ۇلاربەك دالەيۇلىنىڭ «التىن وردانى قۇلاتقان اقساقتىڭ حاتى» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. بۇل ماقالادا التىن وردا تاريحىنا قاتىستى، ءامىر تەمىردىڭ تاريحتاعى رولىنە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ بۇرمالانۋى مەنى امالسىزدان جاۋاپ بەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. بۇل ماقالا شەڭبەرىندە سول كەزەڭدەگى بارلىق تاريحي وقيعالارعا كەڭىنەن تالداۋ جاساي المايمىن. ويتكەنى، بۇل تاريح ءبىر ماقالا كولەمىنە سىيمايدى. سوندىقتان بەلگىگى وقيعالار تۋرالى قىسقا دەرەكتەرمەن شەكتەلەتىنىمدى الدىن الا ەسكەرتەمىن. ارينە، بۇل ماقالادا ءامىر تەمىر تۋرالى دا، توقاتمىس حان تۋرالى، ولاردىڭ تاريحتاعى ءرولى تۋرالى دا ءسوز قوزعالادى.

الدىمەن التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋى نەدەن باستالعانىنا قىسقاشا تالداۋ جاسايىق. التىن وردا مەملەكەتى قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى وزبەك حاننىڭ زامانىندا ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ-اۋليەلەردىڭ ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرۋىنەن باستالدى. مەملەكەتتىڭ بار سالاسىندا اۋليەلەر كۇردەلى رەفورمالار جاساي وتىرىپ، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى دۇنيەگە كەلتىردى. ول مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ جوباسىن قايتالايتىن. كەرەگە قارا حالىق، ۋىق رۋحاني جەتەكشىلەر، شاڭىراق حاندىق بيلىك. بىرىنە ءبىرى تاۋەلدى، ءبىرى ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن ادىلەتتى قوعامدى قالىپتاستىردى. ابسوليۋتتىك بيلىك قارادا دا، بيدە دە، حاندا دا بولعان جوق. ابسوليۋتتىك بيلىك تەك شاريعاتقا-زاڭعا بەرىلدى. مەملەكەت قارىشتاپ دامىدى. از عانا جىلدىڭ ىشىندە الەمدەگى ەڭ دامىعىن مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. الايدا، مەملەكەتتىگى مۇنداي جاعداي بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارىن قۋانتا قويعان جوق. ويتكەنى، حاننان باسقالارىنىڭ بارلىعى قارا حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. وسىعان نارازى بولعان وزبەك حاننىڭ ۇلى جانىبەك سۇلتان باستاعان جوشى ۇرپاقتارى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلادى. 1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى ولاردىڭ بۇل جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. حان تاعىنا وتىرۋعا ءتيىس تىنىبەكتىڭ جورىقتا بولۋىنا بايلانىستى حان تاعىنا وزبەك حانىڭ ايەلى تايدۋلانىڭ وتىنىشىمەن جانىبەكتى ۋاقىتشا حان تاىنا وتىرعىزدى. ول رەتىن تاۋىپ اعاسى تىنىبەكتى دە، ءىنىسى حىزىربەكتى دە ءولتىرىپ، ءوزى جەكە بيلەۋشىگە اينالدى. ياساۋي جولىننان باس تارتىپ، وزىنە ابسوليۋتتىك بيلىكتى بەرەتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا رەتىندە يسلام ءدىنىنىڭ شافيعي مازحابىن قابىل ەتتى. بيلەر ينستيتۋتىن تارقاتتى. اسان قايعى باستاعان بيلەردىڭ ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالىپ، جانىبەك تولىق جەڭىسكە جەتتى. ول وزىنە ىلايىقتى مەملەكەتتىك جۇيەنى قالىپتاستىردى. الايدا، ءوزىنىڭ قولى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتكەنىمەن، حالىقتىڭ قولداۋىنان ايىرلىپ، ءوزى قۇرعان بيۋروكراتيالىق اپپاراتىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. سوڭىندا سول بيۋروكراتيالىق اپپاراتىڭ كومەگىمەن ءوز ۇلى بەردىبەكتىڭ قولىنان قازا تاپتى. بەردىبەك تاققا وتىرىسىمەن وزىمەن تاققا تالاسۋى مۇمكىن دەگەن تۋىستارىنىڭ بارىعىنىڭ باسىن الدى. ءوزىنىڭ بالالارىنىڭ دا باسىن الدى. اراعا ءۇش جىل سالىپ، ءوزى دە ساراي توڭكەرىسىنىڭ قۇربانى بولدى. بۇل وقيعا قازاقتىڭ قاريا تاريحىندا «بەردىبەكتە نار مويىنى كەسىلدى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن تۇجىرىمدالعان. ودان كەيىن باتۋ حان ۇرپاقتارىنان حان تاعىنا وتىراتىن ەركەك كىندىكتى ەشكىم بولمادى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە جوشى ۇرپاقتارى اراسىنداعى تاق تالاسى باستالدى. جيىرما جىلدا التىن وردا تاعىنا جيىرما بەس حان كەلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە مەملەكەت تولىعىمەن كۇيرەدى دەسە بولادى.

وسى كەزەڭدە جوشى ۇرپاقتارىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى ارى قاراي الىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزى جەتكەن سايد باراكا باستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرى ماۋارانناحردا ءامىر تەمىردىڭ قولىنا بيلىكتى ۇستاتىپ، ونىڭ الدىنا «شىڭعىس حان يمپەرياسىن تولىعىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ» مىندەتىن قويدى. ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ الدىنا قويىلعان مىندەتتى تولىعىمەن ورىنداۋعا بار كۇشىن سالدى. تويقوجا وعلاننىڭ ۇلى توقتامىستى قولىنا بيلىك بەرىپ، ونىڭ التىن وردا تاعىنا وتىرۋىنا بار مۇمكىندىكتى جاسادى. بىراق ونىڭ الدىنا شارت قويىلدى. ياساۋي جولىنان تايماي تۇركىلەردىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرەسىڭ دەگەن. العاشقى كەزەڭدە توقتامىس حان ۋادەسىندە تۇرىپ، ءتۇرلى ۇلىستارعا ءبولىنىپ كەتكەن تۇركىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىردى. كۋليكوۆو شايقاسىنان كەيىن التىن ورداعا مويىنۇسىنعىسى كەلمەگەن موسكۆا، تۆەر كنيازدىقتارىن تالقانداپ، ولاردى قايتادان التىن ورداعا تاۋەلدى ەتتى. بىراق توقتامىس ۋادەسىندە تۇرمادى. ول ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، جانىبەك حان سياقتى شافيعي مازحابىنا باسىمدىق بەردى. 1385 جىلدار سوڭىندا توقتامىس حان كەرۋەن جولدارىن وزىنە كەرى قايتارامىن دەگەن سىلتاۋمەن ءامىر تەمىرگە قارسى اسكەري قيمىلداردى باستادى. العاشقى كەزەڭدە ءامىر تەمىر ءوز اسكەرىنىڭ توقتامىس اسكەرلەرىمەن تىكەلەي قاتىعىسقا تۇسۋدەن ساقتاندىرىپ، سوعىستى بارىنشا بولدىرماۋعا كۇش سالدى. موعولستان ءامىرى  كاماراددينمەن كەلىسىپ، ورتا ازياعا ءبىر مەزگىلدە ەكى جاقتان شابۋىل جاساۋعا كەلىستى. ءسويتىپ، ەكى جاقتان شابۋىلداپ، ورتا ازيانى توناۋشىلىققا ۇشىراتتى. ءامىر تەمىر قايتىپ كەلگەندە ولار كەرى شەگىنىپ كەتتى. 1388 جىلى قايتادان وراسان زور اسكەر جيناپ، قايتادان جورىققا شىقتى. اسكەرلەرى نەگىزىنەن ليتۆالىقتار مەن قارا تەڭىز جاعاسىنداعى گرەكتەردەن، ورىستاردان چەركەستەردەن، بۋلعارلاردان تۇردى. كوشپەلى تايپا وكىلدەرىنىڭ ءامىر تەمىرگە قارسى سوعىسۋعا قۇلقى بولمادى. وسى جولى ولار تۇركىستانعا كەلىپ، قوجا احمەت ياساۋي كەسنەسىن قيراتتى. كەسەنەسى قيراسا، ءياساۋيدىڭ ءىلىمى كەسەنەمەن بىرگە كومىلەدى دەپ ويلاسا كەرەك. توقتامىستىڭ مۇنداي بەيباستىعىنا اشۋلانعان ءامىر تەمىر 1392 جىلى توقتامىسقا قارسى جورىققا اتتاندى. توقتامىستى بۋلعار جەرىندە تالقانداپ كەرى قايتتى. توقتامىس بولسا، قاشىپ ليتۆا جەرىن بارىپ پانالادى.  ودان كەيىن قايتا كەلىپ، ءامىر تەمىرگە قارسى ارەكەتىن قايتا باستادى. توقتامىستىڭ ارقا سۇيەگەن التىن وردا قالالارىن تولىق تالقاندامايىنشا، توقتامىستى ساباسىنا ءتۇسىرۋ ءمۇمىن ەمەستىگىن تۇسىنگەن ءامىر تەمىر يراننان ازەربايجان ارقىلى التىن ورداعا ءوتىپ، ەدىل بويىنداعى، قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى قالالاردىڭ بارلىعىن كۇيرەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ودان كەيىن موسكۆانى بارىپ قورشاۋعا الدى. سول جەردە ءامىر تەمىرگە ايان بەرىلىپ، كەرى قايتتى. ول قىزىر الەيھيس-سالامنىڭ ورىستاردىڭ شىلاۋىندا تۇرعانىن كورىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ ءتاڭىر تاعالانىڭ بەرگەن شەكسىز قۇدىرەتىن ۇستاپ تۇرا الماي، ءوزارا قىرقىسىپ، قولىنداعى اسىلدان ايىرلىپ قالعانىن سەزىنىپ، موسكۆانى شابۋدان باس تارتتى. ودان ياسىعا كەلىپ، توقتامىس قيراتقان كەسەنەنىڭ ورنىنا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ باسىنا قازىرگى الىپ كەسەنەنى تۇرعىزدى. بۇل قازىرگى كۇنى يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارىنىڭ  قاسيەتتى مەكەنىنىڭ باستى قۇندىلىعىنا اينالىپ وتىر. وسىمەنەن ماقالاعا نۇكتە قويۋعا بولار ەدى. بىراق، التىن وردانىڭ قايتادان باس كوتەرىپ، بۇرىنعى قۇدىرەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىگى بار ەدى. الايدا، سول مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا، توقتامىستىڭ باسىنان كەشكەن تاعدىرىنان ساباق الماۋى، ءامىر تەمىردەن كەيىن دە سول تەرريتوريادا كەسكىلەسكەن سوعىس جۇرگەنىن كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. ەندىگى كەزەكتە سول تاريحتان دا حاباردار بولىڭىزدار. ماقالانىڭ بۇل بولىگى «ياساۋي جولىنىڭ التىن وردا تاريحىنداعى ءرولى» اتتى كىتاپتان الىنىپ بەرىلىپ وتىر.

ءامىر تەمىر التىن وردا مەملەكەتىن تولىق تالقانداپ، مەملەكەتتىك قۋاتىن كۇيرەتكەننەن كەيىن، كەتەرىندە ساراي تاعىنا ورىس حاننىڭ ۇلى قۇيىرشىق وعلاندى وتىرعىزدى. قۇيىرشىقتان باسقا قىرىمدا تويقوجا وعلاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى تاستەمىر بيلىك قۇردى. ال، حاجى تارحاندا ەدىگە بي قولداعان ورىس حاننىڭ نەمەرەسى تەمىر-قۇتلىع  ءوز الدىنا بيلىك جۇرگىزدى [103, س. 429]. كوپ ۇزاماي توقتامىس حان دا قايتادان اتقا قونىپ مەملەكەت بيلىگىن قايتادان قولىنا الۋعا ارەكەت جاسادى. تەمىر-قۇتلىق پەن ەدىگە سولاردىڭ بارلىعىمەن توقتاۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋىنە تۋرا كەلدى. 1399 جىلى ەدىگە مەن تەمىر-قۇتلىق توقتامىس پەن ليتۆا كنيازى ۆيتوۆتتىڭ بىرىككەن كۇشىن ۆورسكلا وزەنى بويىندا تالقانداۋى تەمىر-قۇتلىقتىڭ ساراي تاعى مەن جوشى ۇلىسىنا تولىق بيلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. بىراق بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە تەمىر قۇتلىق اياق استىنان قايتىس بولىپ، مەملەكەت بيلىگى تولىعىمەن ەدىگە قولىنا ءوتتى [103, س. 435]. الايدا، ەدىگە ءوزىن ەشقاشان مەملەكەت باسشىسى ساناعان ەمەس. سوعان قاراماستان، شەتەلدىك جازبا دەرەكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك ەدىگەنى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە كورسەتەدى. مىسالى، يبن ارابشاح بىلاي دەيدى: «ەلدەگى بارلىق ءىس ەدىگەنىڭ بۇيرىعىمەن ىسكە اسادى; ول كىمدى قالاسا، سول سۇلتان بولادى، جاقپاسا ورنىنان الىنادى. ول بۇيىرسا ەشكىم قارسى كەلمەيدى. ول ء[ار ءبىر ادامعا] جۇرەر جولىن سىزىپ بەردى. ول سىزىقتان ەشكىم وتپەيدى. ول تاققا وتىرعىزعاندار قاتارىندا قۇتلىق تەمىر حان، ونىڭ ءىنىسى شادىبەك حان، ودان كەيىن بولاتحان، قۇتلىق تەمىردىڭ ۇلى، ودان كەيىن ونىڭ ءىنىسى تەمىر حان كىرەدى» [214, س. 343]. بۇل جەردە يبن ارابشاح ەدىگەنىڭ بيلىگى حان بيلىگىنەن جوعارى بولعاندىعىن كورسەتسە، ەكىنشى ءبىر اراب تاريحشىسى بادر اد-دين ال-ايني دەشتى مەن قىرىمنىڭ بيلەۋشىسى 1399-1419 جىلدار ارالىعىندا ەدىگە بولعاندىعىن جازادى [214, س. 374]. شەتجەرلىك جىلناماشىلاردىڭ ەدىگەنى دەشتى مەن قىرىم بيلەۋشىسى رەتىندە تانۋىندا جارتىلاي بولسا دا شىندىق بارلىعىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ەدىگە ءوزى حان تاعىنا وتىرماعانىمەن، حاننىڭ ءار كەزدە زاڭدى ساقتاۋىن، زاڭ شەڭبەرىنەن شىقپاۋىن تالاپ ەتتى. ەدىگە زامانىندا زاڭ حاننان دا، ەدىگەنىڭ وزىنەن دە، وزگەدەن دە جوعارى تۇردى. يبن ارابشاحتىڭ «اركىمگە جۇرەر جولىن سىزىپ بەردى»، - دەپ  جازاتىنى سول.

ەدىگە بي تەمىر قۇتلىق حان ولگەن سوڭ، ونىڭ ءىنىسى شادىبەكتى حان تاعىنا وتىرعىزدى. مۋين اد-دين ءناتانزيدىڭ پارسى مەن يسفاحان بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى يسكاندەرگە ارناپ جازعان تاريحىندا ەدىگە ءبيدىڭ تەمىر قۇتلىق ولگەن سوڭ شادىبەكتى حان تاعىنا وتىرعىزعانىن، وسى كەزدە ادەت-عۇرىپتى رەتتەيتىن «تورە»، بيلىك جۇيەسىن رەتتەيتىن «جاساق» زاڭىن ەنگىزگەنىن، بۇرىن ەركىن جۇرگەن حالىقتىڭ قىسىمعا تۇسكەنىن جازادى. شادىبەك حان بۇل زاڭعا مويىن ۇسىنعىسى كەلمەي، ەدىگىگە قارسى قاستاندىق ۇيىمداستىرماق بولعانىن، ەدىگە ونىڭ بۇل ويىن سەزىپ، وعان قارسى شارا قولدانباق بولعاندا، ول قاشىپ ازەربايجانعا كەتكەنىن جازادى [213, س. 133]. بۇل جەردە ەدىگەنىڭ وسىنداي زاڭ جوباسىن  جاساۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ول زاڭنىڭ  بۇرىنعى زاڭداردان ەرەكشەلىگى قانداي ەدى؟ – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وزبەك حان كەزىندە قالىپتاسقان زاڭ جوباسىنا قىسقاشا شولۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋادى. ولارعا تالداۋ جاساپ، ول زاڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بىلمەيىنشە، ەدىگە ءبيدىڭ جاساپ، قابىلداتتىرعان زاڭىنىڭ تاريحتاعى ءرولىن باعالاي المايمىز.

وزبەك حان ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرگەننەن كەيىن شىڭعىس حان جاساعان «ياسا» دا تۇبەگەيلى وزگەرىسكە تۇسكەنى، «ياسا» مەن شاريعات ۇكىمدەرىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، يسلام قوعامىنا لايىق، قوعامداعى ىشكى قاتىناستاردى تولىق قامتاماسىز ەتەتىن زاڭ جوباسىن جاساپ شىعارعانى بەلگىلى. بۇل زاڭنىڭ شىڭعىس حان «ياساسىنان» باستى ەرەكشەلىگى حان سايلاۋىنا قاتىستى بولدى. بۇرىن حان اۋلەتى ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى مەن اسكەرباسىلار  جيىلعان قۇرىلتايدا سايلاناتىن. وزبەك حاننىڭ ساياسي رەفورماسىنان كەيىن حاندىق بيلىك وزبەك حان ۇرپاقتارىنىڭ  قولىندا قالدىرىلىپ، حان سايلاۋىن امىرلەر وتكىزەتىن بولدى. شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ قۇرىلتاي توقتاتىلدى. وزبەك حان ۇرپاقتارىنان  وزگە جوشى اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى تولىعىمەن ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلدى. ايماقتارداعى بار بيلىك رۋلىق، تايپالىق جۇيە باسشىلارىنىڭ قولىنا بەرىلدى. ال، حان تاعىنىڭ مۇراگەرىن تاڭداۋ حاننىڭ ءوز قولىندا قالدىرىلدى. وزبەك حان جۇرگىزگەن  ساياسي رەفورمانىڭ ەڭ وسال جەرى دە وسى بولاتىن. وزبەك حان ولگەننەن سوڭعى التىن وردا مەملەكەتىندەگى بارلىق قاسىرەت وسى تاق تالاسىنان باستالدى. وزبەكتىڭ تاق مۇراگەرى بولادى دەپ تاڭداعان تىنىبەكتىڭ ءولتىرىلىپ، ورنىن جانىبەكتىڭ تارتىپ الۋى مەملەكەتتە قالىپتاسقان بۇكىل ساياسي جۇيەنى كۇيرەتكەنى، سوڭىندا وزبەك حان ۇرپاقتارى تاق تالاسىندا ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، تاۋىسقانى بەلگىلى. ودان كەيىنگى 20 جىل بويىنا بۇرىن  ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارىنىڭ  ساراي تاعى ءۇشىن ءوزارا قىرقىسى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى.

ەدىگە بي التىن وردا مەملەكەتى باسىنان وتكەرگەن قاسىرەتتى تاريحتان ساباق الا وتىرىپ، ءوزى جاساعان «تورە» مەن «جاساق» زاڭىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ول زاڭدا كەز-كەلگەن جوشى ۇرپاعى حان بولۋ قۇقىنان ايرىلدى. حاندى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ىشىنەن، جوشى ۇلىسىندا جوشى ۇرپاقتارى اراسىنان تاڭداپ قويۋ رۋ، تايپا باسشىلارىنىڭ، بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. حان سايلاناتىن جوشى ۇرپاعى بيلەردىڭ ساراپتاۋىنان ءوتۋى ءتيىس بولدى. بيلەر قالاماعان، جاراتپاعان جوشى ۇرپاعى حان تاعىنا وتىرا المايدى. سوت بيلىگى دە تولىعىمەن بيلەر قولىنا ءوتتى.

ەدىگەنىڭ وسى قابىلداعان زاڭى ودان كەيىنگى كەزەڭدە قىپشاق دالاسىنداعى بيلىك جۇيەسىن رەتتەۋشى باستى قۇرالعا اينالدى. بۇرىنعىداي حان بولعىسى كەلگەن كەز-كەلگەن جوشى ۇرپاعى اتقا قونىپ، ەلدىڭ شىرقىن بۇزۋ قۇقىنان ايرىلدى. نوعاي ورداسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ كىمنىڭ حان بولاتىنىن نوعاي بيلەرى شەشتى; كەز-كەلگەن شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ورداسىنا ماڭعىت بيلەرىنەن ەلشى كەلىپ، ولارعا حان تاعىنا وتىرۋعا ۇسىنىس جاسار بولسا، وندا ول سۇلتان شىن قۋانىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعىنىڭ جاقسى بولاتىنىنا سەنەتىن، - دەيدى [171, س. 45]. بۇل ءداستۇردىڭ قازاق دالاسىندا  قازاق حاندىعى تولىق ىدىراعانشا ساقتالعانىنا تاريح كۋا.

ەدىگە ءبيدىڭ حانداردىڭ قۇقىن وسىلاي زاڭمەن شەكتەۋى حاندار تارپىنان قارسىلىققا تاپ بولدى. جوعارىدا اتى اتالعان شادىبەك حاننىڭ ەدىگەگە قارسى شىعۋىنىڭ استارىندا وسى قارسىلىق جاتتى. شادىبەكتەن كەيىنگى حاندار دا تاققا وتىرىپ العاننان كەيىن، ەدىگەگە قارسى استىرتىن ارەكەتكە كوشەتىن بولدى. سونىڭ ءبىرى – تەمىر قۇتلىقتىڭ ۇلى تەمىر-سۇلتان. تەمىر-سۇلتاندى تاققا وتىرعىزىپ، قىزىن بەرىپ، بار جاعدايىن جاساعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ءوز ساياساتىن وزگەرتىپ، ەدىگەگە قارسى شىقتى. وزگە امىرلەرمەن ءسوز بايلاسىپ، كوپشىلىگىن ءوز جاعىنا شىعارىپ الدى. ەدىگە حورەزمگە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. تەمىر-سۇلتان ونىمەن تىنباي ەدىگەگە قارسى اسكەري قيمىلدارعا كوشتى. ەدىگە بي بارىپ پانالاعان حورەزمدى قورشاۋعا الدى. تەمىر-سۇلتان ەدىگەمەن سوعىسىپ جۇرگەندە، جالال اد-دين باستاعان توقتامىس ۇلدارى كەلىپ ودان ساراي تاعىن تارتىپ الدى. ەدىگەنىڭ قولاستىنداعى حورەزمنەن  وزگە جەردىڭ بارلىعى توقتامىستىڭ ۇلى جالال اد-ءديننىڭ يەلىگىنە ءوتتى [213, س. 134]. جالال اد-دين تاققا وتىرىسىمەن، امىرلەردىڭ (بيلەردىڭ) بيلىگىن شەكتەپ، ابسوليۋتتىك بيلىكتى قالپىنا كەلتىردى [103, س. 442]. بۇل جەردە جالال اد-ءديننىڭ  تۇركىلىك بيلىك جۇيەسىنەن باس تارتىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يراندىق جۇيەسىن ەنگىزگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. حان ورداسىنداعى جاعدايدىڭ سولاي قالىپتاسقانىن تاريحي دەرەكتەر قۋاتتايدى. جوعارىدا ايتىلعان مۋين اد-دين ءناتانزيدىڭ تاريحىندا جالال اد-دين ورداسىنداعى جاعداي بىلايشا باياندالادى: «ول لايىقتى پاتشا بولدى. ول ءوز ورداسىندا ءوزىنىڭ مەيىرباندىعى مەن ادالدىعىنا، ەرجۇرەكتىگىنە  سەندى، اقىلمەن ارەكەت ەتۋدى، ساقتىقتى ۇمىتتى.  مەملەكەت ءىسىن بەتىمەن جىبەردى. سول سەبەپتەن دە، مەملەكەتتەگى ىشكى تىنىشتىقتى بۇزعان كوپ قايعىلى وقيعالار بولدى. سەبەبى، ونىڭ ورداسىنداعى بار بيلىك تاجىكتەر قولىندا بولدى. موڭعول امىرلەرى قىسپاققا ءتۇسىپ، بيلىكتەن شەتتەتىلدى. سول سەبەپتەن ولار حاننىڭ ءىنىسى سۇلتان-مۇحاممەدتى حان بولۋعا ۇگىتتەدى، اعاسىنا قارسى قويدى. جالال اد-دين تاققا وتىرعانىنا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، اعاسىن تۇندە تاققا وتىرعان جەرىندە ءولتىردى [213, س. 134]. بۇل ۇزىندىدەن حان ورداسىنداعى جاعدايدىڭ قالاي قالىپتاسقانىن اڭعارۋعا بولادى. جالال اد-دين ءوز اكەسى توقتامىس سياقتى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتەمىن دەپ، بيلەر قولداۋىنان باس تارتىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇتاستىعىن قايتا بۇزعاندىعىن، ءوزى سول ويسىز ارەكەتىنىڭ قۇربانى بولعانىن كورەمىز.

ودان كەيىنگى كەزەڭدە توقتامىس ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى تاق تالاسى ءۇشىن قىرقىس باستالدى. ول مەملەكەتتىڭ ودان ارى قۇلدىراۋىنا ىقپال ەتتى. ولاردىڭ اراسىنداعى ءوز ارا قىرقىستى پايدالانىپ، ەدىگە بي قايتادان ءوز بيلىگىن قالپىنا كەلتىردى. بىراق، ول ۇزاققا بارمادى. توقتامىستىڭ كىشى ۇلى قادىربەردىمەن بولعان سوعىستا ەدىگەنىڭ ءوزى  جارالانىپ، قازا تاپتى.

ەدىگە ءبيدىڭ قايتىس بولۋىمەن دەشتى قىپشاق تۇركىلەرىنىڭ التىن وردا سىندى الىپ مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز دەگەن ءۇمىتى كەسىلدى. ەدىگە ءبيدىڭ ماقسات-مۇراتىن بۇكىل حالىق جاقسى ءتۇسىندى. ونى تەك دوستارى ەمەس، دۇشپاندارى دا باعالاي ءبىلدى. ەدىگە بي تۋرالى اراب تاريحشىسى يبن ارابشاح بىلاي دەپ جازدى: «ول تۋرالى اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار كوپ; ول دۇشپاندارىنا قان جۇتقىزعىسى كەلسە، ونىڭ ويلاعانى ىسكە اساتىن، اتقان وعى نىساناعا ءدال تيەتىن. ونىڭ ويىنا ارامدىق كىرسە، ول دۇشپانىنا قۇرىلعان قاقپان ەدى.  ونىڭ ەلدى باسقارۋ تۋرالى جاقسى دا، جامان دا سوزدەر ايتىلادى. ولاردى تالداپ، ساراپتار بولسا، ونىڭ تۇپكى ماقساتىنىڭ نە ەكەنىن، نە نارسەگە قولى جەتكەنىن بىلەدى. ول قاراتورى، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، باتىر، ءبىر كورگەندە قورقىنىشتى كىسى ەدى. بىراق ول وتە اقىلدى، جومارت، جاعىمدى كۇلكىسى بار، وتكىر، سەزىمتال، عۇلامالار مەن ويلى كىسىلەردى جاقسى كورەتىن. ءدىندارلار مەن سوپىلاردى قۇرمەتتەۋدى ۇناتاتىن. ۇنەمى ورازا ۇستايتىن، تۇندە تۇرىپ عيبادات جاسايتىن، ءار كەزدە شاريعاتپەن بىرگە ەدى. قۇران مەن پايعامبار سۇننەتىن، اۋليەلەر عيبراتىن اللامەن جالعاستىرۋ ءۇشىن كوپىر ەتەتىن» [214 س. 343].     يبن ارابشاحتىڭ وسى سيپاتتاۋىنىڭ ءوزى-اق ەدىگەنىڭ كىم بولعانىن، قانداي ادام بولعانىن كورسەتىپ تۇر. ەدىگەنىڭ تاريحتاعى ورنىنىڭ قانشالىقتى بولعانىن تۇركى حالىقتارى اراسىنا تاراعان «ەدىگە باتىر» جىر-داستاندارى-اق كورسەتەدى.

ەدىگەنىڭ 20 جىل بويىنا اتتان تۇسپەي ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى ءوزى ولگەن سوڭ اياقسىز قالدى. ەدىگەدەن اياق تارتىپ، ساياسي بيلىكتەن باس تارتقان جوشى ۇرپاقتارى قايتا اتقا قوندى. ەل ىشىندە قىرقىس قايتا باستالدى [103, س. 447].

التىن وردا مەملەكەتى ەدىگەدەن سوڭ ءدىني-رۋحاني، مادەني تۇرعىدان العاندا ەكىگە ءبولىندى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ وڭ قاناتى، ەدىل بويىنداعى حالىقتار اراسىندا يسلام ءدىنىنىڭ يراندىق ءومىر ءسۇرۋ فورماسى باسىم بولىپ، حالىقتىڭ كوپشىلىگى سول جولعا يكەمدەلە باستادى. مادەنيەت تە وسى باعىتقا بەت بۇردى. ال، ەدىلدىڭ شىعىسىنىندا نەگىزىنەن ياساۋي جولىنىڭ ىقپالى ۇستەم بولدى. التىن وردا حالقىنىڭ بۇلاي رۋحاني-مادەني تۇرعىدان جىكتەلۋى ارى قاراي ساياسي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا جىكتەلۋگە اكەلدى. التىن وردا تاريحىنىڭ زەرتتەۋشىسى م.گ.ساپارگاليەۆ ۇلىع مۇحاممەدتىڭ تاققا وتىرۋىمەن التىن وردا مەملەكەتى ساياسي تۇرعىدان دا، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا دەربەس ەكى بيلىككە ءبولىندى. ەدىلدەن باتىسقا قاراي ۇلىع مۇحاممەد بيلىك جۇرگىزسە، ەدىلدىڭ شىعىسىنا قاراي وردا ەجەن مەن شيبان ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزدى – دەپ تۇجىرىمدايدى [103, س. 451-452].

جوشى ۇلىسىنىڭ ەكى عاسىرعا جۋىق تاريحى وسىمەن اياقتالدى. ءبىر كەزدە قىلىشتىڭ جۇزىمەن تاريح ساحىناسىنا شىققان الىپ مەملەكەت تۇركىلەردىڭ ءبىر كەزدەگى كۇيرەگەن مەملەكەتتىلىگى مەن مەملەكەتتىك جۇيەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءدىني-رۋحاني، مادەني بولمىسىنىڭ وزەگى بولىپ قالىپتاسىپ ەدى. الايدا، سول مەملەكەت بيلەۋشىلەردىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە دەگەن ۇمتىلىسى التىن وردا سياقتى الىپ مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتكەن نەگىزگى سەبەپ بولدى.

التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ساراپتار بولساق، وندا مىناداي قورىتىندى جاساۋعا بولادى. كەز-كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىن، رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتار بولسا، وندا ول مەملەكەتتىڭ  ىرگەسى ەشقاشان شايقالمايدى. التىن وردا مەملەكەتىندە وسى اينىماس قاعيدا بۇزىلدى. وزگە مادەنيەتتەن ءنار العان جانىبەك حان وزگە ءدىني اعىم مەن يراندىق مادەنيەتتى تۇركىلەر اراسىنا اكەلىپ سىڭىرمەك بولدى. ناتيجەسىندە التىن وردا مەملەكەتى كۇيرەدى. مايدان دالاسىندا ەشكىمگە دەس بەرمەگەن تۇركىلەر ءارتۇرلى ءدىني اعىم سوڭىنا ەرگەن سوڭ، ءوز-وزىمەن قىرقىسىپ، مەملەكەتتى كۇيرەتتى. ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتارعا جىكتەلىپ، جەكە-جەكە حالىقتارعا اينالدى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىمەن تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ ەۆرازيا كەڭىستىگىندەگى جەتەكشى رولىنەن ايىرىلدى. وكىنىشكە وراي، ءبىز دە التىن وردانىڭ وسى قاسىرەتتى تاريحىنان  ساباق العانىمىز جوق. ويتكەنى ءبىز ول تاريحتان حابارسىزبىز. ءدال قازىرگى كۇنى ءبىز دە سول التىن وردا حاندارىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىگىن تاعى دا قايتالاپ وتىرمىز. ايتپەسە، سول كەزىندە 10-11-عاسىرلاردا يسلام الەمىن توقىراۋعا تۇسىرگەن سالافيلەر باعىتىن «ءداستۇرلى ءدىنىمىز» دەپ قورعار ما ەدىك؟ التىن وردانى كۇيرەتكەن شافيعي مازحابى بولسا، ءبىزدىڭ «ءداستۇرلى ءدىنىمىز» دەپ جۇرگەنىمىز حانبالي مازحابى. ال، وزدەرىن «تاڭىرشىلەرمىز» دەپ جۇرگەن باتىرلار كەشەگى 90-جىلداردىڭ سوڭى مەن 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا سوروس قورىنىڭ كومەگىمەن مارقۇم اۋەزحان قوداردىڭ باسشىلىعىمەن دۇنيەگە كەلگەن اعىم بولاتىن. بۇلار ۇستانىپ جۇرگەن ءتاڭىر ءدىنىنىڭ كونە تۇركىلىك ءتاڭىر دىنىمەن ەشقانداي قاتىسى جوق. يسلام ءدىنى مەن كونە تۇركىلىك ءتاڭىر ءدىنى اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بار. ويتكەنى، ەكەۋى دە ءيلاھي ءدىن. قازىرگى كۇنى وسى سىرتتان كەلگەن ەكى اعىم اراسىندا بىتىسپەس كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ماقساتتارى – قازاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ىدىراتۋ. الايدا، ولارعا سەندەردىڭ مىنا ۇستانعان باعىتتارىڭ دۇرىس ەمەس دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى جوق. سەبەبى، ولاردىڭ قاتەسىن كورەتەتىن بيلىك جۇيەسىندە جان جوق. مۇنىڭ سوڭى بارىپ ءبىر ماسەلەگە تىرەلەدى. ول – قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاۋەلسىز تاريحي تانىمىنىڭ قالىپتاسپاۋى. ول تاۋەلسىز تاريحي تانىم قالىپتاسپايىنشا قازاق وسىلاي اداسا بەرمەك. ايتپەسە، ءوزىن ۇلتىنىڭ پاتريوتى سانايتىن ۇلاربەك دالەيۇلى تۇركى تاريحىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ءامىر تەمىر تۋرالى وسىنداي ماقالا جازار ما ەدى؟ مەنىڭشە جوق! قازىرگى كۇنى تاريحي تانىمى دا، ءدىني تانىمى دا توز-توز بولعان مىنا قازاق قوعامىنان دۇرىس حالىق مۇددەسىن قورعايتىن ارەكەت كۇتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. ونى سەزىنىپ، جۇرگەن جەكە تۇلعالار بولماسا، حالىقتىڭ باسىم بولىگى ءالى كۇنگە ءالاۋلايلىم مەن حالاۋلايلىمنەن ارىلا الماي، «شىرىلداۋىق شەگىرتكەنىڭ» كۇيىن كەشۋدە. سوندا ءبىز قايدا بارامىز؟

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz