پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاريح وقۋلىقتارىندا رەسەي اننەكسيالانعان اۋماقتارداعى حالىقتاردى ەزگەن وتارشىل مەملەكەت رەتىندە كورسەتىلگەن. مۇنداي قورىتىندىعا ماتەريالداردى زەرتتەگەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ (ينيون ران) الەۋمەتتىك عىلىمدار بويىنشا عىلىمي اقپارات ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى كەلدى.

اتاپ ايتقاندا، وقۋلىقتاردا رەسەيدىڭ باسىپ الىنعان اۋماقتارداعى حالىقتاردى باسىپ-جانشىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىنە نۇقسان كەلتىرگەن وتارشىل دەرجاۆا ەكەنى جازىلعان، دەپ حابارلادى ربك اگەنتتىگىنە زەرتتەۋدىڭ بىرلەسكەن اۆتورلارىنىڭ ءبىرى رازيل گۋزاەروۆ. ران مۇنداي اقپارات بولاشاقتا رەسەيگە دەگەن تەرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا جانە كسەنوفوبيا مەن رۋسسوفوبيانىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن دەپ سانايدى.

ينيون ران سەگىزىنشى سىنىپتارعا ارنالعان قازاق تاريحى وقۋلىقتارىندا رەسەي يمپەرياسى قازاقستاندى ءوزىنىڭ اسكەري جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرىنىڭ الاڭى رەتىندە پايدالانۋعا ۇمتىلعان ەل رەتىندە سيپاتتالعانىن انىقتادى.

ءازىربايجاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى حالىقتى باسىپ-جانشۋمەن جالعاسقان اسكەري باسقىنشىلىق رەتىندە سيپاتتالادى. زاماناۋي وقۋلىقتاردا رەسەيدىڭ قاراباق قاقتىعىسىن جاساۋداعى ءرولىن اتاپ كورسەتەدى.

وزبەكستان ءىىم اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان تاريح وقۋلىعىندا دا ورتا ازيانى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اننەكسيالاۋى وزبەكستاننىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا دا، ەكونوميكاسىنا دا زيانىن تيگىزگەنىن كورسەتەدى.

وسىنداي ۇستانىم يران مەن ءيزرايلدىڭ وقۋلىقتارىندا دا كەزدەسەدى: يزرايل كسرو مەن رەسەي يمپەرياسىن انتيسەميتتىك مەملەكەتتەر رەتىندە سيپاتتايدى، ال يران رەسەيدىڭ ساياساتى ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ءجيى ارالاسادى، ال كەڭەس قولدايتىن تاراپ يران قوعامىن تۇراقسىزداندىرۋعا قىزمەت ەتىپ، ازاماتتىق سوعىس قاۋپىن تۋدىردى دەپ سانايدى.

دەگەنمەن، قىرعىزستان مەن تاجىكستاننىڭ وقۋ ماتەريالدارى رەسەيدىڭ ىقپالىن، اسىرەسە كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەكونوميكالىق جانە ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ جاعدايىن جاقسىراق باعالايدى. تامىز ايىندا رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سەگىزىنشى سىنىپقا ارنالعان ارميان تاريحى وقۋلىعىن سىنعا الدى.

ديپلوماتيالىق ءبولىم وقۋلىقتىڭ «شىعىس ارمەنيانىڭ رەسەيگە كۇشتەپ قوسىلۋى» اتتى تاراۋلارىنىڭ بىرىندە 18 عاسىردىڭ سوڭى مەن 19 عاسىردىڭ باسىنداعى وڭتۇستىك كاۆكازداعى وقيعالار بۇرمالانعان تۇردە بەرىلگەنىن اتاپ ءوتتى. كەيىن ارمەنيانىڭ ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان سىنعا ۇشىراعان تاراۋ جاڭا وقۋلىقتاردا وڭدەلەتىنىن حابارلادى.

ايتپاقشى، لەنين قايتىس بولعاننان كەيىن جانە ءستاليننىڭ كەڭەستىك ساياسي وليمپىندە كوتەرىلۋىمەن كسرو تاريح عىلىمى ءۇشىن ساياسات شەشۋشى ءرول اتقارا باستادى. ەندى بارلىق تاريحي زەرتتەۋلەر كەڭەستىك قوعامدا ناسيحاتتالعان ءستاليننىڭ تاريحي كوزقاراستارىمەن تەكسەرىلە باستادى.

رەسەي تاريحىن ستاليندىك ءتۇسىنۋدىڭ نەگىزى ونىڭ ارتتا قالۋ يدەياسى بولدى، ول 1931 جىلى I بۇكىلوداقتىق ونەركاسىپشىلەر كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ايتىلدى. ستالين: «ەسكى رەسەيدىڭ تاريحى، كەزدەيسوق، ارتتا قالعانى ءۇشىن ۇنەمى ۇرىپ — سوعاتىن بولعان. ولاردى موڭعول حاندارى ۇردى. ولاردى تۇرىك بەكتەرى ۇردى. شۆەد فەودالدارى ۇرىپ — سوقتى. پولياك — ليتۆا پاندارى ۇردى. اعىلشىن — فرانتسۋز كاپيتاليستەرى ۇرعان ەكەن. جاپوندىق باروندارى ۇرىپ — سوقتى. ولاردى ءبارىن ۇردى — ارتتا قالعانى ءۇشىن. اسكەري جاعىنان ارتتا قالۋ ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ ارتتا قالۋى ءۇشىن، ونەركاسىپتىك ارتتا قالۋ، اۋىلشارۋاشىلىعى ارتتا قالعانى ءۇشىن!»

رەسەيلىك ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىمەن ستاليندىك تۇسىندىرۋدە «تۇرىكتەردىڭ، موڭعولداردىڭ جانە باسقا دا شىعىس حالىقتارىنىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ» مىندەتى شەشىلدى، الايدا رەسەيدىڭ «تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق ارتتا قالۋى» XVII عاسىردا دا، XVIII عاسىردا دا بولدى. الايدا، ءى پەتردىڭ جەتەكشىلىگىمەن، «باتىستاعى دامىعان ەلدەرمەن جۇمىس ىستەپ، اسكەردى قامتاماسىز ەتۋ جانە ەلدىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن زاۋىتتار سالۋدا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل ارتتا قالۋشىلىق شەڭبەرىنەن سەكىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولدى».

1931 جىلى ستالين «پارتيالىقتى لەنيندىك پرينتسيپتەرىنە اكەلۋ» سىلتەمە جاساپ، تاريح عىلىمىنداعى پىكىرتالاستاردى توقتاتۋ كەرەكتىگىن مالىمدەدى، ويتكەنى بۇل پارتياعا زيان تيگىزەدى. 1930 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ 1920 جىلدارى پايدا بولعان كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ بەلسەندى سىنىنا كىرىسەدى. 1932 جىلى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورمالاردىڭ باستالۋى تۋرالى شەشىمى جاريالاندى، باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەردە وقىتۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسى قابىلداندى، «تاريح» ءپانى قالپىنا كەلتىرىلدى. 1934 جىلى مەكتەپتەردە ازاماتتىق تاريحتى وقىتۋ تۋرالى جارلىق قابىلداندى.

ماسكەۋ مەن لەنينگرادتا تاريحي فاكۋلتەتتەردى قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ماسەلە تۋىندادى. 1936 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتەردە كلاسسيكالىق ءبىلىم قالپىنا كەلتىرىلدى. ءستاليننىڭ ءوزى كسرو تاريحى مەن الەم تاريحى بويىنشا جاڭا وقۋلىقتاردىڭ جازىلۋىن جەكە ءوزى قاداعالادى. 1934 جىلى وقۋلىقتار كونكۋرسىنا ۇسىنىلعان جوبالاردى قاراستىراتىن كوميسسيا قۇرىلدى.

ناتيجەسىندە، بارلىق وقۋلىقتار پايداسىز دەپ تابىلدى، ويتكەنى ولاردا ۇلى تۇلعانىڭ ءرولى ماڭىزدى باعالانبادى (يۆان III, يۆان ءIۇ، پەتر I, ەكاتەرينا II, لەنين، ستالين، چاپاەۆ، شورس جانە باسقالارى). ساياسي قاتە وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارى سوتتالدى.

1930 ج. ستالين مەن گوركيدىڭ جەكە رەداكتورى بولعان ازامات سوعىسى تۋرالى كوپ تومدىق جۇمىس جازۋ جونىندەگى كوميسسيا جۇمىس ىستەي باستادى. ستالين كەڭەستىك تاريحي عىلىمعا ەنگىزدى — تاريحتى «ۇلى تۇلعا» ارقىلى تاريحتى تۇسىندىرۋدە بولادى ەكەن. كەڭەس تاريحشىلارىنا ستاليندىك ۇكىمەتتىڭ كەزىندە مۇراعاتقا بارۋعا تىيىم سالىندى، ول 1930 — ءشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا نكۆد — ءنىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى.

ستالين «ۆكپ (ب) تاريحى.

قىسقا كۋرس» دەگەن ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ول 1937 جىلى جارىق كوردى. «قىسقا كۋرس» كسرو تاريحىن ۆكپ (ب) — سوكپ  تاريحىمەن بايلانىستىردى.
ستاليندىك «ۆكپ (ب) تاريحى. قىسقا كۋرس» ەندى تاريحي وقيعالاردى قالاي تۇسىندىرۋگە بولاتىندىعى ناقتى كورسەتتى. وسى كىتاپتا ستاليندىك دوگمالارى جانە پولەميكا مەن پىكىرتالاستاردى قابىلداماۋى، كەڭەستىك تاريحتىڭ قارا — اق كورىنىسى، كەلىسپەۋشىلىككە قارسى ناسيحات ەنگىزىلدى.

ەندى وتاندىق تاريح ەكىگە ءبولىندى: 1) 1917 جىلعا دەيىن، بۇل حالىق قاناۋشىلىققا ۇشىراعان تومەن تاريح (نەپولنوتسەننايا يستوريا); 2) 1917 جىلدان كەيىن، تولىققاندى تاريح (پولنوتسەننايا يستوريا), بولشەۆيكتەردىڭ بيلىككە كەلۋى جانە الەمدەگى العاشقى سوتسياليستىك مەملەكەت — كسرو قۇرۋ.

ەسكە سالايىق، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا ە. بەكماحانوۆ — قازاق كورنەكتى تاريحشى م. س. پانكراتوۆامەن بىرگە 1943 جىلى جارىق كورگەن قازاق كسر تاريحىن جازدى. بۇل كىتاپ كسرو — دا ۇلتتىق تاريح تۋرالى العاشقى ىرگەلى عىلىمي ەڭبەك بولدى. سونىمەن قاتار بەكماحانوۆ ءوز بەتىنشە تاعى ءبىر ەڭبەك جازۋدا جۇمىس جاسادى — بۇل «XIX عاسىردىڭ 20 — 40 جىلدارىنداعى قازاقستان». 1946 جىلى ول بۇل جۇمىستى كسرو عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنە قورعاۋعا ۇسىنىپ، 1947 جىلى ونى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارادى. جۇمىس ورىس وتارلاۋىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندەگى قازاقستانداعى ۇلت — ازاتتىق قوزعالىستارعا ارنالدى.

وسى زەرتتەۋلەردە بەكماحانوۆ الدىمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قازاقتىڭ قارسىلىعىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس دەپ سيپاتتادى، ال قارۋلى كوتەرىلىستەردىڭ باسشىسى كەنەسارى قاسىموۆتى كەڭەستىك رەسمي يدەولوگياعا قايشى، ۇلتتىق كوسەم رەتىندە كورسەتتى. كوپ ۇزاماي، بۇل كىتاپقا تەرىس پىكىر ا. ي. ياكوۆلەۆ – ورىس جانە كەڭەس تاريحشى بەردى. پانكراتوۆا دەرەۋ جاۋاپ بەردى. ول كسرو عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىندا ارنايى جينالىس وتكىزدى.

سونداي — اق، الماتىدان كەلگەن وكىل ح.ايداروۆا قاتىستى. ايداروۆا بەكماحانوۆتىڭ جۇمىسىنا  قارسى شىقتى. ونىڭ سوزىنەن ءۇزىندى:

«… كەنەسارانىڭ جانە ونىڭ شەڭبەرىنىڭ قىزمەتى — فەودالدىق مونارحيستىك ۇلتشىلدىقتىڭ بەلگىسى، ول ۇلتتىق سيپاتقا يە بولمادى، سوندىقتان كەنەسارى قوزعالىسىن جالپىۇلتتىق پروگرەسسيۆتى ۇلت — ازاتتىق قوزعالىسى دەپ باعالاعان اۆتور (بەكماحانوۆ) ءىس جۇزىندە بۋرجۋازيالىق فەودالدىق كوزقاراستىڭ اسەرى».

بەكماحانوۆ، اتاپ ايتقاندا ن. درۋجينين، م. ۆياتكين سياقتى كورنەكتى ورىس — كەڭەس تاريحشىلارى قورعاۋعا تىرىستى. ولاردىڭ ءبارى وسى جۇمىستىڭ قۇندىلىعى تۋرالى ايتتى. 1946 جىلى جۇمىسىن جەتىلدىرىپ، بەكماحانوۆ ونى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنە ۇسىندى. سول جىلى ول «ءحىح عاسىردىڭ 20 — 40 — جىلدارىنداعى قازاقستان» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى تاماشا قورعادى، وندا تاعى ءبىر ءبولىم كەنەسارى قاسىموۆقا ارنالعان ەدى.

ۋاقىت وتە كەلە بۇل كىتاپ توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاستار توقتاعان جوق. ال 1948 جىلى الماتىدا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىندا 5 كۇنگە سوزىلعان پىكىرتالاس ءوتتى. بۇل پىكىرتالاستىڭ ستەنوگرامماسى 552 بەت بولدى. ولار كەيبىر عالىمداردىڭ، اسىرەسە قازاقستاندىقتاردىڭ بەكماحانوۆتىڭ شىعارمالارىن جويۋ ءۇشىن شابۋىل جاساعاندىعى تۋرالى كۋالاندىرادى.

1950 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە بەكماحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ماقالا جاريالاندى. سول جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا ونى پارتيا قاتارىنان شىعارىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعاردى. ءبىر اپتادان كەيىن ول بارلىق عىلىمي دارەجەلەر مەن اتاقتاردان ايىرىلدى. بىراق ول كۇرەسۋدى جالعاستىردى، ويتكەنى ونىڭ ارتىندا ايەلى مەن كىشكەنتاي بالالارى بولعان. بەكماحانوۆقا اۋىل مەكتەبىندە ساباق بەرۋگە رۇقسات الۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ورگانداردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋعا تۋرا كەلدى. الدىمەن ول الماتى وبلىسىنىڭ نارىنكول اۋدانىنا جىبەرىلدى. سودان كەيىن ولار جامبىل وبلىسىنىڭ شۋ اۋدانىنداعى نوۆوترويتسك اۋىلىنا كوشتى.

1952 جىلى 5 قىركۇيەكتە بەكماحانوۆ نوۆوترويتسك اۋىلىندا تۇتقىندالىپ، الماتىعا اكەلىندى. تەرگەۋ ءۇش اي بويى جۇرگىزىلدى. ەرمۇحاندى قورقىتىپ، ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ وتىردى جانە ق. ساتپاەۆ پەن م. اۋەزوۆتى قورلاۋدى تالاپ ەتتى.

ياعني، حح عاسىردىڭ 50 -ءشى جىلدارىنىڭ باسىندا ءستاليننىڭ باسقارۋىمەن كسرو — دا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىعىن قارۋلى كۇرەس ارقىلى ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن حالىقتارعا قارسى اقتاۋ بويىنشا كەڭ كولەمدى ناۋقان باستالدى.

اتاقتى باتىس تاريحشىسى سولومون شۆارتس جازعانداي: «… كەڭەس وداعىندا تاريح عىلىمىنا قارسى شابۋىل باستالدى. كوممۋنيستىك پارتيا «وبەكتيۆتىلىك پەن كوسموپوليتيزمگە قارسى كۇرەستە» بىرىنەن سوڭ ءبىرى جەڭىسكە جەتەدى. كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەڭ سوڭعى مىندەتى — يمپەريالىق وتارشىلدىقتى قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل جاعدايدا ولار باتىس ەلدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان «بەتپەردەلەردى الىپ تاستاۋ» باعىتىندا جۇمىستى جانداندىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جوعارىدا ايتىلعاندارعا بايلانىستى «شىعىستانۋشىلار» دەپ اتالاتىندار بۇگىندە ۇلكەن نازار اۋدارۋدا.

ولاردىڭ زەرتتەۋ اۋماعى باسقا ەلدەردىڭ «شىعىستانۋشىلارىنا» قاراعاندا ۇلكەن، ويتكەنى ول تەك وڭتۇستىك — شىعىس ازياعا عانا ەمەس، تاياۋ جانە قيىر شىعىستا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كەڭەس كاۆكازى مەن ورتالىق ازيانى دا قامتيدى. جاقىندا بۇل سالا كسرو عىلىم اكادەمياسى شىعارعان «ۆوپروسى يستوري» — ەڭ باستى تاريحي جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە ءجيى تالقىلاندى. مىسالى، 1949 جىلعى ساۋىردە «كەڭەستىك شىعىستانۋشى تاريحشىلاردىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەرى تۋرالى» ماقالادا بىلاي ايتىلدى:

«وڭشىل سوتسياليستەر بۇگىندە وركەنيەتتى بولۋى كەرەك، دامىماعان حالىقتاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە كەزەڭ — كەزەڭىمەن كوشۋ ءۇشىن بريتاندىق، فرانتسۋزدىق جانە امەريكاندىق وتارلاۋشى جۇيەلەر اياسىندا جاعداي جاسالۋدا جانە جاسالىپ جاتىر دەگەن ءميفتى تولىعىمەن جوققا شىعارۋ كەرەك. بۇل بريتان بيلىگىنىڭ ۇندىستانعا مادەنيەتى مەن وركەنيەتىن ەمەس، كەدەيلىك، اشتىق جانە ءولىم — جىتىمگە تىيىم سالاتىنىن كورسەتتى. بريتاندىق بيلىكتى يدەاليزاتسيالاۋ تەندەنتسياسىن پروگرەسسيۆتى باتىس تاريحشىلارىنىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىندە بايقاۋعا بولادى، ولار ەشقانداي تۇردە جاتپايدى».

سونىمەن، ستالين ءوز پايداسىنا مەن ىڭعايىنا ورىس مەن كەڭەس تاريحىن قولداندى. ول الەكساندر نەۆسكيگە كەرەك كەزدە پايدانالدى. ستالين — كەڭەس / ورىس بيلەۋشىسى بولعاندىقتان، ول يۆان ءسۋسانيننىڭ بەينەسىن قالاي قولدانعانىن، سولاي وداقتاس رەسپۋبليكالاردى ماسكەۋگە تولىقتاي باعىندىرۋعا پايدالاندى. ستالين ءى پەتردى قالاي قالپىنا كەلتىردى، ونى رەفورماتور رەتىندە ۇسىندى، ونى ەلدىڭ مودەرنيزاتسياسىندا حالىقتىق رەسۋرستاردى قولدانۋدىڭ العاشقى مىسال رەتىندە كورسەتتى. ول بۇرىن — سوڭدى اقتالماعان يۆان گروزنىيدى اقتادى، ونىڭ كۇزەتشىلەردى/وپريچنيكتەردى پروگرەسسيۆتى اسكەر دەپ اتادى. بولشەۆيكتەردىڭ بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن وپريچنينانىڭ اقتالۋى ستالين ءوزىنىڭ رەپرەسسيالىق ساياساتىن اقتاۋعا جانە قورعاۋعا تىرىستى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz