2006 جىلى 24 تامىزدا ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىندە پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو: «الدىمىزداعى ايلاردا جوعارعى رادا ۋكراين حالقىنىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەپ، ۋكراينادا بولعان اشتىقتى (1932-1933 جىلدارداعى - اۆت.) ۇلتىمىزعا قارسى جاسالعان گەنوتسيدتىك اكت دەپ زاڭ جۇزىندە مويىندايدى»، - دەپ مالىمدەدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتقانى ورىندالدى. اشتىق - ۇلتتى جويۋ ماقساتىندا جاسالعان ارەكەت دەپ تانىلدى. ماڭىزدىسى، پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو بۇل مىندەتتى «بيلىك وكىلدەرىنىڭ حالىق الدىنداعى پارىزى» دەپ باعالادى. بۇل ماسەلە بىزدە كوتەرىلگەنى قا-ش-ا-ان. بىراق، ءدال وسىنداي شەشىمنىڭ ساۋلەسىن ءالى كۇنگە دەيىن كورە الماي كەلەمىز. وعان نە سەبەپ؟ نە كەدەرگى؟ ال قولدان جاسالعان اشتىققا كىمدەردى كىنالاپ، كىمدەردى جازالايمىز؟ ءدال وسى ماسەلە وتكەن اپتادا «امانات» پىكىر-سايىس كلۋبىندا قازاق زيالىلارى اراسىندا كوتەرىلگەن ەدى.

ءۇشبۋ حات جولداندى

2006 جىلى 24 تامىزدا ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىندە پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو: «الدىمىزداعى ايلاردا جوعارعى رادا ۋكراين حالقىنىڭ الدىنداعى پارىزىن وتەپ، ۋكراينادا بولعان اشتىقتى (1932-1933 جىلدارداعى - اۆت.) ۇلتىمىزعا قارسى جاسالعان گەنوتسيدتىك اكت دەپ زاڭ جۇزىندە مويىندايدى»، - دەپ مالىمدەدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتقانى ورىندالدى. اشتىق - ۇلتتى جويۋ ماقساتىندا جاسالعان ارەكەت دەپ تانىلدى. ماڭىزدىسى، پرەزيدەنت ۆيكتور يۋششەنكو بۇل مىندەتتى «بيلىك وكىلدەرىنىڭ حالىق الدىنداعى پارىزى» دەپ باعالادى. بۇل ماسەلە بىزدە كوتەرىلگەنى قا-ش-ا-ان. بىراق، ءدال وسىنداي شەشىمنىڭ ساۋلەسىن ءالى كۇنگە دەيىن كورە الماي كەلەمىز. وعان نە سەبەپ؟ نە كەدەرگى؟ ال قولدان جاسالعان اشتىققا كىمدەردى كىنالاپ، كىمدەردى جازالايمىز؟ ءدال وسى ماسەلە وتكەن اپتادا «امانات» پىكىر-سايىس كلۋبىندا قازاق زيالىلارى اراسىندا كوتەرىلگەن ەدى.

ءۇشبۋ حات جولداندى

1988 جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلگەن وسىناۋ قاسىرەتكە ساياسي باعا بەرىلەتىن ۋاقىت باياعىدا جەتكەن بولاتىن. «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەكشى، وسىعان بايلانىستى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى مەن بىرقاتار ساياسي قايراتكەرلەر مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندارعا اشىق حات جازدى. «بۇل ۇلتتىق اپاتقا ساياسي باعا بەرەتىن مەزگىل جەتتى» دەگەن شەشىمگە كەلىپ، اشىق حات جازدىق. حات باسىلىمدارعا شىعا باستادى. سونىمەن قاتار، حاتتى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ارقايسىنا جەكە-جەكە جىبەرەتىن بولامىز. ۇكىمەتكە دە جىبەرىلمەك. ياعني، سۇراۋسىز كەتكەن، جوقتاۋسىز سۇيەگى شاشىلىپ قالعان 4 ميلليونداي حالىقتىڭ قۇنىن سۇرايتىنداي ۋاقىت بولدى. كىمنەن سۇراۋ كەرەك، قالاي سۇراۋ كەرەك جايىن سول حاتقا تۇسىردىك»، - دەدى الماتىدان استاناعا ارنايى كەلگەن جازۋشى سماعۇل ەلۋباي.

كىمدى كىنالايمىز؟

1916 جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن قازاقتىڭ 1933 جىلى 2 ميلليوندايى عانا قالعانى بەلگىلى. «قولدان جاسالعان اشارشىلىق بولعاندىقتان، بۇگىنگى تاڭدا بۇعان كىمدى ايىپتاپ، جازالايمىز؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى وسى جەردە. بۇل سۇراقتىڭ ارتى ماسەلەنى تىپتەن قوزعاۋسىز قالدىرىپ، ءىستى جاۋىپ تاستاۋعا دا كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سولتۇستىكتەگى كورشىمىزبەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسەدى دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيا ءار جاقتان قىلاڭ بەرەدى. دەسەك تە، كىنالى بىرەۋ بولۋى كەرەك. قازاق زيالىلارى قازاقتى قىناداي قىرعان بولشەۆيكتەر پارتياسىن، ياعني كوممۋنيستىك پارتيانى كىنالى دەپ تاۋىپ وتىر. ءوزىنىڭ قىلمىسى ءۇشىن كەشتەتىپ بولسا دا زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس دەيدى ولار وزدەرىنىڭ جازعان اشىق حاتىندا.

بۇل ماسەلەگە كەلگەندە تاريحشى بۇركىت اياعان كوممۋنيستىك پارتيا تەك جەلەۋ عانا بولدى دەگەندى العا تارتادى. «ءبىز بۇعان كوممۋنيستىك پارتيا كىنالى دەپ ويلايمىز. كوممۋنيستىك پارتيا تەك قۇرال عانا بولدى. ءار جاعىندا ۇلكەن ءبىر توپتىڭ وزىندىك ويلارى، جەكەلەگەن ادامداردىڭ پيعىلى جاتىر»، - دەيدى ول. ياعني، قاسىرەتكە كىنالىلەردىڭ تامىرى تۇڭعيىقتا، ونى ارىدەن ىزدەۋ كەرەك دەگەنگە مەڭزەيدى. الايدا، سماعۇل ەلۋباي سول كەزدەگى تەرەڭدە جاتقان پيعىلداردى: ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزم، يمپەريالىق ساياسات دەيمىز بە، وسى ماسەلەلەردى كوتەرۋگە قازاقتىڭ قولى قىسقا ەكەنىن ايتادى. «ءبىز ازىرشە سول كەزدە اعاش اتقا مىنگىزىلگەن كوممۋنيستىك پارتيانى ايىپتاپ الۋىمىز كەرەك. ونىڭ ءار جاعىندا تۇرعان ماسەلەمەن كۇرەسىپ، ەشقاشان جەڭىسكە جەتە المايمىز. سوندىقتان، بەر جاعىنداعى ورىستاردىڭ ءوزىن قان قاقساتقان كومپارتيانى ايىپتاي بەرگەنىمىز دۇرىس دەپ ويلايمىن. ونىڭ ءار جاعىندا قانداي كۇش جاتقانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ونى كوتەرسەك، قازىر شەشىمىن تابا الماي كەلە جاتقان ماسەلەمىز جابىلىپ قالۋى دا مۇمكىن. سول سەبەپتى، بىزگە بۇل ماسەلەنى وسى كۇيىندە وتكىزىپ الساق تا جامان بولماس. ويتكەنى، قازىر ءبىر-ەكى كوممۋنيست شىعىپ، قارسى ايقاي سالسا، پارلامەنتتە وتىرعان بۇرىنعى كوممۋنيزمنىڭ سويىلىن سوققاندار قول كوتەرىپ، ولاردى قولپاشتاي سالۋى مۇمكىن»، - دەيدى سماعۇل ەلۋباي. ياعني، ءالى دە بولسا، اشتىق ماسەلەسى ءوزىنىڭ ساياسي باعاسىن الۋ ءۇشىن تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، جەل قايىقتا وتىر دەگەن ءسوز.

«نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حاتشىسى ەرلان قارين تاۋەلسىزدىكتى العانىمىزعا 20 جىلداي ۋاقىت بولسا دا، 90 جىلداردىڭ باسىندا ايتىلعان تاريحتاعى اقتاڭداق بەتتەردىڭ سول كۇيىندە قالعانىنا وكىنىش ءبىلدىردى. بىزدە ءالى دە بولسا «رەسەي بۇعان قالاي قارايدى ەكەن» دەگەن قۇلدىق پسيحولوگيا ارىلماعانىن ايتادى ول. «وتكەن جىلى قىرعىزستاندا پارلامەنت دەڭگەيىندە 1916 جىلعى كوتەرىلىس وقيعاسىنا «قىرعىز ۇلتىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيد» دەگەن باعا بەرىلىپ، اشىق شەشىم قابىلداندى. كۇنى رەسەيگە قاراپ قالعان، ەكونوميالىق، ساياسي، اسكەري جاعداي تۇرعىسىنان وسى ەلگە بايلانعان كىشكەنتاي مەملەكەت قورىقپاي، وسىنداي باتىل شەشىم قابىلدادى. رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەكى ەلدىڭ اراسىنا نۇسقان كەلەدى دەگەن ماعىنادا قارسى نوتا جىبەرسە دە وسىنداي ەرلىككە باردى. تاجىكستان دا جالعىز عانا ءتىل مەملەكەتتىك بولادى دەپ ورىس ءتىلىن ىسىرىپ تاستادى. مىنە، وسىنداي باتىل شەشىمدەرمەن ماسكەۋ امالسىز ساناستى، سونىمەن ەسەپتەستى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىزدىڭ قازاقستاندا اشتىقتان ولگەن ادامداردىڭ سانى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى مالىمەت جوق. بىرەۋلەر 30 پايىز، ەندى بىرەۋلەر 37-40 پايىز دەگەن مالىمەتتەرىن العا تارتادى. بۇنىڭ ءوزى وسى تاقىرىپتىڭ تولىق اشىلماي وتىرعاندىعىنىڭ، كورشىمىزدىڭ جۇزىنە ءالى دە جالتاقتايتىنىمىزدىڭ كورىنىسى»، - دەيدى ەرلان قارين.

گەنوتسيدتى اسىرا سىلتەۋ دەپ جاسىراتىنىمىز نە؟

«ءبىزدىڭ تاريح - بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق-تاعى» دەگەن اقىن قادىر مىرزا-ءالىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. وسى وقيعا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قالاي جازىلعان؟ بۇعان قاتىستى دا ەرلان قارين مەكتەپ وقۋلىقتارىنان جاقسى مىسال كەلتىردى. «ەڭ قىزىعى، ءبىزدىڭ كەيبىر مەكتەپ وقۋلىقتارىندا اقيقاتتى ايتاتىن مالىمەتتەر جوق. ماسەلەن، 11 سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا اشارشىلىقتان 300 مىڭ ادام ءولدى دەگەن دەرەك كورسەتىلگەن. سونداي-اق، ورىس سىنىبىنا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا (11-سىنىپ) ۇلكەن ءبىر قاسىرەت، قانشاما ميلليون حالقىمىزدى جويعان وقيعا ءبىر كىشكەنتاي عانا ابزاتسپەن بەرىلگەن. ونىڭ وزىندە «پەرەگيب ي پرويزۆول سوۆەتسكوي ۆلاستي» دەگەن تاقىرىپپەن عانا بەرگەن. ياعني، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسىمىزعا كورسەتكەن وسىناۋ قاسىرەتىن تەك «اسىرا سىلتەۋشىلىك» (پەرەگيب) دەپ باعا بەرۋ ءالى دە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تراكتوۆكاسىمەن وتىرعانىمىزدى كورسەتەتىندەي. بۇل ءبىزدىڭ وسىناۋ تاريحي وقيعانى «گەنوتسيد» دەپ اشىق ايتا الماي، وقۋشىلارىمىزعا اقيقاتتى ايقارا ەتە الماي وتىرعاندىعىمىز. سوندىقتان، مەملەكەت دەڭگەيىندە تاريحي قاسىرەتىمىزگە ساياسي باعا بەرۋ - ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاعىمىزعا دۇرىس مالىمەت قالدىرۋ ءۇشىن قاجەت»، - دەيدى ول.

P.S.

«1990 جىلدارى اقساقال جازۋشىلارمەن پرەزيدەنتكە كىردىك. اراسىنداعى ەڭ جاسى مەن بولدىم. اڭگىمە اراسىندا ەلباسىمىز «ەندى جاستاردى تىڭدايىق» دەپ ماعان بۇرىلدى. مەن وسى ماسەلەنى نۇرەكەڭنىڭ الدىنا قويىپ قالدىم. وتىرعاندارعا بۇل كۇتپەگەن، توسىن ماسەلە بوپ شىقتى. سوندا نۇرەكەڭ بىلاي دەدى: «بۇل ۇسىنىس - دۇرىس. ەندى بۇل ماسەلەنىڭ جۇيەسىن تابۋ كەرەك. جۇيەسىن تاپسا، بولاتىن نارسە»، - دەدى»، - دەپ سماعۇل ەلۋباي بۇل ماسەلەنىڭ پرەزيدەنتتىڭ  الدىنان وتكەنىن ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ارالاسپاسا، ەشبىر ءىس اياعىنا جەتپەيتىنىن ءبىرتالاي كوردىك. الايدا، بۇل ماسەلە نەگە ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانى ءبىزدى تاڭعالدىرادى. ماسەلەنىڭ جۇيەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تابىلماعان با؟ سودان بەرى 20 جىلداي ۋاقىت ءوتتى. الدە تەمىردى قىزعان كەزدە سوعپاعاندىقتىڭ سىباعاسى ما بۇل؟

"اباي-اكپارات"