ءبىزدىڭ قوعامدا لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى جوق ازاماتتار كووپ. ونەر ادامدارىندا، اسىرەسە ازىلكەشتەردىڭ ىشىندە ورىسشانى بۇزىپ، قازاقى مانەرمەن سويلەگەندەردى مازاق قىلىپ، ەلدى دە، وزدەرىن دە ءماز-مەيرام قىلاتىندار بار.

لينگۆيستيكالىق ءبىلىم: دىبىستار ءار ءتىلدىڭ وزىنە عانا ءتان بەلگىلى ءبىر قالىپتاسقان زاڭدىلىق جۇيەسى بويىنشا عانا تىركەسەدى. قازاق دىبىستارى ءوزارا تىركەسكەندە ءبىر-بىرىنە استە نەمقۇرايلى قاراي المايدى. ولار اكۋستيكا-ارتيكۋلياتسيالىق جاقتان ۇنەمى ءبىر-بىرىنە جۋىقتاپ، ءوزارا ۇيلەسىپ، ۇندەسىپ تۇرادى (س.مىرزابەكوۆ). ون توعىزىنشى عاسىردا قازاق دالاسىنا سىرتتان كەلگەندەر «بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي» دەپ تاڭىرقاعان بولاتىن.

قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ باستى زاڭى سينگارمونيزمنىڭ قىزمەتى – قازاق ءسوزىنىڭ ءون بويىندا بىركەلكى تەمبردى (فرانتس. tembre – دىبىستىڭ ساپاسى، بوياۋى) قامتاماسىز ەتۋ ء(ا.جۇنىسبەك).

دىبىستار مەن ارىپتەر اراسىندا سايكەستىك كۇشتى بولعاندىقتان ءسوزدىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى اراسىندا دا سايكەستىك كۇشتى. قازاقتىڭ تىلىندەگى دىبىس باسىندا ارنالعان ءارىپ دىبىس قايدا تۇرسا دا ايىرىلمايدى. سوزدەرى جازىلعاندا كوبىنەسە ءسوزدىڭ ىشىندە ەستىلەتىن دىبىسىنا قاراي جازىلادى. ورىستا ون ءسوز دىبىسىنا قاراماي جازىلاتىن بولسا، قازاقتا ون ءسوز دىبىسىنا قاراي جازىلىپ، ءبىر ءسوز عانا دىبىسىنا قاراماي جازىلادى (ا.بايتۇرسىنۇلى).

وسىلاردى بىلسە، ورىس ءسوزىن ورىسشا ايتا المادىڭ دەپ كۇلمەس ەدى/  كۇلمەس ەدىك. بۇل لينگۆيستيكالىق ءبىلىمنىڭ جوقتىعىنان. بۇعان كىم كىنالى؟

تاعى ءبىر مىسال: ازىلكەشتەر «ماڭعىستاۋدا اپكەسىن اپا دەيدى ەكەن، وڭتۇستىكتە تاڭەرتەڭدى ازان دەيدى، جەتىسۋدا شالباردى سىم دەيدى ەكەن» دەپ، سوعان كورىنىس قۇرىپ، تاعى ءماز-مەيرام، قاتىق ايران بولادى دا جاتادى.

لينگۆيستيكالىق ءبىلىم 1953 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇركى تىلدەر سەكتورىندا «قازاق تىلىندەگى ديالەكتىلەردى جوققا شىعارۋ قاتە بولىپ تابىلادى» دەگەن قورىتىندى شىعارىلدى. سول-اق ەكەن قازاق ديالەكتولوگياسىن زەرتتەۋگە ۇلكەن بەتبۇرىس جاسالدى، زەرتتەۋدىڭ جاڭا كەزەڭى ديالەكتىلىك ەرەكشەلىكتەردى جيناۋدان باستالدى. ديالەكتولوگيانى زەرتتەيتىن ماماندار كوپتەپ دايارلانىپ، ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، عىلىمي مونوگرافيالار مولىنان جارىق كورە باستادى.

ءيا، جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن تومەنگى كۋرستاردا ءبىز دە جينادىق. ديالەكتولوگيادان قورعاپ، ماسكەۋدەن بەكىتىلىپ كەلگەن توپ-توپ عالىم اعالارىمىزدى ءوز كوزدەرىمىزبەن كوردىك. ديالەكتولوگيا دەگەن پاننەن وتە الماي، وقۋدان قۇلاعانداردى دا تالاي ايادىق. ال ۇلت ۇستازى اقاڭ بىلاي دەپ ەدى: «اسىل ءتىل، ءتۇزۋ ەملە قازاقتا بولارعا ءتيىستى. نەگە دەسەك: اتا كاسىبىن تاستاماي ىستەپ كەلە جاتقان – قازاق. باسقا جۇرتقا ارالاسپاي، ءوز الدىنا وڭاشا، وقشاۋ جۇرگەن – قازاق. سىرتتان بىرەن-ساران جات سوزدەر كەلسە، ونى جانشىپ كەمىرىپ، ءوز ءتىلىنىڭ قالپىنا ءتۇسىرىپ العان – قازاق. جات جۇرتتىڭ شالىعى تيمەسە، جازۋ شالىعى تيمەسە، كاسىبى، عۇرپى وزگەرىلمەسە، جالعىز ءتىل وزگەرتىلدى دەپ ايتۋعا ءتىپتى جول جوق. قازاقتىڭ ءتىلى وزگەرگەن ءتىل دەپ ايتۋعا جول جوق بولسا، ەملەسىن دە قيسىق دەپ ايتۋعا جول جوق: قازاقتا ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا حيلاف كەلەتىن ەملە جوق. ەدىلدەن باستاپ ەرتىسكە دەيىن، ورالدان باستاپ اۋعانعا شەيىن قازاقتا ءتىل دە ءبىر، ەملە دە ءبىر. قويشى، تۇيەشى، بيەشى ەملەسى دەگەن قازاقتا جوق نارسە. توقسانداعى شالىنىڭ، توعىزداعى بالاسىنىڭ – ءبارىنىڭ ەملەسى بىرەۋ-اق».

ءيا، بىزدە ديالەكت جوق، كەيبىر ايماقتا ساقتالىپ قالعان تاريحي قالدىقتار قازاق تىلىنەن بۇرىنعى كەزەڭدەردەگى ەلەمەنتتەرگە جاتادى. س.امانجولوۆتىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىزىنەن سولتۇستىك-شىعىس ديالەكتىسى سەبەپكەر بولعان دەگەن بولجامى ورەسكەل قاتە. ءبىر جىل ىشىندە ەكى مىڭ شاقىرىم كوشىپ، ءتورت قۇبىلاسى مىيداي ارالاسىپ جاتقان قازاقتىڭ تىلىندە ءۇش جۇزگە بايلانىستى تىلدىك وزگەشىلىك مۇلدە جوق.

ديالەكت دەگەن مىناداي بولادى: ماسەلەن، قازىرگى فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ادەبي ءتىلى پاريج اۋىزەكى سويلەۋ فورماسىنا نەگىزدەلىپ شىققان، ورىس ادەبي ءتىلى ماسكەۋ ديالەكتىسى نەگىزىندە قالىپتاسسا، قازىرگى اعىلشىن تىلىنە لوندون ديالەكتى، نەمىس تىلىنە باتىس گەرمان ديالەكتى، قىتاي تىلىنە بايحۋا نەمەسە پەكين ديالەكتى، جاپون تىلىنە توكيو اۋىزەكى ءتىلى نەگىز بولعان. سول ءتارىزدى ءازىربايجان ءتىلى دە شەماقا-باقى ديالەكتىنەن (باكۋ قالاسى) وربىسە، وزبەك ادەبي ءتىلى تاشكەن-فەرعانا اۋىزەكى ءتىلى نەگىزىندە پايدا بولعان. سوندىقتان ول تىلدەردە ديالەكتى قازىر دە بار. ال بىزدە ورالدان اۋعانعا شەيىن قازاق ءتىلى ءبىر بولعان. اقاڭنىڭ زامانىندا، وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن باسقانى بىلاي قويعاندا، بۇكىل قىرىق شاقتى تۇركىلەردىڭ ىشىندە ەڭ كەڭ جايىلعان جانە ءوز ۇلتتىق جازۋى بار، تەرميندەرى قالىپتاسقان ءتىل – ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ەدى. بۇگىن مىنە، ەڭ ايانىشتى، ەڭ ارتتا قالعانى – ءبىزدىڭ ءتىل بولىپ وتىر. كىم كىنالى؟ قازاق مەكتەبى الىپپەدەن باستاپ 11-سىنىپقا دەيىن قازاق ءتىلىن مىڭ ساعات وقىتسا دا، لينگۆيستيكالىق بىلىمنەن جۇردايمىز. كىم كىنالى؟

«ءتىلدىڭ ءوز الەۋەتى ناشار» دەيدى بىرەۋلەر;

«ءتىل ساياساتى كىنالى» دەيدى بىلگىشتەر;

«مەكتەپتىڭ باعدارلاماسى» دەيمىن مەن. ءسىز نە دەيسىز؟

مەكتەپتە قازاق ءتىلىن مىڭ ساعات وقىپ، قاراپايىم عانا لينگۆيستيكالىق ءبىلىم الا الماۋ، كەرىسىنشە، ءبارىن تەرىس ءتۇسىنۋ، بۇل – تازا مەكتەپتىڭ كىناسى، بىلىمگە قاتىستى كوز اشتىرماي جاتقان رەفورمالاردىڭ كەسىرى.

تاعى ءبىر مىسال، تاريحي تۇلعالاردى سومداپ جۇرگەن ءبىر تانىمال اكتەر جاقىندا «قازاق ءتىلى – باي ءتىل. ورىس تىلىندە 33-اق ءارىپ بار. ال قازاق تىلىندە 42 ءارىپ بار. مىنە، بايلىعىمىز بادىرايىپ كورىنىپ-اق تۇر»، - دەيدى.

لينگۆيستيكالىق ءبىلىم: قازاق ءتىلى از عانا ۋاقىتتا جازۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى جۇيەسىن باسىنان وتكىزدى. قازاق جازۋى 30-جىلدارعا دەيىن اراب گرافيكاسىن پايدالانىپ كەلدى دە، 1929 جىلى شىلدەنىڭ 25-ىندە قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ «قازاقتىڭ جاڭا ەملەسى تۋرالى دەكرەتى» جاريالانعاننان كەيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشتى. جاڭا الفاۆيتتە 29 ءارىپ بولدى. كوپ ۇزاماي 1940 جىلى ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جازۋعا كوشۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى، سونىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى جازۋعا ۇرىندىق. العاشقى الفاۆيتتە 41 ءارىپ بولدى. الفاۆيتتىك قاتاردا الدىمەن ورىس تىلىنە ءتان ارىپتەر، سودان سوڭ ورىستا جوق، قازاق تىلىنە عانا ءتان ارىپتەر تۇردى. بۇل ءتارتىپ 1957 جىلى وزگەرىپ، قازىرگىدەي كۇيگە كەلدى. ءسويتىپ قازىرگى قازاق ءالفاۆيتى 42 ارىپكە كوبەيدى. ونىڭ 33-ءى تازا ورىستىكى.

ورىستىڭ وتىز ءۇش ءارپىن تۇگەل قوسىپ الىپ، «بايىپ» وتىرعانىمىزدى بىلمەي تۇر الگى لينگۆيستيكالىق ءبىلىمى جەتپەگەن اكتور. بىزدە ءتول جيىرما سەگىز دىبىس بار. ونى كەزىندە بىزگە ۇلت ۇستازى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى انىقتاپ بەرگەن. جيىرما سەگىزدىڭ جيىرما سەگىز-اق سۋرەتى ء(ارپى) بولۋى كەرەك: 42-28=14. الىپبيىمىزدە ون ءتورت تاڭبا ارتىق. بۇل بايلىق ەمەس، قاسىرەت.

تەك ورىستىڭ دىبىستارىن عانا تاڭبالايتىندارىن بوتەن تاڭبا، ءتىل بۇزار ۆيرۋس رەتىندە الىپبيدەن شىعارۋ كەرەك. ءالىپبيدى سولاردان تازالانىپ الۋ ءۇشىن اۋىستىرماق بولىپ جاتىرمىز عوي. ونى جاي ادام نەمەسە باس  شۇلعىعىش شەنەۋنىك تۇرماق، قاعاز تىرناعانداردىڭ كوبى-اق تۇسىنبەيدى. وسى ناۋقان باستالعالى باسى قاسىندا جۇرگەن ءتىلشى عالىمداردان قۇرالعان ورپوتوپتىڭ ءوزى تۇسىنبەي ءجۇر. ياعني، ءالىپبي مەن ەملە جونىنەن بۇگىنگى جەتكەن سورلى كۇنىمىزگە سولار دا كىنالى...

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz