابىن جازۋدا. م.اۋەزوۆتىڭ ءىرى شىعارماسى ءالى اياقتالماسا دا، سىنشى ول شىعارماداعى كەمشىلىكتەردى، اۆتوردىڭ جەتە ايتپاعانىن نەمەسە ونىڭ تەرىس ايتقانىن كورسەتۋگە مىندەتتى ەدى. مۇنداي كومەكتى، وبەكتيۆتى باعانى م.اۋەزوۆ سىنشىدان العان جوق. مۇنىڭ ورنىنا ز.كەدرينا شىعارمانى «كوشپەلى قازاق دالاسىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى، ەكونوميكاسى جانە پراۆوسى جونىندەگى كۇردەلى عىلمي ەڭبەك» دەپ جاريالاۋعا اسىققان. مۇنداي سوزدەردىڭ تەك تاڭداندىرۋى عانا مۇمكىن، ال رومان اۆتورىنىڭ ءوزىن قولايسىز جاعدايدا قالدىرۋى ىقتيمال. مىسالى، قازاق جانە ورىس حالىقتارىنىڭ قاس جاۋى كەنەسارى حاننىڭ ون جىل بويى قان توگىپ ويران سالعانى سياقتى قازاقستان تاريحىنداعى قاسىرەتتى كەزەڭ م.اۋەزوۆتىڭ رومانىندا بەينەلەنبەگەندىگى جۇرتقا ءمالىم. ال شىنىندا مۇنىڭ ءوزى رومانداعى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى، ابايدىڭ اكەسى – قۇنانبايدىڭ ءتىرى كەزىندە بولعان ۋاقيعالار بولاتىن».
سىنشى پ.كۋزنەتسوۆ «اباي جولى» روماندارىندا كەنەسارىنىڭ بەينەلەنبەگەنىنە شىن وكىنىپ وتىر ما، جوق، جورتا ارانداتقىسى كەلگەن بە؟ ويتكەنى وسىنىڭ الدىندا عانا شىعارمادا كەنەسارىنىڭ اتى اتالعانى عانا ءۇشىن ۇلتشىل سانالىپ، ول تۇستاردى قىسقارتقان بولاتىن. قازاقستان كومپارتياسى وك ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ 1951 جىلى قازان ايىندا وتكەن پلەنۋمدا:
«م.اۋەزوۆ وتىزىنشى جىلداردىڭ وزىندە «حان كەنە» دەگەن ۇلتشىلدىق پەساسىندا كەنەسارى قاسىموۆتى جانە ونىڭ قوزعالىسىن جاقتادى. م.اۋەزوۆتىڭ 1949 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىندا باسىلعان «اقىندار اعاسى» دەگەن جاڭا رومانىندا دا كەنەسارى قاسىموۆتىڭ ءوز باسىن ءبىراز دارىپتەگەندىك بولدى. س.مۇقانوۆ 1923 جىلى «جايلاۋدا» دەگەن پوەماسىندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى «وتكەن زاماننىڭ باتىرلارى»، «قازاق حالقىنىڭ سۇيىكتى جانە زور قۇرمەتتى باتىرلارى» دەپ اتادى. س.مۇقانوۆ كەنەسارى قوزعالىسىن 1942 جىلى شىققان «بالۋان شولاق» دەگەن پوۆەستىندە دە دارىپتەيدى»,– دەپ ەسكەرتىپ تە وتكەن.
ەگەردە م.اۋەزوۆ كەنەسارىنى روماندا قۇنانبايمەن قاتار سۋرەتتەسە، وندا بۇل شىعارمانىڭ جولى كەسىلەتىن ەدى. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆ (جالعاسى):
«ماقالادا كورسەتىلگەن مەنىڭ شىعارماشىلىعىم جونىندەگى ناقتى ەسكەرتپەلەرگە كەلەتىن بولساق، مەن ەڭ الدىمەن اباي تۋرالى روماندارعا توقتالامىن. ماقالاداعى: روماندا ابايدىڭ جانە بۇقارا جۇرتشىلىقتىڭ كەنەسارى قاسىموۆتىڭ حالىققا قارسى رەكاتسيالىق قوزعالىسىنا كوزقاراسى ەكىۇشتى ەمەس، ناقتى جانە انىق كورسەتىلۋى ءتيىس – دەگەن پىكىر وتە ورىندى. «اقىن اعا» كىتابىندا كەنەسارى مەن كوكبايدىڭ داستانىن باعالاۋدا كەتكەن يدەيالىق-ساياسي قاتەلىكتەرىمدى ايتقاندا، بۇل ماسەلە جونىندەگى ءوزىمنىڭ ادەبي شىعارماشىلىعىم مەن زەرتتەۋلەرىمدە ۇزاق ۋاقىت اداسقانىمدى ەسكەرە كەلىپ، وعان جاداعاي مالىمدەمە ارقىلى ەمەس، شىعارماشىلىعىممەن، ناقتىراق ايتسام، «اباي جولى» اتتى كىتابىمدا، ابايدىڭ كەنەسارىنىڭ ءوزىن دە جانە ونىڭ قاندى جورىقتارىن جىرلاعان فەودالدىق رەاكتسيونەر اقىن كوكبايدى دا قاتتى سىناعان كوزقاراسى ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلدىم. ابايدىڭ كەنەسارىنىڭ مونارحيالىق-رەاكتسيالىق قوزعالىسىنا كوزقاراسىن «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن تالاپتار تۇرعىسىنان ءبىلدىردىم جانە مۇنى ابايدىڭ بالا كەزىندەگى وتكەن وقيعالارىنىڭ قاتارىندا ەمەس، كەيىنگى، ويشىل، قايراتكەر ابايدىڭ اۋىزىمەن جەتكىزدىم، وندا تەك كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى سىناپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ورىس حالقىمەن اراداعى دوستىقتى تەرەڭ تولعانىسپەن، اينىماس سەنىممەن ايتادى.
روماننىڭ وسى تۇسىنىنىڭ ءادىل سىنالعانىن مويىنداي وتىرىپ، مەن بۇل ماسەلە جونىندەگى ءوز قايشىلىقتارىمدى «اباي جولى» رومانىنىڭ سوڭعى كىتابىندا ەسكەرەتىن بولامىن. «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەن رومانداعى تاعى ءبىر كەمشىلىكتى ەسكەرسەك، ول – وتكەندى دارىپتەيتىن تۇستارعا قاتىستى. وسى ماسەلە جونىندە روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابىنا ايتىلعان سىنشىلاردىڭ داۋىسىنا قۇلاق تۇرە كەلىپ، كەزىندە «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنا – اۋىلداعى تاپتىق تارتىستى كۇشەيتە كورسەتەتىن بىرنەشە كورىنىستەر قوستىم. ونى كەزىندە ءبىزدىڭ سىنشىلار دا، شاياحمەتوۆ جولداس تا ءوزىنىڭ سوزىندە اتاپ ءوتتى».
پ.كۋزنەتسوۆ: (جالعاسى): «ز.كەدرينا م.اۋەزوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىنداعى فەودالدىق-رۋلىق ەسكىلىكتى دارىپتەۋ جانە رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى قازاق اۋىلىندا بولعان تاپتىق قايشىلىقتاردى جۋىپ-شايۋ سياقتى كەمشىلىكتەردى بۇركەمەلەيدى. ماتەريالداردى ءاتۇستى زەرتتەۋ جانە ولاردىڭ ماعىناسىن ناشار ءتۇسىنۋ سىنشىنى قاتە نەمەسە كۇماندى قورىتىندى جاساۋعا اكەلىپ سوقتىرادى. مىسالى، ز.كەدرينا فەودالدىق داۋىردەگى قازاق اۋىلىنداعى رۋ تالاستارىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن «بارىمتا» مەن ورىس شارۋالارىنىڭ پومەششيكتەرگە قارسى كوتەرىلىستەرى اراسىندا ۇقساستىق بار دەگەن قيسىنسىز تەڭەۋ جاساۋعا تىرىسادى; ابايدىڭ «عاقليالار» جيناعى قازاق حالقىنىڭ ورىس مادەنيەتىن ۇيرەنۋ قاجەتتىگى تۋرالى يدەيانى تۇڭعىش رەت اشتى دەۋدىڭ ەشقانداي ءجونى جوق سياقتى.
ز.كەدرينا م.اۋەزوۆتىڭ اباي شىعارمالارىنىڭ ورىس تىلىندە باسىلعاندارىنا جازعان كىرىسپە ماقالالارىن ونىڭ زور ەڭبەگى دەپ كورسەتەدى. الايدا، سىنشى بۇل ماقالالارداعى وتە ورەسكەل قاتەلىكتەر جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى، ال بۇل ماقالالاردا، اتاپ ايتقاندا، ماعاۋيا مەن كوكبايدىڭ حالىقتى تۇنشىقتىرعان جاۋىزدار – ءشامىل مەن كەنەسارى تۋرالى ناعىز ۇلتشىلدىق پوەمالارى دارىپتەلىپ، ۋاعىزدالعان».
ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدان ساۋاتتى تاعالانعان مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ سوزىندە بار زار-مۇڭىن ارىلا توكتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ونىڭ مىنبەدەگى شەشەن، اڭعارلى، شىنايى، «اباي» رومانىن تارگىدەن امان ساقتاپ قالۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ ومىرلىك كوزقاراسى مەن عىلىمي قايراتكەرلىگىنەن باس تارتا سويلەگەن جان ايقايى ەدى. ءارى ءۇش جىل بويعى كەشكەن ازاپ جولىنان ارىلۋ ءۇشىن ۇمتىلعان سوڭعى ءبىر مۇمكىندىگى ەدى.
م.اۋەزوۆ: ء«دال قازىر، ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءبىراز اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ حالىققا قارسى، رەاكتسيالىق ءمانى اشىلعان سوڭ، «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ سوڭعى باسىلىمى تۇسىندا ءوزىمىزدىڭ «مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنىڭ باسشىلارىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بۇرىن ءوزىم دارىپتەگەن دۋلات، شورتانباي سياقتى حالىق اقىندارىنا بايلانىستى ءتۇبىرلى وزگەرىستەر ەنگىزدىم. «اباي جولىنىڭ» سوڭعى وڭدەلگەن نۇسقاسىندا اباي كەنەسارىنىڭ قاراقشىلىق قوزعالىسىنىڭ ماڭىزىنا مۇلدەم جاعىمسىز باعا بەرەتىنىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. الايدا تەك مۇنىمەن عانا، سەگىز باسپا تاباق كولەمىندەگى وڭدەۋمەن شەكتەلىپ قالعامىن جوق، سونىمەن قاتار جۇرتشىلىقتىڭ ابايتانۋ جونىندەگى تالقىدا ايتىلعان سىندارى مەن پىكىرلەرىنە وراي دا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.
اباي مەكتەبى جونىندەگى ءوزىمنىڭ قاتەلىكتەرىممەن قوسا ءبىزدىڭ وقۋلىقتاردا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى سەزىنە وتىرىپ، روماندا بەينەلەنگەن ابايدىڭ اينالاسىنداعى وبرازداردى سۋرەتتەۋلەرىمە قاتاڭ شىعارماشىلىق سىن كوزىمەن قايتا قارادىم; ابايدىڭ ىقپالى ءۇشىن كۇرەسكەن، ماقساتتارى قاراما-قارسى، ءوزارا يدەيالىق تۇرعىدان جاۋ ەكى توپتىڭ: ءبىرىنشىسى – وتكەننىڭ دارىپتەۋشىلەرى شۇبار، كوكباي سياقتى پانيسلامشىل-رەاكتسيونەرلەر توبىنىڭ، ەكىنىشىسى – اباي ارقىلى روسسيامەن جاقىنداسۋدى بارىنشا جاقتايتىن ءابىش، دارمەن، تاعى دا باسقا جاستار توبىنىڭ تارتىسىن سۋرەتتەدىم»,– دەپ «اباي» رومانىن قورعاۋعا ءماجبۇر بولدى.
«اباي» رومانى ونىڭ ومىردەگى دە، ونەردەگى دە وزەكتى ماقساتى بولاتىن. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆ (جالعاسى):
ء«ار تىلدە جاريالانىپ، جىلى قابىلدانىپ، سونشالىقتى جوعارى باعاعا يە بولعان «اباي» تۋرالى رومانىمنان ءبىزدىڭ ءادىل، سىنشىل، ءپرينتسيپشىل جاناشىر وقىرماندارىمىز بۇدان دا باسقا مەنىڭ قاتەلىكتەرىمدى تابۋى مۇمكىن ەكەنىن مەن وتە جاقسى بىلەمىن. مىنە، «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ جارىق كورگەنىنە دە ون جىل ءوتتى. ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ كەيبىر قۇبىلىستارىنا قانشاما جاڭالىق ەندى، ءبىزدىڭ كوركەم شىعارماشىلىق ونىمدەرىمىزگە بايلانىستى حالىقتىڭ يدەولوگيالىق ساياسي، مادەني-تاريحي تالاپتارىنا وراي قانشاما ماڭىزدى، قۇندىلىقتاردى ومىرلىك تاريحي تۇرعىدان قايتا باعالايتىن وزگەرىستەر جاسالدى دەسەڭشى؟ سوندىقتان دا ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىز ءوزىنىڭ سىني ەسكەرتپەلەرىن، پىكىرلەرى مەن تىلەكتەرىن ءالى دە ايتا بەرمەك. وسى ءپرينتسيپتى ءادىل سىنداردىڭ ىشىنەن مەنىڭ روماندارىما بايلانىستى قۇندى دا، سەنىمدى دە شىنايى ويلاردى ىرىكتەپ الا وتىرىپ مەن ءوزىمنىڭ كىتاپتارىمنىڭ كەلەسى باسىلىمىن وڭدەۋ كەزىندە پايدالانامىن. سونىمەن قاتار بۇل تىلەكتەر مەن تالاپتى ورىنداۋدى وزىمە مىندەت رەتىندە الا وتىرىپ، ونى سوتسياليستىك رەاليزم ونەرىنىڭ مىندەتتەرىن لەنيندىك، ستاليندىك ۇستانىمعا ساي قوعامدىق كورىنىستەردى ەڭ سەنىمدى دامۋ قوزعالىسىن سۋرەتتەيتىن جاڭا كىتاپتارىما جاڭا وي رەتىندە ەنگىزەمىن»,– دەپ ۋادە بەردى.
كەڭەستىك يدەولوگيا ءوزىنىڭ دەگەنىنىڭ دۇرىستىعىن مويىنداتپاي، ۋادە بەرگىزبەي تىنبايتىنىن جانە ءوزىنىڭ قانداي كەڭەستىك ء«ادىل سوتتىڭ الدىندا تۇرعانىن جاقسى بىلەتىن م.اۋەزوۆ:
«مەن سونىمەن قاتار قاتال دا ءادىل، ءپرينتسيپتى، جولداستىق سوتقا تەك قانا سوزبەن جانە ۋادەمەن ەمەس، ىسپەن جاۋاپ بەرەتىنىمدى اشىق مالىمدەيمىن، مەن مۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن شاما-شارقىمشا تەوريالىق تۇرعىدان جۇزەگە اسىرىپ تا كەلدىم»,– دەپ سوت الدىندا ەسەپ بەرگەندەي مالىمدەمە جاسادى.
ال كەز-كەلگەن كەشىرىمنىڭ وتەمى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان دا ول بۇرىنعى تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ م.اۋەزوۆ (جالعاسى):
«مەن ءوز شىعارمالارىمنىڭ كوزى ءتىرى اۆتورى رەتىندە ءومىردىڭ، زاماننىڭ، تاريحتىڭ ءتىرى داۋىسىنا قۇلاق اسپاۋىم مۇمكىن ەمەس، ول داۋىس ماعان كومەك رەتىندە ءۇن قاتاتىنىن بىلەمىن جانە سەنەمىن. ماعان قاراتىلعان سىني ەسكەرتپەلەردە جاقسىنى جاقسى دەپ تانيتىنىن، ال كەمشىلىگىمدى كورسەتكەندە مەنىڭ بويىمداعى سول جاقسىلىقتى مەيىرىمگە اينالدىرىپ، بۇرىنعىدان دا قۇندى كەڭەس بەرەتىن كەڭەس حالقى بۇعان ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك جەتىستىگى رەتىندە قارايتىنىن بىلەمىن جانە سوعان سەنەمىن. ەگەر دە مەن ءومىردىڭ داۋىسىن، بارلىق جازۋشىلارعا ۇلى شابىت بەرۋشى ستالين جولداس باسقارعان پارتيانىڭ داۋىسىن تىڭداماسام، وندا مەن ەڭ سورلى ءوزىمشىل توپاس، دارىنسىز كوبىك، قىڭىر، قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كۇنشىل كۇيىگى، ەڭ سوڭىندا تىنىسى بىتكەن باقىتسىز جازۋشىنىڭ ءوزى بولعان بولار ەدىم».
«پراۆدا» مەن پ.كۋزنەتسوۆ وسى ارادا ابدەن كانىگىلەنگەن يمپەريالىق تاقىستىققا باسىپ، ء«بولىپ ال دا بيلەي بەرگە» سالىپ، قازاقى كۇرەستىڭ ەڭ وڭتايلى ءتاسىلىن پايدالىنىپ، ءبىرىن ماقتاعان، ءبىرىن داتتاعان، ءبىرىن اقتاعان بولىپ وتىرىپ، جازۋشىلاردى ءوزارا ارانداتۋدى ار ساناماعان، سىنشىلاردى سىناعانسىپ، وشپەندىلىكتىڭ وتىن ورشىتە تۇسكەن.
پ.كۋزنەتسوۆ: «كىتاپ سىنشىنىڭ: جازۋشىلاردى ءبىر-بىرىمەن قاعىستىرعىسى كەلگەن، م.اۋەزوۆتى بارلىق قازاق جازۋشىلارىنان جوعارى كورسەتەتىن الدەقانداي ءبىر تۇعىرعا وتىرعىزعىسى كەلگەن زياندى پىيعىلىن بايقاتادى. مىسالى، م.اۋەزوۆ پەن ل.سوبولەۆتىڭ «اباي» پەساسىن بارىنشا ماقتاپ ز.كەدرينا بۇدان كەيىن وسى پەسامەن ءبىر كەزدە س.مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاق» دەيتىن زياندى پوۆەستى جارىققا شىققانىن اتاپ كورسەتەدى. ال وسىدان كەيىن ءبىز مىناداي قورىتىندى جاسالعانىن كورەمىز: «س.مۇقانوۆتىڭ، مەتودولوگيالىق قاتەلىكتەرى باسقا جازۋشىلاردىڭ دا پروزاسىنا ازدى-كوپتى مولشەردە ءتان نارسە». وسىدان كەيىن ىلە-شالا ع.مۇستافيننىڭ، ع.سلانوۆتىڭ، تاعى دا سول س.مۇقانوۆتىڭ شىعارمالارى سىنالادى، ال م.اۋەزوۆ تەك ماداقتالادى.
ماسەلەن، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «قىز جىبەك» پەساسىنا باعا بەرگەندە، ز.كەدرينا پەساداعى كەيىپكەر قىزدىڭ ءولىمىن جازا وتىرىپ، امەڭگەرلىك ماسقارا زاڭعا، فەوداليزمنىڭ اۋىرتپالىق سارقىنشاعىنا قىزدىڭ بەرىلگەندىگىن دارىپتەگەن اۆتوردى ايىپتايتىن قاتال سوزدەر تاپقان. امەڭگەرلىك زاڭى بويىنشا، قالىڭ مالعا ساتىپ الىنعان ايەل كۇيەۋىنىڭ سەمياسىنىڭ مەنشىگى دەپ ەسەپتەلەدى، ال ەگەر ەرى ولسە، ميراس بويىنشا بۇل ايەل ولگەن كىسىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىسقانىنا مۇلكىمەن بىرگە اۋىسادى. ال ز.كەدرينانىڭ ەندى م.اۋەزوۆتىڭ «تۇنگى سارىن» پەساسىنا بەرگەن باعاسىنا كەلەيىك. بۇل پەسادا جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ قاتەلىكتەرىنە ۇقساس قاتەلىكتەر جىبەرگەن، بىراق سىنشى بۇل قاتەلىكتەر تۋرالى باسقاشا، ماقپالداي مايدا، جۇمساق ۇنمەن ايتادى. اۋەزوۆتىڭ پەساسىنداعى «سۇيگەن جارى ولگەننەن كەيىن، قىز جىبەك سياقتى جانە حالىق ەپوسىنداعى باسقا دا كوپتەگەن كەيىپكەر قىزدار سياقتى، جارتاستان قۇلاپ ولەتىن» كەيىپكەردىڭ ءولىمىن دارىپتەگەندىكتى ز.كەدرينا «ەسكىرگەن ءداستۇردى تۇتقاندىق» دەپ تۇسىندىرەدى. باياندالىپ وتىرعان جايلار ءىس جۇزىندە ءبىر-بىرىنە ۇقساس، ال شىعارىلعان قورىتىندىلار مەن بەرىلگەن باعا، كورىپ وتىرسىزدار، – ءار ءتۇرلى. جازۋشىلارعا وسىنداي بولە-جارىپ قاراۋشىلىق مىسالدارى كىتاپتا از ەمەس».
بۇل – ەرەگەسكەن ەكى تۇلعانى دا تىعىرىققا اكەپ تىعۋ ەدى. بۇدان شىعاتىن جالعىز-اق جول بار. ال ول جول ەكەۋىن دە تۇرمەنىڭ ەسىگىنە باستاپ باراتىن. مۇنى س.مۇقانوۆتان بۇرىن م.اۋەزوۆ تەز اڭعاردى. اڭعاردى دا ەڭ سوڭعى قورعانىسقا شىقتى.
م.اۋەزوۆ: ء«يا، مەن تەك قانا وتكەندى سۋرەتتەيتىن روماندارىمدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاقىرىپقا قاتىستى ماعان قويىلىپ وتىرعان تالاپتارعا دا تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلامىن. بۇل ورايدان العاندا پارتيانىڭ ءحىح سەزىنىڭ شەشىمدەرىنەن تۋىندايتىن جانە قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تەاتر رەپەرتۋارى تۋرالى جەلتوقسانداعى شەشىمىنە جاۋاپ رەتىندە مەن قازىر «الۋا» اتتى – كەڭەستىك قازاق ايەلى، رايكومنىڭ حاتشىسى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، عىلىم كانديداتى، تاريح عىلىمىنداعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەگەن كەڭەستىك قازاق ايەلى تۋرالى پەسامدى جازىپ ءبىتىردىم. مەن بۇل تاقىرىپپەن ءبىر جارىم جىل بويى جۇمىس ىستەدىم، بۇل پەسانى بىتىرگەننەن كەيىن دە ءوزىمنىڭ الدىما قويعان باستى ماقساتىم – پارتيا جەتەكشىسىنىڭ وبرازىن سومداۋ. وتكەن جىلدارداعى مەنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمدى كورسەتكەن سىنعا جاۋاپ رەتىندەگى مەنىڭ بۇل ماقساتىمنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كوپشىلىكتىڭ دوستىق قولىن سوزۋىن تىلەيمىن. مەنىڭ اسا ۇلكەن يدەيالىق ويىمنىڭ ابىرويمەن جۇزەگە اسۋىنا كومەكتەسۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. ءبىزدىڭ قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى تاقىرىپتى يگەرۋدەگى جەتىستىككە جەتۋ جولىنداعى كۇردەلى ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋدى قولداۋلارىڭىزدى سۇرايمىن»,– دەپ «اعىنان جارىلدى».
ال س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ ادەتتەگى ەركىندىگىنەن ايىرىلىپ قالدى. ول بۇل ماسەلەگە اقتالىپ ەمەس:
«نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سوڭعى جىلدارى مۇستافين ەكەۋمىزدىڭ ارامىز اشىلىپ كەتتى. وعان دەيىن ول مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم بولدى. مەن وعان وتە كوپ كومەكتەستىم. ونىڭ رومانىندا كوپتەگەن كەمشىلىكتەر بار. ء«بىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» – دەگەن. مەن مۇستافين جولداستى، سول ارقىلى مۇقىم جازۋشىلار وداعىن قاتتى سوققىدان قۇتقارىپ قالدىم دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى ول، الاشورداشىلار مەن ولاردىڭ پىكىرلەرىنە كەڭ جول اشىپ قويدى. مەن ونى ۇلتشىلدىقتى دارىپتەيدى دەپ ايتىپ وتىرعامىن جوق. مىسالى ول: «ونەركاسىپ اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇتىپ قويادى» – دەيدى. ءمۇستافيندى پارتيالاس جولداسىم جانە قالامداس دوسىم دەپ ەسەپتەيمىن. ۇزاق جىلدار دوس بولدىم، جازۋشى رەتىندە وسۋىنە كومەكتەستىم. سوندىقتان دا ونىڭ رومانىندا بۇعىپ جاتقان قاتەلىكتى ارىلتتىم»,– دەپ ماقتانىپ سويلەدى.
ءيسى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشتارىن مىنبەدە «زارلاتىپ قويعان» ماقالاسىن پ.كۋزنەتسوۆ:
«سوۆەت وداعىنىڭ تۋىسقان رەسپۋبليكالارى جازۋشىلارىنىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى كىتاپتار وتە قاجەت. بىراق مۇنداي كىتاپتار تىم از، ال ۇلت ادەبيەتتەرى تاقىرىبىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار سيرەك. وسى ماڭىزدى ىستە ارتتا قالعان ۋچاستوكتەر ءالى دە بار. مۇنداي ۋچاستوكتەردە كوپ رەتتەردە بارلىعىن بىلەم دەيتىن مونوپوليستەر، شاتىستىرۋشىلار، كۇماندى «بىلگىشتەر» مەن «كونسۋلتانتتار» جانە جاۋاپسىز رەداكتورلار ورنالاسىپ ءجۇر. سوۆەت جازۋشىلارى وداعىنىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتى سوۆەت وداعىنىڭ تۋىسقان حالىقتارىنىڭ ادەبيەتتەرىن تەرەڭ زەرتتەۋگە، وسى ادەبيەتتەر جانە ولاردىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرى تۋرالى قۇندى، جوعارى يدەيالى كىتاپتار جازۋعا كورنەكتى سوۆەت جازۋشىلارىن، سىنشىلاردى، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەردى كەڭىنەن جانە باتىل قاتىستىرۋ بولىپ تابىلادى»,– دەپ ءدىلمارسي قورىتادى.
ال كوزى كورگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، يمپەرياعا سۇيەنگەن ماسكۇنەم اقىن وسى ساتتە «پراۆدانىڭ» كوتەرىڭكى قالاماقىسىمەن باسىن تۇزەپ، ەلىتىپ وتىرىپتى.
مۇندايداعى ەڭ وڭتايلى ءتاسىل ء«وزىڭنىڭ وتكەندەگى قاتەلەرىڭدى» مويىنداپ قۇتىلۋ. ايتپەسە قۋ جانىڭا تىنىشتىق بولمايتىن. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆ بار «كىناسىنان ارىلا» سويلەدى:
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەنىڭ قازاق جانە ورىس تىلىندە جاريالانعان ماقالالارىم مەن زەرتتەۋلەرىمدەگى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتى دارىپتەگەن قاتەلەرىم «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا ورىندى اتالىپ وتكەن. ولاردىڭ سانى ماقالادا كورسەتىلگەننەن دە كوپ. ولاردىڭ ءبىرازىنا 1951 جىلعى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى «پراۆدانىڭ» ماقالاسىن تالقىلاۋ تۇسىندا توقتالىپ، ءوزىمنىڭ وتكەندەگى جانە كەيىنگى جىلدارداعى قاتەلىكتەرىمدى مويىنداعان بولاتىنمىن. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى كوللەكتيۆىنىڭ ماجىلىسىندە، جازۋشىلار وداعى مەن ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جينالىسىندا، سونىمەن قاتار، الماتى قالاسى ينتەلليگەنتتەرىنىڭ جالپى قالالىق جينالىسىندا سويلەگەن سوزدەرىمدە ءوزىمنىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى ورەسكەل قاتەلەرىمدى مويىنداعان بولاتىنمىن. وسى جينالىستارداعى جانە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدەردەگى ءادىل سىنداردى ەستي وتىرىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءVىىى پلەنۋمىنداعى شاياحمەتوۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا جانە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ V جانە ءVى سەزىندە مەنىڭ ورەسكەل يدەيالىق ساياسي قاتەلەرىمنىڭ كورسەتىلگەنى ەسىمدە جانە ونى بىلەمىن.
عىلىمي زەرتتەۋ سالاسىنداعى قاتەلەرىمدى قايتا قاراۋ بارىسىندا مەن قازىر اباي تۋرالى مونوگرافيا جازۋ ۇستىندەمىن. مەن وندا ءوزىمنىڭ جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ ابايتانۋداعى جىبەرگەن يدەيالىق ساياسي قاتەلەرىن تۇزەۋگە تىرىستىم. قازاق ەرتەگىلەرى تۋرالى زەرتتەۋىمدى كەڭەس فولكلوريستيكاسىنىڭ تالاپتارىنا ساي ماركستىك-لەنيندىك تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە قايتا جازىپ شىقتىم».
سول تۇستا «ماركستىك-لەنيندىك تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە» وزگەرتۋگە تۇسكەن بۇل باسىلىمدار قازىر دە سول كۇيىنشە جاريالانىپ كەلەدى. ولاردى العاشقى تۇپنۇسقاسىمەن سالىستىرىپ جاريالاۋدىڭ رەتى كەلە مە، جوق پا، كىم ءبىلسىن. ءيا، ءبىرى كەم دۇنيە.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «قازاق ەپوستارى، ليرو-ەپوستارى، تاريحي جىرلار تۋرالى ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جانە كەيىنگى كەزدەگى قاتەلىكتەرىمدى دە بىلەمىن جانە ەسىمدە. وسى اتالعان ەڭبەكتەردىڭ ارقايسىسىنداعى جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە ءدال قازىر تياناقتى تۇردە تالداۋعا مۇمكىندىگىم بولماعاندىقتان دا، سول كەمشىلىكتەردىڭ بارلىعىنا ورتاق جانە ەڭ باستىسىنا عانا توقتالامىن. ونىڭ باستى سەبەبى، مەن ادەبيەتتانۋعا ناعىز عىلىمي تۇرعىدان ۇلكەن بىلىممەن ەمەس، اسىرەسە، ادەبيەتتانۋ سالاسىندا ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان دايىندىقسىز كەلدىم».
ءيا، «ماركستىك-لەنيندىك ءىلىمدى» يگەرۋگە گيمنازيانىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ، اسپيرانتۋرانىڭ ءبىلىمى، عىلىم دوكتورى اتاعى، پروفەسسور مەن اكادەميك لاۋازىمى جەتكىلىكسىزدىك جاساپتى. قانداي كىشىپەيىل قورلىق!
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وتىز جىلدان بەرگى ءومىرىمنىڭ ءار تۇسىندا ارقانداي ماقالالار، سوزدەر، زەرتتەۋلەر جازدىم. ءدال قازىر انىق تۇسىنگەنىم – 1938 جىلعا دەيىنگى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل يدەيالىق ۇستانىمىم مەن كەيىنگى مۇنداي ورەسكەل كوزقاراستان يدەيالىق، تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان جىراقتاپ كەتكەن كەزىمدە دە، ءبارى ءبىر مەن ۇزاق ۋاقىت بويى ماركسيزم-لەنينيزم فيلوسوفياسىنا سۇيەنگەن شىنايى ەڭ سەنىمدى ادەبيەتتانۋ ءىلىمىن بويىما سىڭىرە المادىم. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ كەڭەستىك ۆۋزداردىڭ وقۋلىقتارى مەن عىلىمي زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ باعدارلامالارىنىڭ يدەيالىق-مەتودولوگيالىق قاتە تۇجىرىمىن كەڭەستىك عىلىمنىڭ جەتىستىگى رەتىندە باعالاپ كەلدىم. 1932 جىلدان كەيىنگى ءوزىمنىڭ كەيبىر قاتەلىكتەرىمدى بۇرىنعى جانە قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق قاتە دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ورايدان العاندا مەن كەيبىر ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ، «پراۆدا» گازەتىندە جالعان عالىم دەپ دۇرىس باعا بەرگەن، ءوزىنىڭ جانە ونىڭ دوستارىنىڭ قاتەلىكتەرىن كەزدەيسوق قاتە دەپ سەندىرگەن (ول قاتەلىكتەرى ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، جيىرما رەت قايتالانسا دا), ال سول ماسەلە جونىندە، سونداي مازمۇندا تۋرا وزدەرىنىڭ پىكىرى سياقتى اۋەزوۆتىڭ قاتەلىگى – قاساقانا قاتەلىك، ياعني الاش وردانىڭ يدەياسى دەگىسى كەلگەن جۇماليەۆ سياقتىلاردىڭ پىكىرلەرىن مويىندامايمىن جانە جوققا شىعارامىن».
تاعى دا: ءيا! ءيا! ءيا! ول ءوزىنىڭ پروفەسسورلىق، اكادەميكتىك اتاعىنان باس تارتۋعا دايىن، بىراق ق.جۇماليەۆتى ەشقاشاندا كەشىرە المايتىن! بۇل ونىڭ شىندىق ءسوزى جانە پەندەلىك پيعىلى ەدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەن ءوزىن ءوزى اقتاۋعا ۇمتىلعان وسىنداي جالعان عالىمداردىڭ – توپشىلداردىڭ، وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى ماسەلە دەپ جورتاقتاتىپ، بىرەۋدىڭ قاتەسىن اۋىرلاتىپ، ءبىر ماسەلە جونىندە ايتىلعان بىرتەكتەس پىكىرلەردىڭ يەسىنىڭ ءبىر توبىن اقتاپ، ەكىنشىسىن قارالايتىن مۇنداي توپشىلداردى بۇرىن دا اشكەرەلەپ كەلگەنمىن، قازىر دە اشكەرەلەيمىن. ولاردىڭ ويىنشا قاراپايىم ادامدار ءۇشىن ءبىر بولەك، تاڭداۋلىلار ءۇشىن ءبىر بولەك قاتەلىك بار سياقتى. پارتيانىڭ سىن جانە ءوزارا سىن تۋرالى مىندەتتەرى مەن جالپىعا ورتاق يدەياسىنا وسى قىلىق تا ساي كەلە مە؟ بۇل توپشىلداردىڭ وسىنداي سوراقى وزگەرتىمدەرى پارتيانىڭ ۇرانىن مازاقتاۋ ەمەس پە؟ ءيا، بۇل جەكەلەگەن سورلى، ءوزىمشىل ادامداردىڭ ءوز كەمشىلىگىن جاسىرۋعا ۇمتىلعاندىعى، جەكەلەگەن جازۋشىلاردىڭ ورەسكەل قاتەلىگى. قازاقستان پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى شاياحمەتوۆ جولداستىڭ اۋىزىمەن جۇماليەۆ پەن مۇقانوۆتىڭ جانە مەنىڭ دە بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل قاتەلىگىمدى كورسەتكەن پارتياعا راحمەت. مەنىڭ قاتەلىكتەرىمە قوسا جانە مەنىمەن بىرگە مۇقانوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن كۇن تارتىبىندە تالقىلاۋعا سەبەپ بولعان – «پراۆداعا» راحمەت. سونداي-اق، جايمۋرزين جولداستىڭ بايانداماسىنان باستاپ ابىشەۆ جولداستىڭ جانە دە باسقا دا جولداستاردىڭ ءبىزدىڭ قاتەلىكتەرىمىزدى تەڭ دارەجەدە كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن وسى ماجىلىسكە دە راحمەت».
بۇعان س.مۇقانوۆ ءسوز اراسىنداعى:
«مەن مۇستافين جولداستى، سول ارقىلى مۇقىم جازۋشىلار وداعىن قاتتى سوققىدان قۇتقارىپ قالدىم دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى ول، الاشورداشىلار مەن ولاردىڭ پىكىرلەرىنە كەڭ جول اشىپ قويدى. مەن ونى ۇلتشىلدىقتى دارىپتەيدى دەپ ايتىپ وتىرعامىن جوق... ال قازىر ونىمەن اۋەزوۆ جولداس جامپەيلەسىپ ءجۇر»،– دەگەن استارلى ەمەۋىرىنمەن جاۋاپ بەردى.
شىم-شىمداپ بولسا دا: «اۋەزوۆ جولداسپەن جامپەيلەسىپ ءجۇر»،– دەپ تاعى دا شىمشىپ كەتتى. شىركىن، تىستەسكەن ەسىل ءومىر-اي دەسەڭشى! ەندى م.اۋەزوۆتىڭ اقتارىلماعان نەسى قالدى؟ قالامى قالدى، قالامىنان باس تارتۋ عانا قالىپ ەدى. ول تىلەككە دە جەتكىزدى.
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «جالپى العاندا ءوزىمنىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىم تۋرالى ايتا كەلىپ، تاياۋ جىلدارداعى تۆورچەستۆولىق مىندەتتەرىمدى ىرىكتەپ، سارالاي كەلىپ، مىنانداي شەشىم جاساعانىمدى ايتىپ وتكىم كەلەدى: ءبىر مەزگىلدە اسا اۋقىمدى كوركەم شىعارماشىلىق جۇمىسپەن قاتار اۋىر ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى عىلىمي جۇمىستى قاتار الىپ ءجۇرۋ وتە قيىن، مۇمكىن دە ەمەس جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ولاردى قاتار الىپ جۇرۋگە تىرىسقانىم قۇر اۋرەشىلدىك سياقتى.
عىلىم بايبىشە-توقالدىقتى كوتەرمەيتىن كىرپياز سالا دەسەك، كوركەم ادەبيەت ودان دا وتكەن قىزعانشاق كاسىپ.
مەن قازىر جيىرما بەس، وتىز جاستا ەمەسپىن. قىزمەت ىستەي الاتىن ون-ون بەس جىل عانا ۋاقىت بار، ەندەشە ءوزىم ءۇشىن ەڭ قولايلى، ەڭ سەنىمدى (ارينە، عىلىم سالاسىنداعى پەداگوگيكالىق قىزمەتىمدى ساقتاي وتىرىپ), تەك كاسىپتىك تۇرعىدان بارىنشا دايىندىعىم كۇشتى، كۇندەلىكتى شىعارماشىلىق تاجىريبەم قالىپتاسقان كوركەم شىعارماشىلىقپەن اينالىسسام دەيمىن. سونىمەن قاتار عىلىم مەن ادەبيەتتانۋداعى مەنىڭ سىنشىلارىمنىڭ دا كوپ ەكەنىن ۇمىتپاۋلارىڭىزدى وتىنەمىن. ويتكەنى، ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى، وتكەنگە قاتىستى كەيبىر تاقىرىپتاردى مەن ءوزىمنىڭ ۇزاق جىلدار اينالىسقان جازۋشىلىق قىزمەتىمنەن كەيىنگى، كوركەم شىعارمالارىمنان كەيىنگى ەكىنشى، كەيدە ءۇشىنشى ماسەلە رەتىندە قاراستىردىم. مەنىڭ «ەڭلىك-كەبەك»، «ايمان-شولپان»، «قوبىلاندى» پەسالارىممەن جانە «پراۆدا» وسى ماقالاسىندا جوعارى باعالاپ، وبەكتيۆتى تۇردە باعا بەرگەن ون ەكى جىل بويى جازىپ كەلە جاتقان «اباي جولى» رومانىن ەسكە الىڭىزدارشى. فولكلورلىق تاريحي تاقىرىپتارعا جازعان بارلىق شىعارمالارىمدا يدەيالىق كوركەمدىك تۇرعىدان دۇرىس بايانداۋدا عالىم-زەرتتەۋشى رەتىندە ەمەس، جازۋشى رەتىندە تابىستارعا جەتتىم. تاقىرىپتى كوركەم تۇرعىدان يگەرۋ بارىسىندا مەن ماركستىك ديالەكتيكانى تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان تەرەڭ مەڭگەرە الدىم.
ەڭ باستىسى مەن قازىر بۇگىنگى كۇنگى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ وتكىر شىندىعىن بەينەلەيتىن پايىمدى دا، كولەمدى كوركەم شىعارمانى دۇنيەگە اكەلەمىن دەگەن سەنىممەن ءۇمىتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. وزىمە-ءوزىم: الىپ تا جىعاتىن، شالىپ تا جىعاتىن شابىتتى ءومىرىمنىڭ ەڭ جاسامپاز كەزەڭىنە قادام باسقانداي سەزىنەمىن.
سوندىقتان دا مەن سىزدەرگە: مەنىڭ العا باسقان قادامىمدى وتكەن داۋىردە جازعان «اباي» رومانىمەن ولشەمەڭىزدەر، مەنى سول رومانداردا جەتكەن جەتىستىگىم مەن شىققان بيىگىممەن عانا ولشەمەڭىزدەر. ءبىزدىڭ ءادىل دە، تالاپشىل ءپرينتسيپتى سىنىمىز سول كىتاپتارداعى كەمشىلىگىمدى جويۋعا كومەكتەسسىن، ماعان جانە ءبىزدىڭ مۇقىم قازاق ادەبيەتىنە كومەكتەسە وتىرىپ، مەنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى ەڭ باستى ماقساتىما – ءبىزدىڭ كەڭەستىك ادامدار تۋرالى – كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارى تۋرالى ءبىزدىڭ كەڭەستىك بۇقارانىڭ ومىرىنە ساي، پارتيانىڭ تالابىنا ساي جاقسى جازۋىما، شىن مانىندەگى ۇلكەن پولوتنو تۋدىرۋىما قول ءۇشىن بەرسىن.
ءسوزىمنىڭ وسى ءبولىمىن اياقتاي كەلە، وداقتىڭ تورالقاسىنان مەنىڭ وسى مالىمدەمەمدى رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالاۋعا كومەكتەسۋىن وتىنەمىن».
بۇل دەگەنىڭىز – ءومىر سۇرۋگە رۇقسات سۇراۋ، جەكە باسىنىڭ بوستاندىعىنا، ومىرىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندىعىن وسى اشىق حات ارقىلى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا حابارلاۋ، جان قىسىلعانداعى جان دارمەن ءسوز ەدى. قانداي جان تالاس!
(جالعاسى بار)
Abai.kz
