توعىزقۇمالاق ويىنىن بۇرىنعى قازاق ومىرىمەن سالىستىرىپ كورەلىك. قازاق سالتىندا كوپ بالالى ءۇي ءبىر اكەگە، ال بۇكىل رۋ رۋباسى اقساقالعا قاتاڭ باعىنعان. بالا كامەلەتكە جەتكەن سوڭ اكەسى ونى ۇيلەندىرىپ وتاۋ قۇرادى. توعىزقۇمالاقتاعى وتاۋدا توعىز قۇمالاق بولعاندىقتان، ول وتاۋدىڭ باسى ادام دەگەن يشارا بەرەدى.

ءسويتىپ، بالالار وسكەن سايىن وتاۋلار كوبەيىپ، ۇلعايا بەرەدى. اكە بايلىعى ءوزىنىڭ جيعانىمەن عانا ەمەس، بالالارىنىڭ، ياعني وتاۋلاردىڭ بايلىعىمەن دە قۇرالادى.

توعىزقۇمالاق تاقتاسىن وسىنداي قازاق ورتاسى دەپ قاراستىراتىن بولساق، وندا ويناۋشىنى اكەمەن، ال وتاۋلاردى ونىڭ بالالارىنىڭ وتباسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. اكەنىڭ ماقساتى ءوزىنىڭ قازانىنداعى بايلىعىن كوبەيتۋ. بايلىققا مال سانى ءتارىزدى دۇنيەلىك قانا ەمەس، ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىن وسىرەتىن سابىرلىلىق، مەيىرىمدىلىك، سىي-قۇرمەت، جاقسى كوڭىل، اقىل ءسوز ءتارىزدى رۋحاني بايلىق تا جاتادى.

توعىزقۇمالاقتا ەكى ءتۇرلى بايلىق بار. ءبىرى – قازانداعى قۇمالاقتار. كىم ءوزىنىڭ قازانىندا كوپ قۇمالاق جيناسا – سول جەڭىسكە جەتەدى. سوندىقتان بۇلار ويىنشىنى  جەڭىسكە جەتكىزەتىن قۇمالاقتار – نەگىزگى بايلىق بولىپ تابىلادى. ەكىنشىسى – وتاۋلارداعى قۇمالاقتار. بۇلار قازانداعى قۇمالاقتاردى كوبەيتۋ ءۇشىن پايدالانادى، ياعني جەڭىسكە جەتۋ قۇرالى عانا.

ادام ومىرىندە دە ەكى ءتۇرلى بايلىق بولادى. ءبىرى – ادامنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن، مەيىرىمدىلىگىن، سابىرلىلىعىن، دانالىعىن، شىدامدىلىعىن جانە باسقا دا ادامي قاسيەتتەرىن كورسەتەتىن رۋحاني بايلىق، ال ەكىنشىسى ونىڭ دەنساۋلىعىن، سۇلۋلىعىن، كۇش-قۋاتىن، قالتاسىنداعى اقشاسىن جانە باسقا دا تاندىك ارتىقشىلىعىن كورسەتەتىن دۇنيەلىك بايلىق. دۇنيەلىك بايلىق ماڭگىلىكتى ەمەس، وزگەرىپ وتىرادى، ال ولگەن كەزدە ادام ودان مۇلدە ايىرىلادى. رۋحاني بايلىق، كەرىسىنشە، ماڭگىلىكتى، ەشۋاقىتتا كەمىمەيدى، ولگەننەن كەيىن و دۇنيەدە ادامنىڭ ازىعى بولادى. ءومىر ماقساتىنا جەتكىزەتىن بايلىق تا، وسى رۋحاني بايلىق. بۇل دۇنيەدە ادام رۋحاني بايلىعىن كوبەيتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ دۇنيەلىك بايلىعىن پايدالانادى. بۇل توعىزقۇمالاقتا قازانداعى بايلىقتى مولايتۋ ءۇشىن وتاۋداعى بايلىقتى قولدانۋ ءتارىزدى،

وسىلاي ءومىر كورىنىستەرىن توعىزقۇمالاقپەن سالىستىراتىن بولساق، وتاۋداعى بايلىق دۇنيەلىك بايلىق ءتارىزدى بىردە كوبەيىپ، بىردە ازايىپ وتىرادى، سوندىقتان ول وزگەرگىش دۇنيەلىك بايلىق بولىپ تابىلادى دا، ال قازانداعى بايلىق ازايمايدى، تەك قانا ۇلعايىپ وتىرادى جانە جەڭىسكە جەتكىزەتىن تەك قانا وسى بايلىق، سوندىقتان ول ومىردەگى رۋحاني بايلىق ءتارىزدى. توعىزقۇمالاق ءداستۇرى مەن تىرشىلىك ءداستۇرى ۇقساس – ادام ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇلعايتۋ جولىندا دۇنيەلىك بايلىعىن پايدالاناتىنى ءتارىزدى، ويىنشى دا قازانداعى قۇمالاقتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن وتاۋداعى قۇمالاقتاردى پايدالانادى.

ەندى ءارى قاراي سالىستىرىپ كورەلىك.

بايۋ ءۇشىن الۋ كەرەك. ال الۋ ءۇشىن اۋەلى بەرۋ كەرەك. ءسويتىپ، باستاۋشى بولعان ويىنشى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى جۇرىسىندە اكە ءتارىزدى ءبىر وتاۋىنان باستاپ سول وتاۋداعى بايلىقتى ۇلەستىرىپ بەرە باستايدى. ول وتاۋعا دا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك بولعاندىقتان، ول وتاۋداعى بايلىقتىڭ ءبىر بولىگىن قالدىرادى، ياعني ءبىر قۇمالاقتى قالدىرادى دا، باسقالارىن ۇلەستىرەدى. ۇلەستىرگەندە اۋەلى ەڭ جاقىن وتاۋدان باستايدى. سەبەبى جاقسىلىق جاساۋدى ەڭ جاقىنىڭنان باستاۋ كەرەك. جاقسىلىقتى جاقىنىڭا جاساي الماساڭ، باسقاعا دا جاساي المايسىڭ. بۇل ءومىر زاڭدىلىعى. ءسويتىپ، بايلىق جيناۋ ءۇشىن ول بىرتىندەپ ەڭ جاقىنىنان باستاپ ۇلەستىرەدى دە، الىستاعىلارعا، ءتىپتى، تاقتاداعى ءوزىنىڭ قارسى جاعىنداعى وتاۋلارعا كوشەدى. سوڭعى تاسى تۇسكەن قارسى جاقتاعى وتاۋداعى بارلىق بايلىقتى (قۇمالاقتاردى) الىپ ءوزىنىڭ قازانىنا سالادى. وسىلاي ول رۋحاني بايلىق جينايدى. قۇمالاعىن بەرگەن وتاۋ قازىر بوس قالعانىمەن، ول ودان ازىپ كەتپەيدى – ويىن بارىسىندا وعان بايلىق قايتادان جينالادى. سەبەبى ول بەردى، ەندەشە بەرگەن قايتا الادى. قارسى جاقتان قوستاۋشى جۇرگەن كەزدە، ول دا وسىلاي ءوز قالاۋىنشا ەكىنشى جاقتان ءبىر وتاۋدىڭ بايلىعىن تۇگەلدەي الۋعا مۇمكىندىگى بار.

تاق ساندى وتاۋ اشىق، ال جۇپ ساندى وتاۋ جابىق دەپ اتالادى. ەگەر سوڭعى قۇمالاق قارسىلاستىڭ تاق ساندى قۇمالاعى بار وتاۋىنا ءتۇسىپ، ونداعى قۇمالاقتاردى جۇپ قىلساق (2, 4, 6, 10, 12), سول وتاۋداعى قۇمالاقتار ۇتىپ الىنىپ، ءوز قازانىمىزعا سالىنادى. مۇنداي ءجۇرىس تابىستى ءجۇرىس بولىپ تابىلادى. ەگەر سوڭعى قۇمالاق قارسىلاستىڭ جۇپ ساندى قۇمالاعى بار وتاۋىنا ءتۇسىپ (3 قۇمالاقتان باسقا), تاق قىلسا نەمەسە ءوز وتاۋىمىزعا تۇسسە، قۇمالاق ۇتىپ الىنبايدى. مۇنداي ءجۇرىس جاي ءجۇرىس دەپ اتالادى. وتاۋداعى جالعىز قۇمالاق كورشى وتاۋعا جۇرگەندە، ورنى بوس قالادى.

ويىن بارىسىندا ءجۇرۋشى الىس-بەرىس ءتارتىبى بويىنشا ءبىر وتاۋدان الىنعان بايلىقتى بارلىق وتاۋلارعا بىردەي سالىپ شىعادى، ياعني ول اۋەلى ءوزىنىڭ ماڭىنداعىلارىنا بەرىپ، قورشاعان ورتاسىن بايىتادى. ەگەر ودان اسىپ كەتسە، وندا ول كەلەسى جاقتىڭ وتاۋلارىنا بەرەدى. بەرگەن سايىن وتاۋداعى ادامداردىڭ ريزاشىلىعىن الىپ، بايلىق جيناۋ ارقىلى ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن وسىرەدى. ماقسات – قارسى جاقتاعى سوڭعى بەرگەن وتاۋدىڭ بايلىعىن ءوزىنىڭ قازانىنا سالۋ. ول ءۇشىن ءجۇرىستىڭ الدىندا اۋەلى الاتىن وتاۋدىڭ جاعدايىن ءبىلىپ الىپ، ونى جۇپ ساندى ەتۋ كەرەك. سوندا عانا ول وتاۋداعى قۇمالاقتاردى ءوز قازانىنا سالادى.

ومىردە دە ءتۇرلى جاعدايلارمەن اركىم بەرۋگە دايىن بولا بەرمەيدى. مىسالى، ول وتاۋدىڭ ءوزىنىڭ الدا جوسپارى بولۋى مۇمكىن، نە بولماسا وتاۋ يەسى ءالى رۋحاني جەتىلمەگەن ساراڭ شىعار. وسىنداي وتاۋدان ءجۇرۋشى قۇمالاق الا المايتىن بولعاندىقتان ونىڭ ءجۇرىسى جاي ءجۇرىس بولادى. ال ەگەر ول ءوزىنىڭ ءجۇرىسىن الدىن الا جوسپارلاپ، سوڭعى وتاۋدىڭ جاعدايىن جاقسى ءبىلىپ الىپ، وعان بەرۋ ارقىلى ونىڭ كوڭىلىن اشىپ، بەرە الاتىنداي جاعدايىن جاساسا، وندا ونىڭ ءجۇرىسى تابىستى بولىپ، الۋ ارقىلى ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن مولايتادى. توعىزقۇمالاقتا بۇل جاعداي قارسىلاستىڭ وتاۋىنداعى قۇمالاقتاردى تاق سان ەتىپ، ياعني اشىپ الىپ، سونان كەيىن ءوزى ءجۇرىپ، سول وتاۋداعىنى جۇپ ەتىپ، ءوزىنىڭ قازانىنا سالۋمەن بىردەي.

نە سەبەپتەن وتاۋداعى بايلىقتى تاق سان ەمەس، جۇپ سان بولعاندا عانا الۋعا بولادى؟ مۇنى ومىردەگى تومەندەگىدەي پسيحولوگيالىق ساتپەن تۇسىندىرۋگە بولاتىن ءتارىزدى. جۇپ سانى تولىقتىقتى بىلدىرەدى. ونداي وتاۋ سىرتتان قوسىمشا دۇنيە كەرەك قىلمايدى، سوندىقتان جابىق. ال تاق سانى تولىق ەمەس. ول قوزعالىستى، تولىعۋ بارىسىن بىلدىرەدى. سوندىقتان ول اشىلىپ تولىق بولۋعا ۇمتىلادى. ءجۇرۋشى ءوزىنىڭ قۇمالاعىن سالىپ، ول ساندى جۇپ قىلعاندا وتاۋ تولىعىپ، ءومىر ءبىر قالىپتى ۇيلەسىمدىلىككە كەلەدى. سول كەزدە جۇرۋشىگە رازى بولعان وتاۋ يەسىنىڭ كوڭىلى تولىعىپ، ءوزىنىڭ بايلىعىن وعان وڭاي سىيلاپ بەرەدى. وسىلاي ول ءوزىنىڭ دۇنيەلىك بايلىعىن بەرىپ، رۋحاني بايلىق الادى. ال رۋحاني بايلىق كەلەسى جۇرىستەردە وعان دۇنيەلىك بايلىقتى، ياعني قۇمالاقتاردى تارتادى. وسىلاي الىس-بەرىس داستۇرىندە رۋحاني بايلىق پەن دۇنيەلىك بايلىق ءوزارا الماسۋدا تىعىز بايلانىستا بولىپ، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرادى.

تىرشىلىكتە ءومىر سوڭىندا ادامنىڭ تاجىريبەسى مولايىپ، ول كىمگە قالاي بەرىپ، قالاي الۋ  كەرەكتىگىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان وعان كوپ نارسە كەدەرگىسىز وڭاي كەلەتىنى بەلگىلى. سونىمەن بىرگە، ول بالا-شاعاسىن ءوسىرىپ جەتكىزىپ، ەندى ونى سولار اسىرايتىن بولادى، نە بولماسا، قازىرگى زامانداعىداي ءوزىنىڭ قوعامدىق مىندەتىن اتقارعاننان كەيىن، زەينەتكەر بولىپ، زەينەت اقىسىن الىپ وتىرادى. ەندى ول تەك قانا رۋحاني بايلىق جيناۋعا مۇمكىندىك الىپ، وعان جەتىلۋ جولى كەڭىنەن اشىلادى.

توعىزقۇمالاقتا دا سولاي. ويىننىڭ سوڭىندا قۇمالاقتار مەن ءجۇرىس ازايىپ، كەيبىر وتاۋلار بوس قالادى. تاجىريبەلى ويىنشىعا قارسىلاسىنىڭ قۇمالاعىن پايدالانباي-اق، تەك قانا ءوزىنىڭ وتاۋىنداعى قۇمالاقتاردى قارسىلاسىنىڭ بوس قالعان وتاۋلارىنا سالىپ، ياعني تەك قانا ءوزىنىڭ قۇمالاقتارىمەن ءوزىنىڭ قازانىنداعى بايلىعىن مولايتاتىن ءتاسىل (كومبيناتسيا) بار. وسى ءتاسىل ارقىلى تاقتاداعى جاعدايعا بايلانىستى ول، مىسالى، ءوزىنىڭ 5 قۇمالاقتان قارسىلاستىڭ بوس قالعان وتاۋىنا قۇمالاق سالىپ، ونىڭ 2-ءىن، 8 قۇمالاقتان، ونىڭ 4-ءىن، 10 قۇمالاقتان، ونىڭ 6-ىن ۇتىپ ءوز قازانىنا سالىپ الۋىنا بولادى. وسىلاي ول قارسىلاسىنىڭ وتاۋىنداعى (دۇنيەلىك) بايلىعىن كوبەيتىپ، وعان ءجۇرىس بەرىپ، بىراق ءوزىنىڭ قازانداعى (رۋحاني) بايلىعىن كوبەيتەدى.  بۇل ءتاسىلدى پايدالانۋ ءۇشىن ويىنشى ءوزىنىڭ وتاۋلارىنداعى بايلىعى وزىنە كەرەكتى ءجۇرىستى قامتاماسىز ەتەتىنىنە، سوندىقتان اتسىراۋعا تۇسپەيتىنىنە سەنىمدى بولۋى كەرەك.

بۇل ارادا الىس-بەرىس زاڭدىلىعى دا ساقتالادى. تىرشىلىك ومىردە بۇل ءوزىنىڭ دۇنيەلىك بايلىعىن كەدەيلەرگە بەرىپ، ولاردان رۋحاني بايلىق الۋىمەن بىردەي. وسىلاي ول كەدەيلەردىڭ دۇنيەلىك ومىرىنە كومەكتەسىپ، وزىنە رۋحاني بايلىق جينايدى. وسىلاي ول ءوزىنىڭ دۇنيەلىك بايلىعىن رۋحاني بايلىققا اينالدىرادى. مىسالى، يسلامداعى زەكەت بەرۋ، ياعني  مالدىڭ، نە بولماسا دۇنيەنىڭ 1/40 بولىگىن كەدەيلەرگە بەرۋ، ياعني رۋحاني جولعا بەرۋ ءداستۇرى وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

بۇل ومىردە جيناعان دۇنيەلىك بايلىقتى كەلەسى ءومىر ءۇشىن رۋحاني بايلىققا اينالدىرۋدىڭ تاعى ءبىر مىسالىن كەلتىرەيىك. كوڭىلىنە كوپ توقىعان دانالى ادام ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن كوبەيتۋ ءۇشىن قارتايعان شاعىندا سىرتقى ومىرگە كوپ جۇگىنبەيدى. ول ەندى ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلەدى. ومىردەن دۇرىس ساباق الا بىلگەن ادامنىڭ ىشىندە مول بايلىق بار. ول سول بايلىقتى رۋحاني بايلىققا اينالدىرىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتە الادى. كارتەيگەن كەزدە وي-ءورىسىن ءبىر قۇدايعا شوعىرلاندىرىپ، دۇعا نە بولماسا، پىكىرمەن (مۇسىلمانشا فىكىرمەن) شۇعىلداناتىن جەتىلگەن ادامدار وسىلاردىڭ  قاتارىنا جاتادى. بۇرىن ونداي دانالى ادامدار كوپ بولعان.

توعىزقۇمالاقتا ءبىر وتاۋداعى قۇمالاق سانى ويىن كەزىندە باسقا وتاۋلارعا قاراعاندا ەداۋىر كوبەيىپ كەتكەن جاعدايدا ول وتاۋ ويىنشىنىڭ ەڭ باي وتاۋى بولعاندىقتان، ونى قىسقاشا «باي» دەپ اتايدى. «بايلار» بار ويىن قىزىقتى جانە تارتىمدى بولادى. ەكى ويىنشى دا ءوزىنىڭ بارلىق ءجۇرىسىن وسىنداي «بايلارعا» ءتۇسۋ ماقساتىندا قۇرادى. سوندىقتان ويىن ۇستىندە بەلگىلى ءبىر ماقساتسىز ۋاقىتتا بايلاردى ەكى اينالىمعا دەيىن ۇستاۋ وتە قاۋىپتى. اينالىم دەگەنىمىز ءبىر وتاۋدان جۇرىلگەن قۇمالاقتىڭ سولدان وڭعا قاراي بارلىق ونسەگىز وتاۋعا قاتار ءتۇسىپ، ءوز ورنىنا قايتا كەلۋى.

بايلىق كىمگە بولسا دا ۇلكەن سىن. ومىردە باي بولعان ادام باسقالاردان ءوزىن بولەكتەپ، كوكىرەگى كوتەرىلىپ، وزگەنى مەنسىنبەي كەتۋى مۇمكىن. ال وعان قاراعان باسقا وتاۋلاردا قىزعانشاقتىق، كورەالماۋشىلىق پايدا بولىپ، داۋ-جانجالدى كوبەيتىپ، تۇبىندە بۇكىل ورتاعا زيانى كەلەدى. وسىنى تۇسىنگەن اكە بارلىق وتاۋلاردىڭ جاعدايىن بىردەي ۇستاۋعا ۇمتىلادى. كەيدە ءتۇرلى جاعدايلارمەن بەلگىلى ءبىر وتاۋ دارالانىپ بايىپ كەتەدى. باي وتاۋعا كەلىمسەكتەر دە كوبەيىپ، وڭاي ولجاعا قۇمار ادامداردىڭ نىساناسىنا اينالادى. الىس-بەرىس ءداستۇرىن تولىق مەڭگەرمەگەن، ءالى رۋحاني تولىپ جەتىلمەگەن وتاۋلار بايلىعىن دۇرىس پايدالانا الماي، ورىنسىز رەنىش تۋدىرادى. ءسويتىپ بۇل ۇلكەن سىن بولىپ، رۋحاني جەتىلۋىنە بوگەت بولادى.  سوندىقتان، اقىلدى اكە ءبىر وتاۋدىڭ وقشاۋلانىپ كەتۋىنەن ساق بولىپ، ول وتاۋدىڭ بايلىعىن باسقالارعا تاراتىپ وتىرادى. بۇل ءومىر زاڭدىلىعى.

بۇل زاڭدىلىق توعىزقۇمالاققا دا ەنگەن. ويىن كۇشتى بولۋ ءۇشىن «بايلاردىڭ» سانى  ءبىر اينالىمنان اسا باستاعاننان-اق، ولاردى وتاۋلارعا تاراتۋدىڭ پايدالى جاعىن قاراستىرادى. سەبەبى قارسى جاقتىڭ كوزدەگەنى دە سول وتاۋعا ءتۇسىپ، ونىڭ بايلىعىن الۋ بولىپ تابىلادى.

ءجۇرىس جاساعان كەزدە وتاۋلارعا قۇمالاق سالماي نەمەسە ەكى-ءۇش قۇمالاق ءبولىپ الىپ جۇرۋگە بولمايدى. بۇدان كەيىن ءجۇرىس كەزەگى قارسى جاققا كوشەدى. قارسى جاقتىڭ دا ماقساتى ءسىزدىڭ تاق ساندى ءبىر وتاۋىڭىزعا ءوزىنىڭ سوڭعى قۇمالاعىن سالىپ، ول وتاۋداعى قۇمالاقتاردى ءوز قازانىنا سالۋ بولىپ تابىلادى. ەكى جاقتىڭ جاساعان جۇرىستەرى ءبىر ءجۇرىس بولىپ سانالادى. وسى تارتىپپەن ءجۇرىس الما-كەزەك اۋىستىرىلىپ وتىرادى.

قوعامنىڭ دۇرىس جەتىلۋى ءۇشىن ءتارتىپ جانە ادىلەت كەرەك. سوندىقتان اكە ەشكىمدى دارالاماي، بارلىعىنا بىردەي قاراپ، بايلىقتى بارلىعىنا بىردەي ۇلەستىرەدى جانە ءبىر وتاۋدان تەك قانا بايلىقتىڭ ءبىر بولىگىن عانا الماي، ءتارتىپ بويىنشا باسقا وتاۋلارداي ەتىپ تۇگەل الادى. العان ادام بەرۋ كەرەك. وسىلاي الىس-بەرىستە تەپە-تەڭدىك ورنايدى. سوندىقتان، توعىزقۇمالاقتا دا ەكى جاق بىردەي ءجۇرىس جاساپ، الىس-بەرىس تولىق ورىندالعان سوڭ عانا بۇل جۇرىستەر ءبىر ءجۇرىس بولىپ ەسەپتەلەدى.

ويىنشىلار قۇمالاقتاردى شاحمات، دويبىداعى سياقتى پايدالانبايدى. قۇمالاقتاردى قارسى جاققا دا وتكىزە الادى. جەكە قۇمالاقتار ەكى جاقتىڭ وتاۋلارىنا اۋىسا ءتۇسىپ، ولاردا بۇرىننان جاتقان قۇمالاقتاردىڭ سانىنا وزگەرىس ەنگىزەدى. وسىلاي وتاۋلاردىڭ ساپاسى وزگەرىپ، ولار بايىراق، نە بولماسا جۇپ-تاققا اينالىپ جاتادى. وتاۋلاردىڭ جاقىنعا نە بولماسا الىسقا جەتۋى ءوزىنىڭ ىشىندە جاتقان قۇمالاقتاردىڭ سانىنا بايلانىستى. مىسالى، جۇرىلەتىن وتاۋدىڭ ىشىندە ءبىر عانا قۇمالاق جاتسا، ول وڭعا قاراي ءبىر-اق وتاۋعا قارعي الادى. كەلەسى جۇرىستە بولماسا، ونىڭ بىردەن ەكى-ءۇش وتاۋ قارعۋعا كۇشى جەتپەيدى. ول ءۇشىن كوبىرەك قۇمالاق كەرەك. ەگەر ويىنشى ءوزىنىڭ ءبىر وتاۋى ارقىلى قارسى جاقتىڭ ەكىنشى ءبىر وتاۋىن شابۋىلداعىسى كەلسە، سول جۇرىلەتىن وتاۋعا قۇمالاق جيناي باستايدى. وسىلاي وتاۋلارداعى قۇمالاقتاردىڭ ازايىپ، كوبەيۋى ولاردىڭ اسەرلىك كۇشىن ارتتىرادى، نە كەمىتەدى.

باسقا ويىن تۇرلەرىندە ءاربىر ويىنشىنىڭ وزدەرىنىڭ اق، نە قارا تاستارى بولىپ، ول تاستار ەكىنشى جاقتىڭ مەنشىگىنە وتە المايدى. توعىزقۇمالاقتا ولاي ەمەس. ەكى جاقتىڭ قۇمالاقتارى (تاستارى) دا ءبىر ءتۇستى، سوندىقتار ولار ءبىر جاقتان ەكىنشى جاققا ارالاسا بەرەدى. ياعني، ءاربىر قۇمالاق قازىر ءبىر جاقتا بولسا، كەلەسى جۇرىستە ول ەكىنشى جاققا شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. قۇمالاقتار ەشكىمنىڭ مەنشىگىندە ەمەس، ولار اينالىمداعى اقشا بايلىعى ءتارىزدى ەركىن قوزعالادى. قازىر بىرەۋدى بايىتسا، كەلەسى جولى باسقانى بايىتادى. وسىلاي ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ءوتىپ، وڭاي قوزعالادى. بۇل كوشپەلى ءومىر كورىنىسى.  ۇزدىكسىز قوزعالىس كوشپەندى ادامعا قانداي ەركىندىك بەرسە، توعىزقۇمالاقتىڭ بۇل ەرەكشەلىگى دە ويىنشىنىڭ بايلىق جيناۋىنا سونداي ەركىندىك بەرەدى.

ومىردە كىمنىڭ اقشاسى كوپ بولسا – سول ادام باي. بايۋ ءۇشىن اركىم ءوزىنىڭ اقشاسىن كوبەيتەدى. توعىزقۇمالاقتا دا سولاي. وتاۋلاردا نەعۇرلىم قۇمالاقتار كوپ بولسا، سولعۇرلىم ويىنشىنىڭ بايلىعى كوپ بولىپ، ءجۇرىسى مولايادى، ءارى شابۋىل كۇشى ارتادى. وسىلاي ول جەڭىسكە ەركىن جەتەدى. ەگەر ويىنشى قارسى جاقتىڭ ءبىر وتاۋىن العىسى كەلسە، ول ءوزىنىڭ سوعان سايكەس وتاۋىنا بايلىق جيناۋى كەرەك. وتاۋدىڭ بايلىعى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ول سولعۇرلىم الىسقا تۇسە الادى. ومىردە دە باي ادام ءوزى ءتارىزدى اۋقاتتى ادامنىڭ ۇيىنە ەركىن بارىپ، ونىمەن ءوز قالاۋىنشا الىس-بەرىس جاساي الادى. ال كەدەي ادام بىرەۋدىڭ ۇيىنە بارعىسى كەلسە، اۋەلى ويلانۋى كەرەك – بارعان جەر ونى كوڭىلدەگىدەي قابىلداي ما، جوق پا.  باي ادامعا قاراعاندا ونىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، سوندىقتان ول باراتىن جەرىنە ەركىن بارا المايدى.

كوشپەلى ادامنىڭ ءومىرى تابيعات بايلىعىن جيناۋعا بايلانىستى. توعىزقۇمالاق ويىنى دا وسىنىڭ كورىنىسى. قازىرگى سپورت ويىندارى جەڭۋ ءۇشىن قارسىلاستىڭ كۇشىن ازايتىپ، ونى قۇرتۋعا نەگىزدەلگەن. ياعني ويىنشى قارسىلاستىڭ تاستارىن جەپ، ازايتۋعا ۇمتىلادى. توعىزقۇمالاقتا ولاي ەمەس. توعىزقۇمالاقتىڭ ماقساتى قارسىلاستىڭ تاسىن جەۋ ەمەس، وزىنە بايلىق جيناۋ. بايلىق جيناۋ كوشپەلى داۋىردەن كەلە جاتقان ءادىس، سونىڭ كورىنىسىنىڭ ءبىرى. ەجەلگى ادام جەمىس-جيدەك، جابايى وسىمدىكتەردىڭ داندەرىن، تامىرلارىن جيناپ جانە اڭشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، اڭداردىڭ تەرىسىن، ءجۇنىن جيناپ ءوز قاجەتىنە جاراتىپ داعدىلانعان. كەيىننەن مالدى قولعا ۇيرەتكەننەن كەيىن ونى تابيعات بايلىعىن جيناۋعا پايدالاندى. مال دالادا جايىلىپ، كۇن قۋاتىنان پايدا بولعان ءشوپتى جەپ، ءوزىنىڭ ءجۇنى، ءسۇتى ءتارىزدى دەنەسىنىڭ فيزيولوگيالىق قۇبىلىستارىنا اينالدىردى. ادام مالدىڭ جيناپ اكەلگەن سول بايلىقتارىن پايدالاندى. ءسويتىپ مال ادام ءۇشىن تابيعات بايلىعىن جينايتىن قۇرالعا اينالىپ، ءومىر تىرەگى بولدى. مال تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان،  بۇل ادامدى تابيعاتتان بولگەن جوق، كەرىسىنشە، جاقىنداتا ءتۇستى. وسىلاي كوشپەلى ادام تابيعاتتان بولىنبەي، ۇنەمى ونىڭ ءبىر بولىگى سەزىنىپ وتىردى. تابيعاتتان وزىنە كەرەگىن مال ارقىلى جينايدى. ادامعا ەشتەڭە جاساپ كەرەگى جوق، تەك قانا مالدىڭ جايىلىمىنا جاعداي جاساسا بولدى. مال ادامعا كەرەكتىلەردى ءوزى دالادان جيناپ اكەلەدى. سوندىقتان كوشپەندىنىڭ ءومىرى مال سانىنا بايلانىستى بولدى، ال مال سانى تابيعات قۇبىلىستارىنا بايلانىستى. وسىلاي تۇبىندە ادامنىڭ ءومىرى تابيعات قۇبىلىستارىنا تىكەلەي تاۋەلدى بولىپ، ادامدى تابيعاتقا كوڭىلىن كوپ اۋدارىپ، ونىمەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا ءماجبۇر ەتتى. ادام تابيعات قۇبىلىسىن بارلاپ، ونىڭ سىرلارىن تۇسىنە ءبىلىپ، ءومىرىن بايلانىستىرىپ وتىردى. مىسالى، كوشكەن قۇستار مىنەزى بويىنشا، جان-جانۋارداردىڭ ارەكەتتەرىنە قاراپ تابيعات وزگەرىستەرىن بارلادى. تابيعات قۇبىلىستارىن ءبىلۋ جايلاۋعا شىعۋ، قىستاۋعا قايتۋ مەرزىمدەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.  تابيعات جوعارى جاراتۋشىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولعاندىقتان، ادام ۇنەمى سونىڭ ىقپالىندا بولىپ، ءومىردىڭ ءاربىر  ساتىندە ونىڭ شاپاعاتىن سەزىنىپ وتىردى. وسىلاي ادام ءوزىن الەمنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە سەزىنىپ، ونىڭ رۋحاني دامۋى ەۆوليۋتسيا جولىمەن تابيعي تۇردە بولدى.

كوشپەندىنىڭ ءومىرى مال سانىنا بايلانىستى بولسا، توعىزقۇمالاقشىنىڭ دا جەڭىسى جيناعان قۇمالاق سانىنا (بايلىعىنا) بايلانىستى.

توعىزقۇمالاق جۇرەكتى تازارتىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە اقىلدى دا جەتىلدىرەدى. وزىنە ۇقساس باسقا ويىندارعا قاراعاندا توعىزقۇمالاق كۇردەلىرەك جانە ۇلكەن ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىن تالاپ ەتەدى. شاحمات ءتارىزدى باسقا ويىنداردا تاقتاداعى جاعدايدىڭ وزگەرۋى ءبىر جۇرىستە ءبىر تاستىڭ ورىن اۋىستىرۋىمەن عانا شەكتەلەتىن بولسا، ال توعىزقۇمالاقتا ءبىر جۇرىستە ءبىر ەمەس، بىرنەشە قۇمالاق بىردەن ورىن اۋىستىرادى. ءسويتىپ، ءبىر ءجۇرىستىڭ وزىندە بۇكىل تاقتاداعى جاعداي تولىق وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. تاقتاداعى جاعداي ءجۇرىس سايىن وزگەرىپ، ويىندى قىزىعىراق ەتە تۇسەدى. بۇل ويىنشىنىڭ اقىلىن جەتىلدىرىپ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن شىڭدايدى، ويلاۋ قابىلەتىن وسىرەدى. ءاربىر جۇرىستە ويىنشى ءوزىنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى وزىنە ءتيىمدى جاعداي جاساۋعا تىرىسادى.

توعىزقۇمالاق ويىنىندا ادامنىڭ اقىلى مەن جان دۇنيەسى قاتار پايدالانىلادى. ادام ءومىردى اقىلىمەن جانە جان دۇنيەسىمەن قابىلدايدى. اقىل ادامنىڭ كوڭىلىن ءومىردىڭ سىرتقى قۇبىلىسىنا، ونىڭ سىمباتىنا باعىتتاسا، ال جان – ىشكى سىرىنا، تۇپكى مانىنە باعىتتايدى. اقىل ميدى پايدالانسا، ال جان جۇرەكتى پايدالانادى. وسىلاي، ادام بالاسىندا ءومىردى قابىلدايتىن ەكى ورتا بولعاندىقتان، ەكى ءتۇرلى – باتىس جانە شىعىس – مادەنيەتتەرى قالىپتاستى. بۇل مادەنيەتتەردىڭ ەرەكشەلىكتەرى كوشپەندى جانە وتىرىقشى ءومىر ايىرماشىلىعىنان دا پايدا بولادى. ەكى مادەنيەت ادامدارىنىڭ ءومىر قۇبىلىستارىن قابىلداۋلارى ەكى ءتۇرلى. باتىس ادامى ءومىردى اقىلمەن قابىلدايدى، ال شىعىس ادامى جۇرەكپەن قابىلدايدى. بۇل ەكى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ءومىر تۇسىنىكتەرى، ويلاۋ جۇيەلەرى، مىنەز-قۇلىقتارى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، ولار كەيدە ءبىر-ءبىرىن  تۇسىنبەي جاتادى.

باتىس مادەنيەتى اقىل-ويدى شىڭداپ، ادامنىڭ كوڭىلىن ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنەن سىرتقى دەنەسىنە بۇردى. ول ءوزىنىڭ اقىل-ەسىن، پسيحيكاسىن شىڭدادى. وسىلاي تەحنيكالىق وركەنيەت پايدا بولدى. بىراق بۇل ادامنىڭ جان دۇنيەسىن سۋالتتى. باتىس مادەنيەتى وركوكىرەكتىك، كورە الماۋشىلىق، اگرەسسيا، سابىرسىزدىق ءتارىزدى قاسيەتتەردى تاربيەلەسە، ال شىعىس مادەنيەتى مەيىرىمدىلىك، شىدامدىلىق، سابىرلىلىق تاعى س.س. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى تاربيەلەيدى. سوندىقتان شىعىس پەن باتىس داستۇرىندە تاربيەلەنگەن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى ەكى بولەك. ەجەلگى قازاقتار ءوزىنىڭ ىشكى ومىرىنە كوبىرەك كوڭىل بولگەن. «ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدىڭ حالىق اراسىندا ۇلكەن ماڭىزى بار. بۇل ءسوز ادامدى جامان ىستەردەن الشاق ۇستايتىن ءتارتىپ، ونىڭ مەجەسى ءتارىزدى. بىراق شىعىس مادەنيەتى جان-دۇنيەسى جەتىلگەن بولسا دا، اقىل-ويدى شىڭداي الماعاندىقتان، دۇنيەلىك جەتىلۋدە ارتتا قالسا، ال باتىس مادەنيەتى رۋحاني سۋالدى. وسىلاي ءبىر قاناتى السىرەگەن قۇستاي، جەتىلۋ باعىتىنان اۋىتقىپ، ەكى مادەنيەت تە توقىراۋعا ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى زاماندا ادامزات قوعامى كوپتەگەن قيىنشىلىقتار كورىپ وتىر. ەندىگى ماقسات – ەكى مادەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرىن بىرىكتىرۋ.

توعىزقۇمالاق ويىنى وسىنداي ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ ءبىر جولى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، ول ادامنىڭ وي-ءورىسىن دامىتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە، ونى دۇرىس ءتۇسىنىپ ويناسا، جان دۇنيەسىن جەتىلدىرۋگە دە مۇمكىندىك بەرەدى. ءسويتىپ، تەحنيكالىق وركەنيەت كۇش الىپ، بۇكىل الەمگە جايىلۋدىڭ اسەرىنەن ادامنىڭ جان دۇنيەسى رۋحاني سۋالىپ، ونىڭ ورنىن دۇنيەلىك قۇندىلىقتار باسقان ءبىزدىڭ داۋىردە بۇل ماسەلەنىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار.

توعىزقۇمالاقتى رۋحاني جەتىلۋ ءۇشىن ويناعان ادامنىڭ قاتارلاس نازىك الەمدەرگە كىرۋگە مۇمكىندىگى مول. مۇنداي جاعدايدا جۇرەك نازىك الەمدەرمەن بايلانىسىپ، بارلىق حابار جوعارعى الەمدەردەن (قازاقشا ايتقاندا تىلسىم دۇنيەدەن) كەلەدى. تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستاعى كوشپەلى حالىقتار اراسىندا ونداي ادامدار كوپ بولعان. ونىڭ ءبىر دالەلى – «سۋىرىپ-سالما» اقىندار مەن اقىندار ايتىسى. اقىندار ايتىسى تەك كوشپەلى حالىقتار اراسىندا عانا تاراعان. ەۆروپا حالىقتارىنىڭ اراسىندا بۇل جوق. سەبەبى ولاردىڭ ءسوز جانە ويلاۋ جۇيەلەرى اقىل ارقىلى بولىپ، لوگيكاعا نەگىزدەلگەن. مىسالى، قازىرگى زاماندا الەمدىك تىلگە اينالعان اعىلشىن ءتىلى تولىعىمەن لوگيكالىق نەگىزدە. باتىس ءومىرىن اقىل باسقارادى. ال شىعىستا بولەك – ءومىردى جۇرەك باسقارادى.

ايتىس كەزىندە اقىلمەن ويلاۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ۋاقىت از، سوندىقتان، تەك قانا جۇرەككە كەلگەن ءسوز عانا ايتىلادى. بۇرىنعى زاماندا جۇرەك قابىلەتى جوعارى بولعاندىقتان ءاربىر قازاق اۋىلدىڭ التى اۋىز ولەڭىن قۇراستىرا الاتىن. توي-جيىندا سوعان نەگىزدەلگەن ءتۇرلى جارىس-ويىندار بولاتىن.

توعىزقۇمالاقتا دا ويىنعا تولىق بەرىلگەن كەزدە تەك اقىلمەن عانا ەمەس،   تىلسىم دۇنيەگە كىرىپ جۇرەك ارقىلى ويناۋعا مۇمكىندىك مول.  مي كوپ جۇمىس جاسامايدى. بۇنداي جاعدايدا ادام شارشاماي، ۇزاق ۋاقىت ويناي بەرەدى.

تۇزدىق الۋ. توعىزقۇمالاقتا ءبىر رەت قارسىلاستىڭ وتاۋىن تۇگەلدەي ۇتىپ الۋعا دا بولادى. ونى ەجەلدە «تۇزدى ءۇي» دەپ اتاعان. بۇگىندە «تۇزدىق» دەيدى. تۇزدىق الۋ ءۇشىن ءجۇرىس جاساعان كەزدە قارسىلاستىڭ ەكى قۇمالاعى بار وتاۋىنا ءسىز تاراتقان قۇمالاقتاردىڭ سوڭعىسى ءتۇسۋى كەرەك. سوندا سول وتاۋدا قالىپتاسقان ءۇش قۇمالاقپەن بىرگە وتاۋ دا ۇتىپ الىنىپ، سول وتاۋ ويىننىڭ سوڭىنا دەيىن ءسىزدىڭ مەنشىگىڭىزگە اينالادى. ياعني ءجۇرىس جاسالعان سايىن تۇزدىق الىنعان وتاۋعا تۇسەتىن ءبىر قۇمالاق مىندەتتى تۇردە ءسىزدىڭ قازانىڭىزعا سالىنىپ وتىرادى. تۇزدىق الىنعان وتاۋعا ارنايى بەلگى قويىلادى. تۇزدىق ويىندا ءبىر رەت الىنادى جانە № 9 وتاۋدان ەشقاشان الىنبايدى. سونداي-اق تۇزدىق اتتاس وتاۋلاردان الىنبايدى. ماسەلەن، ەگەر باستاۋشى ءسىزدىڭ № 2 وتاۋىڭىزعا تۇزدىق قويسا، ءسىز ونىڭ № 2 وتاۋىنا تۇزدىق سالا المايسىز.

تۇزدىق تاماقتىڭ ءدامىن كەلتىرىپ، قۇنارىن ارتتىرادى. سوندىقتان قازاق اسىندا تۇزدىقتىڭ اسا ماڭىزدى ورنى بار. توعىزقۇمالاقتا دا تۇزدىق العان ادامنىڭ ويىنى قۇنارلى بولىپ، وعان ويىن بارىسىندا  ۇلكەن ارتىقشىلىق بەرىلەدى. سەبەبى، تۇزدىق الىنعان وتاۋ ويىنشىنىڭ مەنشىگىنە اينالىپ، وعان تۇسكەن بايلىقتىڭ بارلىعى ونىڭ قازانىنا ءتۇسىپ وتىرادى.

قازاق ومىرىندە بۇل ءساتتى قىز بەرۋمەن سالىستىرۋعا بولادى. قازاق «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ قۇداسىن قاتتى سىيلاعان. قىز العان جاق قالىڭمال بەرگەن. توعىزقۇمالاقتا بۇل وتاۋداعى ءۇش قۇمالاق. قازىر ءۇش قۇمالاق قانا بولعانىمەن (قالىڭمال) ويىن بارىسىندا ول وتاۋعا  تۇسكەن ءاربىر قۇمالاق ء(اربىر بايلىق) سەنىكى بولىپ، بۇل وتاۋ بايۋدىڭ ناعىز بۇلاعىنا اينالۋى مۇمكىن. قازاق قىزىنىڭ كۇيەۋىن «كۇيەۋ بالا» دەپ اتاپ، ونى ءوزىنىڭ بالاسىمەن تەڭەگەن. ەندەشە وتاۋدىڭ يەلەرى ءوزىنىڭ قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى بولسا، ونداعى تۇسكەن بايلىق تا اكەدەن الىس كەتپەۋگە ءتيىستى. توعىزقۇمالاق ويىنى وسىنى مەڭزەپ وتاۋعا تۇسكەن بايلىقتىڭ بارلىعىن اكەگە بەرۋى سودان دا بولۋى مۇمكىن.  ەكىنشى جاق تا قۇرالاقان بولمايدى – ول قىز الىپ، ءوزىنىڭ وتاۋىن كوبەيتىپ، رۋحاني بايلىعىن مولايتادى دەۋگە بولادى.

ءداستۇر بويىنشا قىز العان ءۇي قۇداسىنا ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورسەتىپ، كۇتىپ، قايتاردا قالاعانىن بەرىپ، ريزا ەتىپ، شىعارىپ سالادى.  ەندى قىزدىڭ اكەسى الداعى ۋاقىتتاردا دا قىزىنىڭ ۇيىنە ەركىن بارىپ، قوناق بولىپ، كەرەگىن الا الادى. وسىلاي ەكى جاقتىڭ اراسىندا ءوزارا سىيلاستىق قارىم-قاتىناس ورنايدى. بۇرىنعى زاماندا قىز بەرۋ سالتى، جەكە ادامدار عانا ەمەس، تايپالار، مەملەكەتتەر اراسىندا دا الىس-بەرىس ورناتۋدا ۇلكەن ورىن العان. قۇدا بولىپ، تۋىستاسقاننان كەيىن ەكى جاقتا ءوزارا كەلىسۋشىلىك، سىيلاستىق بولىپ، بەيبىت ءومىر ورناعان. اتا-بابامىزدىڭ وسى ماڭىزدى ادەت-عۇرىپى توعىزقۇمالاققا دا كىرىپ، «تۇزدىق» دەپ اتالىپ، ويىندا ماڭىزدى ورىن الۋى وسىنداي سەبەپتەردەن بولسا كەرەك.

ايىرباس. كەيدە بايلىققا ويناعاندا تۇزدىقتى قۇمالاققا ايىرباستايدى. ويىن بارىسىندا بايلىقتى بايلىققا، تۇزدىقتى تۇزدىققا ايىرباستايتىن كەزدەر بولادى. بۇنىڭ بارلىعى ويىننىڭ تاكتيكاسى مەن ويىنشىنىڭ قالاۋىنا بايلانىستى بولادى. وسىلاي ويىن كۇردەلەنە بەرىپ، ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىن، ىنتاسىن، وي-ءورىسىن ءوسىرىپ وتىرادى. كۇندەلىكتى ومىردە دە ءتۇرلى ايىرباستار بولىپ جاتاتىنى بەلگىلى.

ات. «ات» دەپ ويىن بارىسىندا جۇرىلەتىن قۇمالاقتاردى اتايدى.   ماسەلەن، ءبىر وتاۋدا سەگىز قۇمالاق جاتىر دەلىك. ونىڭ ارتى، ياعني سوڭعى قۇمالاقتىڭ تۇسەر جەرى – الگى وتاۋدان سولدان وڭعا قاراي ساناعاندا سەگىزىنشى وتاۋدا جاتىر. سوندا ويىنشى: سەگىزىنشى وتاۋعا مەنىڭ قۇمالاعىم جەتىپ تۇر دەگەننىڭ ورنىنا: «اتىم جەتىپ تۇر» دەپ سويلەيدى.

بۇرىنعى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا اتتىڭ ماڭىزى ۇلكەن بولعان. «ات – ەر قاناتى» دەگەن ءسوز بار. ات كوشپەندى قازاق ءۇشىن ۇشقان قۇستىڭ قاناتىنداي بولىپ، ەۆرازيانىڭ كەڭ دالاسىندا ەركىن قوزعالۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءوزىنىڭ سىيلاعان، جاقسى كورگەن ادامىنا قازاق ات مىندىرەدى.

توعىزقۇمالاق ويىنىندا اتپەن بايلانىستى ەكى اتاۋ بار. ولار «اتسىراۋ» جانە «ات». بۇل اتاۋلاردىڭ ءوزى توعىزقۇمالاق ويىنى قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ەرتە كەزدەردە قازاق حالقى الىس جولدارعا ساپار شەككەندە، قوساعىنا ات الىپ جۇرەتىن بولعان نەمەسە ايشىلىق ساپارعا شىققاندا ءاربىر بەكەت سايىن ات اۋىستىرىپ مىنەتىن بولعان. توعىزقۇمالاق ويىنىندا دا وسىعان ۇقساس جايلار كەزدەسەدى. مىسالى، ءبىر وتاۋدا جينالعا «بايدى» الۋ ءۇشىن كادىمگىدەي-اق ات جيناۋ كەرەك. ول اتتاردى «بايعا» جەتكەنشە ءاربىر وتاۋعا تاستاپ وتىراسىز. سوندا سوڭعى اتىڭىز  بايعا جەتكەندە ونى الاسىز.

«اتسىراۋ» ەرەجەسى. ويىن اياقتالۋعا جاقىنداعان سايىن ءار ويىنشىنىڭ وتاۋلارىنداعى قۇمالاق كەمي باستايدى. ءار قۇمالاق ۇتىپ الىنعان سايىن نەمەسە تۇزدىققا تۇسكەن سايىن قارسىلاستاردىڭ ءجۇرىس مولشەرى ازايا بەرەدى. سوندىقتان ويىن سوڭىندا قارسىلاستاردىڭ ءبىرى ءوز وتاۋلارىندا ءجۇرىس جاساي الماي قالاتىن جاعداي دا كەزدەسەدى. ويىنشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ وتاۋلارىنداعى قۇمالاقتى ءبىرىنشى تاۋىسىپ الىپ، ءجۇرىسسىز قالۋى «اتسىراۋ» دەپ اتالادى. ماسەلەن، قوستاۋشى اتسىراۋعا ۇشىراسا، بۇل جاعدايدا باستاۋشى قوسىمشا ءبىر ءجۇرىس جاساپ، بارلىق قۇمالاقتاردى ءوز قازانىنا سالىپ الادى. ەگەر سول كەزدە قازانداعى جينالعان قۇمالاقتار سانى 81-دەن كوپ بولسا، وندا باستاۋشى جەڭىمپاز اتانادى. ءسويتىپ اتسىراۋعا تۇسكەن قوستاۋشى ۇتىلادى.

ەگەر «اتسىراۋ» جاعدايىندا قوسىمشا ءجۇرىس جۇرىلگەن كەزدە، قۇمالاقتار امالسىزدان، نە بولماسا، ءوزارا كەلىسىم بويىنشا قارسىلاستىڭ وتاۋلارىنىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، ءجۇرىس بەرەتىن بولسا، ويىن ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى. سونىمەن قاتار ويىنشى ويىن بارىسىندا 82 قۇمالاق جيناسا دا، ناتيجەنىڭ دالدىگى ءۇشىن ويىندى سوڭىنا دەيىن ويناۋى ءتيىس.

«اتسىراۋ» ءتارىزدى ءتارتىپ زياتكەرلىك ويىنداردىڭ باسقا تۇرىندە كەزدەسپەيدى. توعىزقۇمالاقتاعى بۇل ءتارتىپ قازاق حالقىنىڭ وزىندىك دۇنيەتانىم ەرەكشەلىگى بولۋعا ءتيىستى. «اتسىراۋعا» تۇسكەننەن كەيىن ەكىنشى جاق ءبىر ءجۇرىس جاساۋى كەرەك، ياعني بەرۋى كەرەك. ال قالاي بەرۋى ونىڭ وزىنە بايلانىستى. سوندىقتان بۇل ءجۇرىستىڭ ۇلكەن ءمانى بار. تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ومىردەگى ادام باسقا جاندارعا زورلىق-قيانات جاسامايدى، كەرىسىنشە قولىنان كەلگەن  كومەگىن بەرىپ، ودان ايامايدى. جوعارى رۋحاني جەتىلگەن ادام سۇراپ كەلگەن پەندەنى قۋماي، كەرىسىنشە، وعان ءوزىنىڭ سوڭعى ءتىلىم نانىن بەرەتىنى ءتارىزدى، ات سۇراپ كەلگەن ادامعا قازاق ءتىپتى ءوزىنىڭ سوڭعى اتىن بەرۋگە دايار بولعان. وسىلاي ول ءوزى قيىندىقتا قالسا دا، باسقانى قۇتقارادى. توعىزقۇمالاقتا حالىقتىڭ وسىنداي دۇنيەتانىمى ورىن العان.

توعىزقۇمالاقتا اتسىراۋ، ونىڭ ىشىندە سوڭعى ءجۇرىس جاساۋ ءداستۇرى ويىندى قىزىقتى ەتىپ، ونىڭ قۇنارىن ارتتىرا تۇسەدى. اتسىراۋعا تۇسكەن ادام بىردەن «جەڭىلدى» دەپ ەسەپتەلمەيدى. ەگەر ەكى جاق كەلىسسە، ەكىنشى جاقتاعى ويىنشى تاعى ءبىر ءجۇرىس ءجۇرىپ، قارسى جاققا ءوزىنىڭ قۇمالاعىن سالىپ، وعان قوسىمشا ءجۇرىس بەرەدى. وسىلاي ەكى جاقتىڭ قالاۋى بويىنشا ويىن ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى. سەبەبى توعىزقۇمالاقتا نەگىزگى ماقسات جەڭىسكە جەتۋ ەمەس، ويىننىڭ بارىسى.

وسىلاي توعىزقۇمالاقتان اتسىراۋ ءداستۇرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ مەيىرىمدىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن كورە الامىز.

ال ەگەر ويىنشى ويىندى جالعاستىرعىسى كەلمەسە، وندا باسقا ءجۇرىس جاساپ، وتاۋداعى قۇمالاقتاردى ءوز قازانىنا سالىپ جەڭىسكە جەتەدى. وسىلاي ويىن اياقتالادى. ويىنشىلاردىڭ ەركىنە شەك قويىلمايدى.

باسقا داستۇرلەر ءتارىزدى اتسىراۋ دا ءومىر كورىنىستەرىمەن تىعىز بايلانىستى. ومىردە دە دۇرىس الىس-بەرىس جاساي الماي، قوعام ءداستۇرىن بۇزعان ادامنىڭ تىرشىلىگى دە سوعان سايكەس بەيبەرەكەت بولاتىنى بەلگىلى. بەرۋدىڭ ءمانىسىن بىلمەي، قولداعى بارىن ورىنسىز شاشىپ، بايلىعىنان ايىرىلعان ادامدار ەرتە كەزدە دە بولعان. ءوزىن ەلگە كورسەتۋ ماقساتىمەن ورىنسىز مالدى ىسىراپ جاساپ، نە بولماسا قولدا بارىن ەشكىمگە بەرمەي ساراڭدىق جاساپ، جۇرتتان شەتتەپ، سىرتتا قالعان ادامدار ەلدىڭ قولداۋىنان ايىرىلادى، بايلىعى دا ساۋساقتىڭ اراسىنان اققان سۋ سياقتى ازايا بەرەدى. وسىلاي، ويىنشىنىڭ اتى بىتكەندەي – ونىڭ ومىردەگى جيناعان بايلىعى ءبىتىپ، جۇرەتىن ءجۇرىسى بىتكەندەي – ونىڭ ءومىرى بىتەدى.

قازاقتىڭ بايلىعى ات بولاتىن بولسا، ول اتسىز، قاناتىنان ايىرىلعان قۇس ءتارىزدى قوزعالىسسىز قالادى. كوشىپ-قونۋ كەزىندە وعان باسقالاردان ات سۇراۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل كوشپەلى قازاق ءۇشىن ولىممەن تەڭ بولعان. توعىزقۇمالاقتاعى «اتسىراۋدى» قازاق ومىرىندەگى «ات سۇراۋ» دەپ تۇسىنەتىن بولساق،  ەكى ءسوز ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىنىن كورەمىز.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz