قارت پەداگوگ، وتەيبويداقتانۋشى ءارىن سارجانۇلىنىڭ سۇحباتىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق...

– ءارىن اعا، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» انىق-قانىعىن ايتىڭىزشى؟

– «شيپاگەرلىك بايان» XV عاسىردا قاراۇزگەن شيپاگەر عالىم، جيھانكەز وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ (1390-1474 ج.) 70 جىل بويى تەكسەرىپ-زەرتتەگەن ەڭبەگى. ول ەلدەن جيناۋ، تىكەلەي قولدانىلمالى تاجىريبە جاساۋ ارقىلى «الدىمەن ءوزىم ءىشىپ، ءوزىم جەپ، شيپا ەم دارىم ءزارۋاتتارىنان تالاي ۋلاندىم. اقىرى كوپتەگەن دارىم ءزارۋاتتارىنىڭ ىشىندە، اكەم ايتقانداي ولپى-سولپى جاداعاي ەمەس، نە قيلى كەرەمەتتەردىڭ بارلىعىن اياندادىم» دەگەنىندەي، ناقتى تاجىريبە نەگىزىندە وي ەلەگىنەن وتكىزىپ تۇجىرىمداعان، ۇلىتىمىز تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن، ۇلى مەديتسينالىق ەڭبەك ءارى عىلىمناما. بۇل كىتاپتىڭ شيپاگەرلىك جاعىنان ەمەس، حالقىمىزدىڭ ءتىل، مادەنيەت، تاريح، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، استرونوميا، فيزيكا، ەتنوگرافيا، مەتەورولوگيا، اسكەري عىلىم، ەتيكا، ەستەتيكا تاعى باسقا جاقتاردان دا قىرۋار ءبىلىم، مالىمەت بەرەدى. مەن وسى ارادا «وتەيبويداق بابامىزدىڭ فيزيكا عىلىمىنا قوسقان ۇلەسىن ماقتانىشپەن ايتا كەتكەن بولار ەدىم. ول «نۇر عىلىمىن»، «كۇندەمە، تۇندەمە، مىندەمە» نۇرلارىنا بولگەن. سول سىقىلدى الەمدىك تارتىلىس زاڭىنىڭ نەگىزگى بەينەلەنۋىن «الەمدىك سايىس زاڭى» دەپ جاريالاعان. مۇندا جەرشارى بەتىندەگى الۋان ءتۇرلى سايىستار «التىلىق ورتا سايىسى» دەپ تۇسىندىرگەن. ماسەلەن، «قاراڭعى مەن جارىق، ىستىق پەن سۋىق، كەڭەستىك پەن تۇراق سايىستارىنىڭ ەڭ كەسكىن سايىسى ەكى ساعات شاماسىندا جالعاسادى» دەلىنگەن.

– عۇلاما عالىم وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى «شيپاگەرلىك بايانىن» ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە حان ورداسىندا جازۋىنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– مۇندا تۇرعان پالەندەي قۇپيا سىر جوق. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول كەزدەگى قوعامدىق ورتا مەن ءدىن بۇل كىتاپتى اشىق جازۋعا، ءتىپتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە جول بەرمەدى. ءبىراۋىز سوزبەن ايتقاندا دىنمەن شىعىسا المادى. وتەيبويداق بابامىز بىردە: «اقىل-پاراسات يەسى ادامزاتتى پەندەشىلىك تۇلعالىق جارالىستىق ءبىتىسىن قۇداي ءوزى تىكە مەڭگەرە مە؟ الدە جاراتقان پەندە مۇشەسىنىڭ ءبىرى مەڭگەرە مە؟ اللا تىكە مەڭگەرەرلىك بولسا، نەلىكتەن پەرىشتە كاليمان، كاتيمان ەكى يىقتا كۇنا-كۇناسىزدىقتى شيجالاماعىشتاپ تۇرعىلىعى شارت. اللا وسى جاعىن قالاي جاراتقان؟ ادەتتە ەلدى قويىپ، ءبىر توپ قازدا دا ءبىر باسشى بار. سوندا ادام بىتىسىندە باسشى جوق دەسەك، پەندەلىك اقىل-پاراسات، قيمىل-قارەكەت قالاي، قايدان شىعىپ جاتىر؟ شەشەن ءتىل، شەجىرەلى ءنىل، ءاربىر پەندە ءوزىن قالاي مەڭگەرىپ الىپ ءجۇر؟ ءبارى دە اللا ءىسى. بىراق، جالعىز اللا ادامزاتتى جانە 18 مىڭ عالام ءبارى-بارىنە قالاي جەتىسپەك؟ بۇل مۇمكىن دە شىعار. ويتكەنى اللا قۇدىرەتى كۇشتى. الايدا، اللانىڭ ادامزاتتى جاراتۋداعى كۇشتىلىگى دەربەس پەندەلىك تولعامدى، تولجاندى (جان باعۋ), قيمىل-قارەكەتتەنبەكتى، سويلەمەكتى، ۇعا الماقتى، جاقسى-جاماندى سەزە الماقتى، كەلەر-كەتەردى بىلە الماقتى، قويشى ايتەۋىر ءبارى قولىنان كەلەتىن عىپ جاراتقانى حاق. وسىلاي بولسا تۇرعىلىق پەندەلىك تۇلعالىق بىتىسىندە قاي مۇشە بيلىك جۇرگىزۋى شارتتىعى ىزدەنگىلىك تولعامدىق بولىپ وتىرعىلىق. بىرەۋ ءبىر ءىستى ويداعىداي ىستەي الماسا، «مي جو» دەۋلىك سويلەمەلىكشىقپاق. بۇعان دالەلىم دەسەك، مۇشە مياق مەڭگەرمەك. شوشىساق جۇرەگىمىز قاعادى دا شوشىنۋدى بىلگىزەدى جانە قاھارقاق تۇتاس تۇلعالىق بىتىسپەن جالعاسىم تاپقاندىعى ايقىندىق. سايىپ كەلگەندە، وسى ەكى مۇشەنىڭ ءبىرى تۇتاس تۇلعاعا بيلىك جۇرگىزبەگى شارت. ويلام، سەزىم، مياقتا ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ ءجۇرىپ اۋىلىنا بارعاندا وعان قوي سويۋدى بۇيىرادى. قويدى ويماي تۇرىپ ميىن، جۇرەگىن تەكسەرەمىن دەپ جۇدىرىقتاي تاسپەن ءبىر قويدىڭ باسىنا پەرىپ قالىپ، ەكىنشى قويدىڭ ءتوسىن جارىپ، جۇرەگىن جۇلىپ الىپ ولتىرگەنى ءۇشىن، «كاپىر» دەگەن اتپەن ولىمگە بۇيىرىلعاندا وتىرىك «ناقۇرىس» بولىپ قۇتىلادى. ول تۋرالى وتەكەڭ: «– كاپىر نەمە، – دەپ اياماي ۇرىپ، ياناتتاعانىنا وكپەلەپ اشۋلانعاننىڭ، زارلانعاننىڭ ورنىنا ولاردىڭ وي تۇبىندە تۇيىردەي تۇك جوقتىعىنا كۇلدىم-اي كەپ… جارتى كۇن كۇلدىم. سودان سوڭ ولار مەنى «ناعىز ناقۇرىس» ەكەن دەدى دە بايلاۋدان بوساتىپ، – ساباۋدى توقتاتىڭدار! جىندىمەن جىندى بولاتىن  ەمەس، وقۋ سوققان عوي بۇنى، – دەپ قويا بەردى» دەپ جازادى. سودان باستاپ وتەيبويداق بابامىز بۇكىل قازاق دالاسىن كەزىپ، زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەتەدى. تالاي رەت سوعىس مايداندارىنا بارىپ شالاجانسار بولعان جاۋىنگەرلەرگە جارعىشاق (وتا جاساۋ) جاساپ ەمدەيدى. كەيدە رۋ-تايپالاردىڭ ەلگە بەلگىلى ادامدارىنەمدەپ جازىپ ءجۇرىپ، اق وردا حانى جانىبەكتىڭ نازارىنا ىلىنەدى. حان جارلىعىمەن وردادان وڭاشا سيلاسىردان جايلى ورىن بەرىلگەن سوڭ وتەيبويداق 78 جاسىنان باستاپ جازا باستايدى.

– اق وردا حانى جانىبەك ءوزى تاپسىرىس بەرىپ جازدىرسا دا بۇل ۇلى ەڭبەكتىڭ 600 جىل قۇپيا ساقتالىپ كەلگەنى وكىنىشتى-اق! بۇعان دا ءدىن سەبەپكەر بولعانى ما؟

– ءاسىلى جانىبەك حان وتەيبويداققا تاپسىرىس بەرگەندە وتەي بابامىز بۇل مىندەتتەن باس تارتادى. سوندا جانىبەك حان: «شيپاگەرلىك بايان» ساراي ساندىعىندا ساقتالادى» دەپ سەرت بەرگەنەن كەيىن بارىپ جازۋعا كىرىسكەن بولاتىن. وتەيبويداق 1474 جىلى 85 جاسىندا «شيپاگەرلىك باياندى» جازىپ بولىپ العاشقى نۇسقاسىن حانعا ەندى تاپسىرامىن دەپ جۇرگەندە، جاۋدىڭ ورداعا جاساعان تۇتقيىل شابۋىلىنان جانىبەك حان قازا تاۋىپ، شيپاگەر عالىم اق وردادان قاشىل شىعىپ، تۋعان مەكەنىنە كەلىپ تابان تىرەيدى. بۇل تۋرالى وتەيبويداق:

«وي دۇنيە-اي!

ىسكە اسپادى، ارمانىم قاران قالدى،

شىڭ باسىنا شىعاردا اراندالدى.

وتەيبويداق قويىپتى اتىمدى اكەم،

جامان ات، جامان ىرىم مازامدى الدى.

قالمادى ۇرپاق وتەيبويداق اياندالدى،

مەنى وشىرمەس «شيپاگەرلىك بايان» قالدى.

قاعازبەن جالعاسقان ايان قالدى،

بۇ دا مەنىڭ ۇرپاعىم ءجون بىلگەنگە،

قاعازبەن جالعاسقان ايان قالدى».

قۇلازىعان ىشكى كوڭىل كۇيىن وسىلاي بەينەلەگەن وتەكەڭ: «سىر ساقتاۋ التىن ساندىعىم ەندى اشىلماق ەمەس. وعان ءبىلىم تولتىرۋىمنىڭ شارتى تۋرا جولىن تاپقان، ەل قامىن جەگەن، مەندەي ءبىر عىلىم جولىن قۋعان الباننىڭ اندالىق ءبىر عانا ۇرپاعىنا ءتان ەكەندىگىن تانىپ، قانىپ، ءبىلىپ جەتتىم… ەندى ونى كىندىكتەس ءىنىم توپايعا تاپسىرامىن… بايانى توپايدان سوڭعىلىققا جالعاسپاق» دەپ تۇجىرىمدايدى.

بۇل كىتاپ 293 جىلدان كەيىن بارىپ شالكودە دە بۇرشاق بي جاعىنان كوشىرىلگەن بەسىنشى رەتكى كوشىرمە نۇسقاسىنان 186 جىلدان سوڭ ياعني 1952 جىلى قىتايدىڭ تەكەس اۋدانى، شيلىوزەك اۋىلىندا تۇمەنباي ىستانبايۇلى جاعىنان التىنشى رەت قازىرگى قازاق تىلىنە جاقىنداستىرىپ اۋدارىلىپ، تەكەستىڭ سەكى تاسىنا كومىلگەن نۇسقاسىنان 1992 جىلى نۇرتاي تۇمەنبايۇلى ارقىلى ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتىپ وتىر.

– «شيپاگەرلىك باياننىڭ» ارا-اراسىندا جوعالعان بەتتەر بار ەكەن. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

– بۇل كىتاپتان ەشقانداي بەت جوعالعان دا، ورتەلگەن دە ەمەس. اڭگىمە كىتاپتى باسپاعا ۇسىنۋشى دا بولىپ وتىر. ءبىرىنشى سەبەپ، وكىمەتتىڭ بەرەمىن دەگەن اقشاسى قولىنا تيمەي قالۋى بولسا، ەكىنشى سەبەپ، باسقالار ءبىلىپ قالادى دەگەن جەرلەرىن ادەيى الىپ قالعان. ۇشىنشىدەن جازۋى وشكىندەپ تانۋ قيىن بولعان جەرلەرى كوشىرىلمەگەن.

– «شيپاگەرلىك بايانداعى» ەمدىك قاسيەتى بار دارىلەر قانشا؟

– عۇلاما عالىمنىڭ «شيپاگەرلىك باياننان» شيپاگەرلىك قاسيەتى بار ەمدىك دارىلەر شۇبىرتقىسىنىڭ ءوزى 1108 تۇردەن (ونىڭ 60 نەشە ءتۇرى مەتالل-مەتاللويد، 728 ءتۇرى وسىمدىك، 318 ءتۇرى جان-جانۋار) اسادى. وسى ارادا ايتا كەتەيىن، شەشەك سۋىن تاپقىرلاپ، ەل اراسىنا 6 ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋ تاراعاندا «شەشەك سۋىن» ەگۋ ارقىلى ەم جۇرگىزگەن وسى وتەيبويداق بابامىز بولاتىن. ال، شەشەك سۋى ەكپەسىن ەۋروپالىقتار 1772 جىلدارى بارلىققا كەلتىرگەن. ارجاعىن ءوزىڭىز ويلاي بەرىڭىز.

– سوڭعى كەزدەردە «شيپاگەرلىك بايانعا» كۇمانمەن قارايتىندار بار. بۇعان عالىم رەتىندە قانداي جاۋاپ بەرەگەن بولار ەدىڭىز؟

– ول ءسوزىڭنىڭ جانى بار. مەنىڭ بايقاۋىمشا بۇعان ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، بۇل كىتاپ توسىن جارىققا شىققان سوڭ، ادامدار بىردەن دۇرىس قابىلداماي وتىر. ەكىنشىدەن، كوپ جۇر بۇل كىتاپپەن تولىق تانىسا قويعان جوق. ۇشىنشىدەن، بۇل كىتاپ ەسكى قازاق تىلىندە جازىلعاندىقتان وقىپ-ءتۇسىنۋ اۋىرلاۋ. جالپى «شيپاگەرلىك بايانعا» ۇگىت-ناسيحات جانە زەرتتەۋ جەتىسپەي تۇر. تانىسىپ شىققان قازاق زيالىلار اراسىندا «شيپاگەرلىك بايان» قولدان جاسالعان كىتاپ» دەۋشىلەر دە جوق ەمەس. ال، كەيبىرەۋلەر بەتى-ءجۇزى قىزارماي «يبن سينادان كوشىردى» دەپ ايتىپ ءجۇر. ەگەر وسىلاي دەۋشىلەر سالىستىرىپ كورسىن. دارىگەن يبن سينا (980-1037 ج.) ون جاسىندا «قۇراندى» جاتتاپ العان. ونىڭ «ەمشىلىك ەرەجەسى»، «ءشوپ دارىلەرى»، «اۋرۋ جانە ونى ەمدەۋ» قاتارلى 20-دان ارتىق كىتابى بار. الدى  161 رەت قايتا باسىلعان دۇنيەگە ايگىلى سان-سانالى عىلىم يەسى. بىراق، يبن سينانى وتەيبويداقتى سالىستىرۋ ءتىپتى قيىن. مىسالى يبن سينا كۇن نۇرىنان پايداناندى دەسەك وتەي بابامىز كۇن نۇرىنان پايدالانۋدىڭ سىرتىندا «كۇن نۇرى ادام مىنەزىن بەلگىلەيدى، كۇن ارەكەت وزگەرىسى 12 جىل، ادام مىنەزى دە 12 ءتۇرلى» دەيدى. وتەي بۇركەنگىلىك قۋات عىلىمىن ورتاعا قويىپ قىزىلشا، شەشەك اۋرۋىن قاراڭعى نۇردا جەل تيگىزبەي بۇركەپ قويىپ ەمدەۋ ءتاسىلىن ىستەتتى. ەكەۋىنىڭ اۋرۋ سيپاتتارىن (حارەكتەرىن) ايرۋى دا ۇقسامايدى. وتەي بابابىز اۋرۋ سيپاتىن ءبىرىنشى قادامدا تورتكە ايىردى. ەكىنشى قادامداعى تەكسەرۋىندە ءتورتتى ەكىگە كوبەيتىپ سەگىزگە، ءۇشىنشى قادامدا سەگىزدى ەكىگە كوبەيتىپ ون التىعا ايىرادى. سوندا اۋرۋ سيپاتىن 28-گە بولەدى. ال اۋرۋدىڭ سالماعىن 12 دەپ مولشەرلەپ، ءبىرتۇرلى اۋرۋدا 336 ءتۇرلى سيپاتتىق ءتۇرى بولعاندىقتان شيپاشاق (رەتسەپت) ءبىر ادامعا عانا جازىلادى. «بىراق شيپاشاق كەيىنگىگە مۇرا بولىپ قالدىرىلمايدى» دەدى. ال يبن سينادا ونىڭ ءبىرى جوق. ءوزى دە جاقسى ەمدەي الماي 57 جاسىندا قايتىس بولعان. كەرەك دەسەڭ «شيپاگەرلىك بايان» جازىلعان كەزدە دۇنيەدە ونىڭ الدىنا تۇسەتىن عالىم بولعان دا ەمەس. ال، وتەيبويداقتىڭ كەيبىر كوزقاراستارىن قازىرگى عىلىممەن سالىستىراتىن بولساق اسىپ تۇسەدى. مىسالى ءبىز جاعىراپيالىق ورتا تورتەۋ دەپ ءجۇرمىز. ول – اۋا، سۋ، توپىراق جانە ازىقتىق زاتتار. ال، وتەيبويداق بولسا بۇلاردان سىرت كەڭەستىك، تۇراق، ىستىق سۋىق جانە قاراڭعى-جارىق دەپ 6 ورتاعا بولەدى. قازىرگى كىتاپتاردا «ورتا عىلىمى» تولىق ءبولىنىپ ءبىر جۇيەگە تۇسكەن جوق. بىراق، 600 جىل بۇرىن مۇنى وتەيبويداق جۇيەگە ءتۇسىرىپ كەتكەن. قازىر ءبىز ەكولوگيا وتەي بابامىز «ورتا عىلىمى» دەپ اتاپ، ورتادا 22 تايانىش بولماسا ادامزاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس، ادامزات سول ورتانىڭ تۋىندىسى» دەگەن.

سىزگە ءبىر قىزىقتى ايتايىن. قىتايدا ورتا مەكتەپكە ارناپ ءحى تاراۋلىق «جاعىراپيا» وقۋلىعى قۇراستىرىلدى. بۇل كىتاپتىڭ ءار تاراۋىنا 3-4 عالىم جانە جۇزدەگەن ماماندار تارتىلىپ جازىلعان. وسى ەكى كىتاپقا ەنگەن مازمۇن وتەيبويداقتىڭ «وزگە تۇعىر» دەگەن ءبىر تاراۋىندا ايتىلعان. سوندىقتان وتەيبويداقتىڭ ءبىلىمى شەكسىز. ونىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ بايبالام سالۋدىڭ ەش نەگىزى جوق دەپ ەسەپتەيمىن.

قىتاي ۇكىمەتى «شيپاگەرلىك باياننىڭ» قۇندىلىعىن باعالاپ «مەملەكەتتىك ءبىرىنشى كىتاپ» دەگەن سىيلىق بەردى. قىتاي مويىنداعان كىتاپتى ءوزىمىزدىڭ قازاق تولىق مويىنداماي وتىرعانى مەنىڭ قارنىمدى اشىرادى. وسى رايىمىزدان قايتپاساق «مەنەن ۇرپاق قالماسا دا كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنى دۇنيەگە ايگىلەيتىن «شيپاگەرلىك بايانىم» ارتىما قالماق. بۇل – سوڭعىلىقتار قادىرىن ۇستانا بىلسە قانعىسىز بۇلاق، قادىرىن بىلمەسە، وتباسى اياقپەن توزاتىن تۋلاق» دەپ ايتقان وتەي بابامىزدىڭ سوڭعى ءسوزى كەلەتىنى حاق. بىراق كىتاپقا كۇمانمەن قارايتىنداردىڭ بەتى اۋلاق بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن!

– ءارىن اعا، «شيپاگەرلىك بايان» تۋرالى اڭگىمە ءبىر سۇحباتپەن بىتپەيتىنى انىق. سوندىقتان ءوزىڭىز زەرتتەپ جاساعان كىتاپتار جايلى ايتا كەتسەڭىز؟

– مەن، «شيپاگەرلىك بايانعا» شىن بەرىلىپ، زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن قىتايداعى قازاقتىڭ ءبىرىمىن. قازىر بۇل تۋرالى 6 ءبولىمدى زەرتتەۋ كىتابىم جازىلىپ بولدى. بۇل ەڭبەكتەرىمنىڭ ءتۇيىنى وتەيبويداق بابا عىلىمىن زەرتتەۋ، تانۋ، تالداۋ، ءتۇسىندىرۋ. بۇل كىتاپتار ءوز ىشىنە وتەيبويداقتىڭ «ادام مۇردەسىن بورشالاۋ» (اناتوميا) عىلىمى، «الەمدىك سايىس پەن تارتىلىس»، «18 مىڭ عالام»، «وزەگى توعىرلار مەن رايلار»، «ادامنىڭ 72 ءتۇرلى تامىر اڭعاق سوعۋ مەن  ناقتامالار (دياگنوز)»، «شيپاگەر گىلىمىنىڭ ءۇش شىڭى مەن التى بەلەسى تۋرالى»، «قۋاتتار (يممۋنيتەت) تۋرالى» جانە «سولدەر (گورموندار) قاتارلى ونداعان عىلىمي كوزقاراستارى جۇيەلى تالداندى جانە زەرتتەلدى.

وتەيبويداقتىڭ «مۇردە بورشالاۋ عىلىمى» دەگەن ءبىرىنشى كىتابى 2002 جىلى قاراشادا شىڭجاڭ اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسى باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىقتى، تارالىمى 2000 دانا. «ال وتەيبويداقتىڭ «ورتا تۋرالى عىلىم» دەگەن ەكىنشى كىتابى شىعۋ الدىندا تۇر.

–  كىتاپتارىڭىزدى قازاقستاندا باستىرۋ ويىڭىزدا بار ما؟

–  ارينە، بار. بىراق باستىرۋ جاعى قيىن بولىپ تۇر. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قالداربەك نايمانباەۆ مىرزاعا ايتىپ ەدىم، ول كىسى: «بىزگە ايتقانىڭ دۇرىس قوي، بىراق، قولداۋشىلار جوق بولىپ تۇر عوي»، –  دەدى.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz