بۇل جولى گازەتىمىزدىڭ ءداستۇرلى ساۋالىنا وقو-نىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ءارى قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليستى بايدۋللا قونىسبەك مىرزا پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، الاشوردا مەملەكەتى حح-عاسىردا تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالعاندا ءبىزدىڭ سانىمىز بۇگىندە 50-60 ميلليون بولار ەدى. ال، بەلگىلى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك بولسا «الاش ارىستارى قالدىرعان باي مۇرانى جان-جاقتى زەرتتەپ، ونى مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك» دەگەن ويىن ورتاعا سالدى. سونداي-اق، اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت ء«اليحان بوكەيحان دا اتاتۇرىك سياقتى ايتۋلى تۇلعا بولعاندىقتان، ونىڭ مەرەيتويىن تۇركى حالىقتارى دا اتاپ ءوتۋ كەرەك» دەپ توسىن وي ءبىلدىردى. بۇدان بولەك تاريحشى ماقسات الپىسبەك پەن بەلگىلى جۋرناليست بولات ءمۇرسالىم دە ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.

بايدۋللا قونىسبەك، «كيەلى قازىعۇرت» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى:
«الاشتىڭ ۇلتقا ەتكەن ەڭبەگى ۇشان تەڭىز»
1. كەڭەس ۇكىمەتى بىزگە «الاش قازاققا جاۋ بولدى» دەپ ۇيرەتتى. ال ەندى 80-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي كەڭەس ۇكىمەتى «جاۋ» دەپ تانىعان ازاماتتار حالىق قاھارمانى بولعانىن بىلە باستادىق. جالپى، الاش ارىستارى قازاق ەلىن رەسەيدەن ءبولىپ الىپ، ءوز الدىنا بولەك تاۋەلسىز مەملەكەت ەتۋدى ماقسات تۇتقان عوي. قازىرگى كەزدە ءبىز «قازاقتىڭ سانى 11 ميلليونعا جەتتى» دەپ ماقتانىپ جاتىرمىز. ەگەر الاشوردا مەملەكەتى حح-عاسىردا تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالعاندا، ءبىزدىڭ سانىمىز بۇگىندە 50-60 ميلليون بولار ەدى. ويتكەنى حح-عاسىردا بىزدەن سانى الدەقايدا از بولعان وزبەكتەر قازىر 30 ميلليون بولىپ وتىر. جالپى، الاشتىڭ ۇلتقا ەتكەن ەڭبەگى ۇشان تەڭىز عوي. سوندىقتان دا ولاردى قالاي كۇرمەتتەپ باعالاساق تا ارتىقتىق ەتپەيدى. ماسەلەن، الاش ارىستارىنا ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن ەسكەرتكىشتەر اشىپ، كوشە اتتارىن بەرۋىمىز كەرەك. بۇدان بولەك الاشقا ارنالعان دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر تۇسىرىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
2. جالپى مەن الاشقا قاتىستى ءىس-شارالاردان قالماي، ءوز كوزقاراس ۇستانىمدارىمدى ءبىلدىرىپ وتىرامىن. سونداي-اق الداعى ۋاقىتتا بولاتىن كەزدەسۋلەردە الاش ارىستارىنىڭ جانقيارلىق ەرلىكتەرىن جاستارعا ناسيحاتتاي تۇسەمىن. ويتكەنى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنۋى تىكەلەي الاش يدەياسىنا بايلانىستى بولىپ وتىر.

تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى:

«الاشقا ارناپ ولەڭ جازارمىن»

1. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ ۇلتقا ەتكەن ەڭبەگىن ناسيحاتتاي الماي كەلەمىز. ءيا، ولاردىڭ اتتارىن بىلەمىز، كەيبىر تاريحشىلارىمىز الاشتى جان-جاقتى زەرتتەپ جاتىر. ايتسە دە قالىڭ جۇرتشىلىق الاشتى تانىپ ءبىلىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى، ولار تۋرالى شىققان كىتاپتاردىڭ تارالىمى مۇلدە از. ءتىپتى كەيبىر الاش تۋرالى كىتاپتاردى كىتاپحانالاردان دا تاپپايسىز. مەنىڭ ويىمشا، وسى ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە ۇكىمەت ايرىقشا نازار اۋدارۋى قاجەت. جالپى، الاش ارىستارى قالدىرعان باي مۇرانى جان-جاقتى زەرتتەپ، ونى مەملەكەتىمىزدىڭ تىرەگىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە ەشكىمگە پايداسى جوق كوپتەگەن باعدارلامالار كوبەيىپ كەتتى. مەنىڭ ويىمشا، سول باعدارلامالاردى الاشتىق رۋحتا جاساساق حالىققا ءوتىمدى بولار ەدى. سونداي-اق، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن استانانىڭ تورىنە ورناتۋ كەرەك. بۇدان بولەك استانادان باستاپ وبلىس، اۋدان جانە اۋىلدارعا دەيىن الاش اتىمەن كوشە اتتارى اتسالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
2.  مەنىڭ قولىمدا ءاليحان بوكەيحان مەن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ مەرەيتويىن ۇيىمداستىرا قالاتىنداي ەشقانداي مەحانيزم جوق. سوندىقتان دا ءۇيىپ توگىپ ۋادە بەرە المايمىن. ايتسە دە الاش ارىستارىنا ارناپ ولەڭ جازىپ، ولاردىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋعا اتسالىسامىن. ەگەر مۇمكىندىگىم بولسا، ءاربىر الاش ارىسىنا ەسكەرتكىش ورناتىپ، كوشە اتتارىن بەرەر ەدىم.

ۇلىقبەك ەسداۋلەت، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى:

«جاستار الاشتى تانىپ-بىلمەي وتىر»
1. قوس مەرەيتوي ابايدىڭ 150 جىلدىعى قالاي اتالىپ ءوتتى، ءدال سولاي ۇيىمداستىرىلعانى ءجون. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە، وتە جوعارى دەڭگەيدى ۇيىمداستىرىلدى. سوندىقتان دا مەن الاشتى ابايدىڭ تويىنان كەم وتكىزبەۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. تۇركيا دەسە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا ولاردىڭ ۇلتتىق كوسەمى اتاتۇرىك ەسكە تۇسەدى عوي. ءاليحان بوكەيحان دا اتاتۇرىك سياقتى ايتۋلى تۇلعا بولعاندىقتان ونىڭ مەرەيتويىن تۇركى حالىقتارى دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. ماسەلەن، اتالعان ەلدەگى ءبىزدىڭ ەلشىلىككە ۇكىمەت تاراپىنان ءتيىستى تاپسىرمالار بەرىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سونداي-اق، مەكتەپ وقۋلىقتارىندا الاش ارىستارى تۋرالى جان-جاقتى ماعلۇمات بەرىلۋى قاجەت. وكىنىشكە قاراي بۇل باعىتتا «اتتەگەن-ايلار» بارشىلىق. سوندىقتان دا بولسا كەرەك، وسكەلەڭ ۇرپاق الاشتى تولىق تانىپ-بىلە الماي وتىر. شىن مانىسىندە ۇكىمەتىمىز  جاستاردىڭ وتانشىل بولۋىن قالاسا، ولارعا الاش يدەياسىن ءسىڭىرۋى قاجەت. ويتكەنى، جاستاردىڭ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنۋىنە الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرى بىردەن-ءبىر سەبەپ بولادى.
2. شاكىر ابەنوۆ دەيتىن اقساقالىمىزدى اقورداعا شاقىرعان ازاماتتار «مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بەرەتىن باتاڭىزدىڭ جازباشا نۇسقاسىن بەرىڭىز» دەپتى. سوندا اقساقال اشۋلانىپ: «قايداعى ءماتىندى ايتىپ تۇرسىڭدار؟ اللا تاعالا اۋزىما قانداي ءسوز سالسا، سونى ايتامىن» دەگەن ەكەن. سول سياقتى اللا تاعالا قانداي جۇمىستاردى اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونى اتقارامىن.

ماقسات الپىسبەس، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
«الاشتى ايتپاي وتە المايمىن»
1. جالپى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى ەكەنى ەكىنىڭ بىرىنە بەلگىلى بولسا كەرەك. سولاي بولا تۇرا، قاراعاندى قالاسىندا الەكەڭنىڭ اتىنداعى كوشە جوق. جەرگىلىكتى ازاماتتار قاراعاندىداعى ءبىر كوشەنىڭ اتىن ءاليحان بوكەيحانعا الىپ بەرۋ ءۇشىن نەشە جىلدان بەرى الىسىپ كەلەدى. ايتسە دە بۇل يگىلىكتى ءىستىڭ جۇزەگە اسۋىنا وبلىس باسشىلىعى سەلسوق قاراپ وتىر. ال ەندى ءوز تۋعان قالاسىندا كوشە اتىن الىپ بەرە الماساق، قالايشا قوس مەرەيتويدى سالتاناتتى تۇردە اتاپ وتپەكشىمىز؟ جالپى، بۇل مەرەيتويلاردى اتاپ وتۋدە جوعارى جاققا جالتاقتاپ قاراۋ دۇرىس ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، ءاليحان بوكەيحان مەن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ تويلارىن اتاپ ءوتۋ – تىكەلەي ۇلتتىق ساناعا بايلانىستى. ياعني، قاراپايىم حالىق الاش يدەياسىن جاقسى تۇسىنسە، بيلىك وكىلدەرىنەن الاشتىڭ مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋدى تالاپ ەتەر ەدى. ويتكەنى، بيلىك قانشا دەگەنمەن حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىمەن ساناسىپ، وزدەرىنىڭ جوسپارلارىن حالىققا ۇسىنار ەدى.
2. تاريحشى بولعاندىقتان ءوزىمنىڭ زەرتتەيتىن تاقىرىپتارىمدا الاشتى ايتپاي وتە المايمىن عوي. ماسەلەن، الاش ۇعىمى مەن يدەياسى تۋرالى وقىرمانعا تىڭ دۇنيەلەر ۇسىنۋعا تىرىسامىن. جالپى، تاريحشى رەتىندە الاشتى زەرتتەۋدە ايانىپ قالمايمىن.

بولات ءمۇرسالىم، الاشتانۋشى:
«الاشتى رەسپۋبليكا رەتىندە تانۋىمىز كەرەك»

1). ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىن  ەكى بولەك اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. بۇل ورايدا ءاليحاننىڭ تۋعان كۇنىن 1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزى (ەسكى كۇنتىزبە) دەپ ەسەپتەۋ كەرەك پە، الدە 19 ناۋرىز (قازىرگى كۇنتىزبە) دەۋ كەرەك پە،  اقىلداستار القاسى عىلىمي تۇجىرىممەن ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ كەرەك. ءدال سول سياقتى الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان كۇن رەتىندە 12 (ەسكى كۇنتىزبە) نەمەسە 25 (قازىرگى كۇنتىزبە) جەلتوقساننىڭ قايسىسىن تانۋ كەرەكتىگى رەسمي شەشىلگەنى ءجون. ايتا كەتەتىن جايت،  1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانسا، 13 جەلتوقساندا اۆتونوميانى باسقارۋ ءۇشىن الاشوردا ۇكىمەتى جاساقتالدى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ جازۋىنشا، «الاش اۆتونومياسى 12 جەلتوقسان كۇنى ءتۇس اۋا ساعات ۇشتە دۇنيەگە كەلدى». ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ حاتتاماسىنا جانە جاناما دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەرتەڭىندە الاشوردا قۇرىلعان.
2). تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانى كۇنى رەسەي دەموكراتيالىق فەدەرەراتيۆتى رەسپۋبليكاسى ىشىندەگى الاش مەملەكەتى دۇنيەگە كەلگەن. ويتكەنى، ودان ءبىر اي بۇرىنعى «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا قازاق اۆتونومياسىن فەدەراتسيا ىشىندەگى قۇرداس مەملەكەت دەپ كورسەتكەن. ەندەشە، 2017 جىلى الاشوردانىڭ ەمەس، الاش اۆتونومياسىنىڭ،  باسقاشا ايتقاندا، الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى تويلانۋى كەرەك. بۇل دا ەرتەرەك باسىن اشىپ الۋعا ءتيىس قاعيدالى ماسەلە. مەنىڭ ويىمشا، الاشتى رەسپۋبليكا رەتىندە تانۋىمىز كەرەك.
3). قوس مەرەيتويعا قاتىستى پارلامەنت جانىنان نەمەسە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ «امانات» كلۋبىنىڭ اياسىندا، يا بولماسا ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان قوعامدىق نەگىزدەگى باستاماشىل توپ قۇرىلسا ابزال. توپتىڭ قاي ۇيىم جانىنان قۇرىلاتىنى  جانە «باستاماشىل توپ»، «اقىلداستار القاسى»، «قوعامدىق كوميسسيا» دەگەن اتاۋلاردىڭ قايسىسىن الاتىنىنان گورى ونىڭ عىلىمي الەۋەتى مەن قوعامدىق ىقپالدىلىعى اناعۇرلىم ماڭىزدى. ول توپ تۇجىرىمدى تۇردە پرەزيدەنتكە ەكى مەرەيتويدى لايىقتى دەڭگەيدە اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس حات پەن ۇكىمەتكە مەملەكەتتىك، قاجەت جاعدايدا حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكىزىلۋى ءتيىس شارالاردى اتاۋى ءتيىس. باستاماشىل توپقا م.قويگەلديەۆ، ح.ءابجانوۆ، ب.اياعان،  ە.سىدىقوۆ، ت.جۇرباي، د.قامزابەكۇلى، س.اققۇلۇلى سياقتى تاريحشى، الاشتانۋشىلاردى، پارلامەنت دەپۋتاتتارىن، ە.قارين، ب.ابدىعالي، م.تايجان، ب.ءۋالي، ا.سارىم سياقتى ازاماتتاردى قوسۋدى اتار ەدىك.  قوعامدىق توپ ەكى اتاۋلى مەرەيتويدى وتكىزۋ جاۋاپكەرشىلىگىن رەسمي بيلىك ءوز موينىنا العانشا باقىلاۋشى قىزمەتىن اتقارعانى ءجون سياقتى.
4). پرەزيدەنتتىڭ ارنايى وكىمىمەن ۇكىمەت ەكى مەرەيتويعا قاتىستى ارناۋلى قاۋلى قابىلداۋعا ءتيىس. قاۋلىعا العىشارت رەتىندە مەملەكەت الاش اۆتونومياسىنا ساياسي-قۇقىقتىق باعا بەرگەنى ورىندى. ماسەلەن، 2013 جىلى اقپاندا ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇزەڭگىلەس دوسى، كەزىندەگى دۋما دەپۋتاتى، كادەت مۇشەسى ءاليماردان توپچىباشىنىڭ 150 جىلدىعى مەن ءازىربايجان اۆتونومياسىنىڭ 95 جىلدىعىن لايىقتى اتاۋ تۋرالى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ، ءازىربايجان ۇكىمەتى ءوز قاۋلىسىندا ول اۆتونوميانى ء«ازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى» دەپ كورسەتتى.
ال ەندى ءا.بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي ناقتى ۇسىنىستارىمدى بىلدىرەيىن:
– دون زيراتىنداعى ءاليحان سۇيەگىنىڭ كۇلى جاتقان بەيىتكە كورنەكى بەلگى ورناتۋ;
–  ءاليحاننىڭ تۋعان توپىراعى قىزىلارايداعى جۇرتىنا، ومبىدا تۇرعان ۇيىنە، سامارادا تۇرعان ۇيىنە (بۇرىنعى كۋگۋشەۆ، 30), ورىنبورداعى بۇرىنعى نيكولاەۆسكايا، 10 ۇيگە، سەمەيدەگى كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى ۇيگە، ماسكەۋدەگى ۇلكەن كيسلوۆسكيدەگى ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتالار ورناتۋ كەرەك. تاريحي تۇلعالاردىڭ ءىزى قالعان جەرگە بەلگى ورناتۋ  دۇنيەجۇزىلىك ءداستۇر;
– س.اققۇلۇلى دايىنداعان كوپتومدىقتى قايتادان تولىقتىرا، كوپ تارالىممەن شىعارۋ قاجەت;
– ءاليحان ەنتسيكلوپەدياسى جازىلۋى ءتيىس;
– قازاقستاننىڭ بارلىق قالالارى مەن اۋدان ورتالىقتارىنىڭ باستى كوشەلەرىنە ءاليحان ەسىمىن بەرۋ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى ومبى، سامارا، ماسكەۋ، ورىنبور قالالارىنان، باۋىرلاس تۇركيا، ءازىربايجان، قىرعىز ەلىنەن، وزبەكستان ت.ب. ەلدەردىڭ باس قالالارىنان ءاليحان اتىنداعى كوشە اتىن بەرۋدى سۇراۋ;
– استانا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدەن ءاليحان اتىنداعى زال اشۋ;
– قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرى كومەگىمەن شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى كوپ شوعىرلانعان ەلدەردە اتاپ ءوتۋ.
سونداي-اق الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي:
– «الاش اۆتونومياسى» اتتى قۇجاتتار جيناعىن قۇراستىرۋ;
– استانا قالاسىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرىنە «الاشوردا» اتتى مونۋمەنتالدى انسامبل اشۋ;
– رەسەيمەن شەكتەسەتىن بەكەتتەرگە ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، ءا.ەرمەكوۆ ەسىمدەرىن بەرۋ;
– سەمەيدىڭ جاڭاسەمەي اتالاتىن اكىمشىلىك ءبولىمىن «الاش» شاعىناۋدانى دەپ اتاۋ;
– رەسپۋبليكا قالالارى مەن اۋدان ورتالىقتارىنا الاش اللەيالارىن اشۋ;
– قازاقستان مەن شەتەل مۇراجايلارىنداعى ءالى دە اشىلماي جاتقان قۇجاتتاردى، اسىرەسە رەپرەسسيا كەزىندەگى دەرەكتەردى جاريالاۋ;
– وبلىستىق، اۋداندىق اكىمدىكتەر قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە الاشقا قاتىستى تاريحي جەرلەرگە ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرۋى ءتيىس;
– «الاش ءانى» اتتى ءان بايقاۋىن، ادەبيەت، سۋرەت، تەاتر شىعارمالارىنا بايقاۋلار جاريالاۋ;
– الاش تاقىرىبىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرگە مەملەكەتتىك گرانتتار جاريالاۋ;
– «الاشوردا» اتتى تەلەحيكايا، كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ;
– 2017 جىلدى الاش جىلى دەپ جاريالاۋ قاجەت.
2. ءاليحان مەن الاشتىڭ مەرەيتويلارىنا قولدان كەلگەنىمشە قىزمەت ەتۋگە تىرىسۋىم كەرەك سياقتى.

دايىنداعان سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
«جەبە» گازەتى، 6 ناۋرىز 2014 جىل