ەرتiس ورمانىنىڭ ەرتەڭiن كiم ويلايدى؟
پاۆلودار وبلىسى – ەكولوگياسى ەڭ اۋىر ايماقتاردىڭ بiرi. وسىدان بولار، ەلiمiز بويىنشا ونكولوگيالىق سىرقاتقا شالدىعۋدان بiرiنشi ورىندا تۇر. جانە وسىنداي قاتەرلi دەرتتەن كوز جۇماتىنداردىڭ دا سانى باسقا وڭiرلەرگە قاراعاندا، بۇل جاقتا باسىم. سەبەبi ايماقتا جەر استى كەنiن قازىپ، ونى وڭدەيتiن، ەلەكتر قۋاتىن وندiرەتiن ونداعان iرi كاسiپورىن جۇمىس iستەيدi. بۇلاردىڭ كوبi اتىشۋلى ەۋرازيالىق توپتىڭ (ENRC) يەلiگiندە. كاسiپورىنداردىڭ جۇمىسى ەكولوگيالىق تالاپقا ساي كەلمەيتiنi جونiندە تالاي مارتە دابىل قاعىلدى. بiراق ودان ازiرشە ەشقانداي ناتيجە بولماي تۇر. وسىنىڭ سالدارىنان ەرتiس وڭiرiندە ادام دەنساۋلىعى مەن تابيعاتقا ءتونiپ تۇرعان قاتەردiڭ قانشالىقتى قاۋiپتi ەكەنiن تومەندەگi دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى.
پاۆلودار وبلىسى – ەكولوگياسى ەڭ اۋىر ايماقتاردىڭ بiرi. وسىدان بولار، ەلiمiز بويىنشا ونكولوگيالىق سىرقاتقا شالدىعۋدان بiرiنشi ورىندا تۇر. جانە وسىنداي قاتەرلi دەرتتەن كوز جۇماتىنداردىڭ دا سانى باسقا وڭiرلەرگە قاراعاندا، بۇل جاقتا باسىم. سەبەبi ايماقتا جەر استى كەنiن قازىپ، ونى وڭدەيتiن، ەلەكتر قۋاتىن وندiرەتiن ونداعان iرi كاسiپورىن جۇمىس iستەيدi. بۇلاردىڭ كوبi اتىشۋلى ەۋرازيالىق توپتىڭ (ENRC) يەلiگiندە. كاسiپورىنداردىڭ جۇمىسى ەكولوگيالىق تالاپقا ساي كەلمەيتiنi جونiندە تالاي مارتە دابىل قاعىلدى. بiراق ودان ازiرشە ەشقانداي ناتيجە بولماي تۇر. وسىنىڭ سالدارىنان ەرتiس وڭiرiندە ادام دەنساۋلىعى مەن تابيعاتقا ءتونiپ تۇرعان قاتەردiڭ قانشالىقتى قاۋiپتi ەكەنiن تومەندەگi دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى.
مىسالى، تازالاپ، زالالسىزداندىرعاننىڭ وزiندە 2012 جىلى اۋاعا 676 توننا زياندى قالدىقتار بولiنگەن ەكەن. ونىڭ 73,4 پايىزى گاز جانە سۇيىق تۇرiندە بولسا، 26,6 پايىزى – قاتتى قالدىقتار. بۇلاردىڭ 65,1 پايىزى ەنەرگيا وندiرەتiن كاسiپورىنداردان، 34,7 پايىزى وڭدەۋشi كاسiپورىنداردان ءبولiنiپتi. سوندا وسى ايماقتاعى ءار ادامعا 1 توننادان ۋلى قالدىقتار “تيەسiلi” دەگەن مالiمەت بەرەدi جەرگiلiكتi ەكولوگتار. ەڭ قاۋiپتiسi, بۇل كورسەتكiش جىل ساناپ ارتىپ كەلەدi. ايتالىق، وتكەن 2013 جىلى تەك ەكiباستۇزدا عانا ورنالاسقان گرەس-2 مەن “ەەك” اق (ەكەۋi دە ماشكەۆيچتiڭ يەلiگiندەگi ENRC-گە قارايدى) قورشاعان ورتاعا 2,5 ميلليارد تەڭگە كولەمiندە زيان كەلتiرiپتi. ال وبلىس اۋماعىندا بۇل سەكiلدi ونداعان كاسiپورىن بار ەكەنiن ەسكەرسەك، جاعدايدىڭ قانشالىقتى قاۋiپتi ەكەنiن وزدەرiڭiز تۇسiنە بەرiڭiزدەر. “مەملەكەتتiڭ باستى بايلىعى – ادام” دەيتiن بiزدiڭ بيلiك ازiرشە بۇل جاقتاعى ادامداردىڭ تاعدىرىنا وسىلاي قاراپ وتىر.
ەڭ باستىسى، كاسiپورىن باسشىلارىنا ءاي دەيتiن اجە، قوي دەيتiن قوجا جوق. تiپتi ارنايى بەكiتiلگەن زاڭنامانىڭ تالابىنا ساي ەسكەرتۋ جاساعان ادامداردىڭ ءوزi قۋعىنعا ۇشىرايدى. وتكەن كۇزدە پاۆلودار وبلىسىنىڭ باس ەكولوگيالىق يسپەكتورى بولعان قانات قالماحانوۆ ENRC-گە قاراستى كاسiپورىنداردىڭ ەكولوگيالىق زاڭنامانى ورەسكەل بۇزعانىن جاريا ەتەم دەپ باسى داۋعا قالدى. ول پاۆلودارداعى “اليۋميني زاۋىتى” اق مەن اقسۋ فەرروقورىتپا زاۋىتتارىنداعى تازالاعىش فيلترلەردiڭ سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى ورناتىلعانىن، پايدالانۋ مەرزiمi ەكi ەسەگە اسىپ كەتكەنiن، ال ەلەكتروليز زاۋىتىندا مۇنداي فيلترلەر اتىمەن جوق ەكەنiن ايتقان.
وسىدان كەيiن كومپانيانىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى فەليكس ۆۋليس ەرتوقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ، قالماحانوۆتىڭ ايتقانى شىلعي وتiرiك، ونى سوتقا بەرەم دەپ دوق كورسەتتi. ۇزاماي، قالماحانوۆتىڭ جۇمىس كابينەتiنiڭ تەرەزەسiنەن بiرەۋلەر جارىلعىش شيشا لاقتىرىپ، ءورت قويىپ، بiراز قۇجاتتارى مەن كەڭسەتەحنيكاسى جانىپ كەتكەنiن ەستiدiك. وسى كەزدە ارنايى iزدەپ بارعان بiزدەر كەزەكتi ەڭبەك دەمالىسىنا كەتتi دەگەن ەكولوگتىڭ “قىزمەت بابىمەن” باسقا وڭiرگە “اۋىسىپ” كەتكەنiن بiر-اق بiلدiك. مiنە، ادiلدiك سۇرايمىن دەگەن ادامنىڭ تاعدىرى بiزدە وسىلاي شەشiلەدi. دەگەنمەن، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ENRC قالماحانوۆتى سوتقا بەرمەدi. ەگەر بۇل iس جونiندە سوت پروتسەسi جۇرسە، كiمنiڭ اق، كiمنiڭ قارا ەكەنiن بiلەر ەدiك.
تابيعي ورتانىڭ بۇزىلعانىن ەڭ بiرiنشi اعاشتار سەزەدi دەيدi جەرگiلiكتi ەكولوگ-بوتانيكتەر. مىسالى، سەزiمتال قاراعاي اعاشىنىڭ قىلقاندارى مەزگiلسiز سارعايىپ، ساۋىلداپ ءتۇسiپ قالاتىن كورiنەدi. قازiر وبلىس ورتالىعىنداعى ءاربiر ءتورتiنشi اعاش سىرقاتقا شالدىققان.
سونىمەن، بiزدەگi اتقارۋشى بيلiك زاڭنامانى بەلدەن باسىپ وتىرعان اقشالى الپاۋىتتاردىڭ ءسوزiن سويلەيدi دەدiك. سوندا ەكولوگيالىق اپاتقا كiم قارسى تۇرادى؟ سويتسەك، بۇل قاتەرگە قارسىلىق كورسەتەتiن تابيعاتتىڭ ءوزi, انىعىراق ايتساق ورماندى القاپ كورiنەدi. قاراڭىز، 1 گەكتار قاراعايلى القاپ سوتكەسiنە 8 تونناعا دەيiن كومiرقىشقىل گازىن جۇتىپ، 12 تونناعا دەيiن وتتەگiن بولەدi ەكەن. ياعني، وسى وڭiردەگi ەلدi ەكولوگيالىق قاتەردەن قۇتقارىپ قالاتىن اعاشتى القاپ – ەرتiس ورماندارى. سوندىقتان بiزدەر ورماندى القاپتىڭ بۇگiنگi جاي-كۇيiن بiلمەك بولىپ، “ەرتiس ورماندارى” رەزەرۆاتىنىڭ بۇرىنعى باس ديرەكتورى تولەگەن شاحارمانوۆقا جولىققان ەدiك.
– رەزەرۆاتتىڭ قۇرامىنا كiرەتiن شالداي جانە بەسقاراعاي فيليالدارىنىڭ يەلiگiندە 275 مىڭ ورماندى القاپ بار، – دەيدi تولەگەن پiشەنبايۇلى. – قازاقستاننىڭ كەيبiر ايماقتارى مەن كانادا دا عانا ساقتالعان رەليكتiلi قاراعاي وسى جەردە وسەدi. انىعىراق ايتساق، رەسەيدiڭ قۇلىندى دالاسىنان باستاۋ الىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بەلاعاش دەگەن جەرiنە دەيiن سوزىلاتىن قاراعايلى جولاق بار. سونىڭ بiزگە 00,4 پايىزى تيەسiلi. بiراق وسىنىڭ ءوزiن وتاپ قۇرتىپ جاتىرمىز. سول سەبەپتەن جوعارىدا ايتىلعان 275 مىڭ القاپتىڭ جارتىسىنان كوبi قازiر وتالىپ كەتكەن. ارينە، ونىڭ ورنىنا جاس اعاشتار ەگiلەدi. سوسىن ورماندى القاپ سول كۇيiندە ساقتالىپ تۇر دەپ، جوعارىعا جالعان اقپارات بەرiلەدi. ال جاس قاراعاي ءوسiپ، كەسۋگە جارايتىن جاعدايعا جەتۋ ءۇشiن، 70-تەن 150 جىلعا دەيiن ۋاقىت كەرەك. ياعني، ونىڭ پايداسىن بiز تۇگiلi, ۇرپاقتارىمىزدىڭ كورۋ-كورمەسi ەكiتالاي. ەگەر اعاشتى زاڭسىز كەسۋ توقتالماسا، ەندi ون جىلدان كەيiن ورماندى القاپتىڭ قانداي جاعدايدا بولاتىنىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرiڭiز.
تولەگەن پiشەنبايۇلىنىڭ ايتۋىنشا، قاراعايدىڭ ءزاۋلiم داراق بولىپ بوي كوتەرۋiنە عاسىرعا جۋىق قاجەت ەكەن، سوندا بiز ءۇشiن ونىڭ قۇنى التىننان دا قىمبات دەگەن ءسوز. بiراق وعان ازiرشە ءمان بەرiپ جاتقان ەشكiم جوق دەپ وتىر مامان. “بۇگiندە ەرتiس ءوڭiرiنiڭ قاراعايى مۇناي مەن گاز سەكiلدi جوعارىدا وتىرعان “كوكەلەردiڭ” قالتاسىن تولتىراتىن تابىس كوزiنە اينالعان. سولاردىڭ قولداۋىمەن جىل بويىنا ونداعان “جابايى بريگادالار” قاراعايدى وتاپ، سەمەيگە قاراي اسىرىپ جاتادى. ال جوعارعى جاققا ورماندى جەرگiلiكتi حالىق كەسiپ، ورتەپ جاتىر دەپ اقپارات بەرەدi. حالىق ەشقاشان رۇقساتسىز اعاش كەسپەيدi. سەبەبi سالىناتىن ايىپپۇل بار. جانە ولاردىڭ وتىن-سۋىنا جەتەتiن اعاش قاشاندا تابىلادى. ونى ساتىپ الادى.
ال جارامدى اعاشى وتاۋدىڭ ءتۇرلi جولدارى بار. مىسالى، ورمان شارۋاشىلىعىندا اعاشتى جوسپارلى تۇردە كەسۋ دەگەن بولادى. بiراق سول جوسپارلى كەسۋ كوبiنەسە “جوسپارسىز كەسۋگە” اينالىپ كەتەدi. ودان باسقا ءورت سەكiلدi تابيعي اپات بار. كەيiنگi ءتورت جىلدىڭ iشiندە 20-30 مىڭ گەكتار القاپ جانىپ كەتتi. قازiر دۇنيەجۇزiلiك دامۋ بانكi ەكولوگيانى ساقتاۋ ءۇشiن ميلليونداعان قارجى ءبولiپ جاتىر، سوندىقتان جۇمىستى دۇرىس جولعا قويۋعا بولار ەدi”، – دەيدi ت.شاحارمانوۆ.
ءوزiنiڭ ايتۋىنشا، تولەگەن پiشەنبايۇلى كەزiندە “ەرتiس ورماندارى” رەزەرۆاتىندا جاي ورمانشىدان باس ديرەكتورلىققا دەيiن كوتەرiلگەن ەكەن. سول ءوڭiردiڭ ازاماتى بولعان سوڭ، شاماسى كەلگەنشە زاڭسىز اعاش كەسۋگە، ۇرلىق-قارلىققا توسقاۋىل قويىپتى. تiپتi ورمان iشiندە وسىندايلارمەن ايقاسىپ، سوققىعا دا جىعىلعان. بiراق ونىڭ جۇمىس ءتاسiلi جوعارىدا وتىرعان كەيبiرەۋلەرگە ۇناماي، اقىرى قىزمەتiنەن شىعارىپ تىنادى. اڭگiمە ۇستiندە توكەڭ زاڭسىز اعاش كەسۋگە قولداۋ جاساپ، پايدا تاۋىپ وتىرعان ورمان شارۋاشىلىعى باسشىلارىنىڭ اتتارىن دا اتادى. بiراق قولىمىزدا دالەلدi قۇجاتتار بولماعاسىن، ولاردى كورسەتۋدi ءجون دەپ تاپپادىق. ەگەر “ەرتiس ورماندارى” رەزەرۆاتىنىڭ باسشىلىعى بiزبەن حابارلاسىپ، شارۋاشىلىق جاعدايىنان ناقتىلى اقپارات بەرەم دەسە، قاشاندا دايىنبىز.
سايلاۋ بايبوسىن،
پاۆلودار وبلىسى
"جاس الاش" گازەتى
