ونىنشى عاسىردا باتىس موڭعوليا مەن سايان-التايدان كەلگەن قۋمون-قىپشاقتار ناعىز كوكتۇرىك ءداستۇرىن ۇستانعان ەل ەدى. ولاردان جەڭىلگەن وعىزدار تۇركىمەنستان، سىر بويى، حوراسانعا ىعىستى دا, 11-ءشى عاسىردا يسلامدى قابىلدادى.

ولاردىڭ ءبىر توبى سەلجۇكتەر يمپەرياسىن قۇرسا، ەندى ءبىر توبى حورەزمگە كەلىپ، حورەزم مەملەكەتىن قۇردى. سىر مەن ماڭعىستاۋدا قوجا احمەت ياسساۋي جولىن ۇستاندى. وسىدان تارتىپ قىپشاق تۇركىلەرى مەن وعىز تۇركىلەرىندە ارا قايشىلىق ۋشىقتى.

تۇركىلەردىڭ ءۇش ۇلكەن توبى دا 10-شى عاسىرعا دەيىن كوشپەندى ءارى سىردان ارى كەتىپ، وتىرىقشى بولماعان ەدى! قارلىق تۇركىلەرى قىپشاق تىلدەستەردەن جەڭىلىپ، ماۋەرانناحرعا، قاشقارياعا ورنىعىپ، يسلامعا كىردى. ولار قاراحاندار مەملەكەتىن قۇرۋشىلار! ورتا ازيادا العاش مۇسىلمان وسى قارلىق تۇركىلەرى! ۇيعىر اتانعان تۇركىلەر بۋدداعا كىردى، حازار اتانعان تۇركىلەر ءيۋدايزمدى تاڭدادى.

وعىزداردىڭ قىپشاقتاردان جەڭىلىپ، قۇمعا، وتىرىقشى جەرلەرگە قۋىلۋى - ولاردىڭ سول جەردەگى ۇكىمەتتەردىڭ اسكەري كۇشىنە اينالۋىنا بايلانىستى يسلامعا كىرۋىن تەزدەتتى!

حورەزم مەملەكەتىن وسى يسلامعا بەت بۇرعان وعىز تۇركىلەرى قۇردى.

تۇركىمەندەر:

«تۇركىمەندەردى ءۇش تۇرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ولار مۇحاممەد ءدىنىن ۇستانىپ، ونىڭ زاڭدارىن اتقارادى. بىلىمدەرى تاياز، جابايى حالىق». ماركو پولو. 18-بەت.

1150-جىلداردان باستاپ حورەزم-قىپشاق سوعىسى ۋشىقتى. حورەزم اسكەرى جەنت تۇبىندە قىپشاق اسكەرىن جەڭدى. بۇنى: «دىنسىزدەردىڭ ىشىندە ەڭ بەدەلدى قىپشاق حانى جەڭىلدى»، - دەپ اتايدى. كەلەسى ءبىر جورىقتا جەنتتى العان اتسىز: «جەنت مۇسىلمان الەمىنىڭ شەتى»، - دەپتى. دەمەك 1200-گە دەيىن ءتىپتى، 1313-كە دەيىن سىر بويىننان شىعىسقا نە سولتۇستىككە قاراي يسلام جەتپەگەن.

1196-دا ءدىنسىز قىپشاقتارعا قارسى عازاۋاتقا شىققان حورەزم اسكەرى جەڭىلدى، سەبەبى ولارداعى جالدامالى اسكەر - قاڭلىلار ءوز تۋىستارى جاعىنا شىعىپ كەتتى. وسىدان كەيىن حورەزم بيلەۋشىلەرى كوشپەندىلەردىڭ ىشكى قايشىلىعىنان پايدالاندى. قاڭلىنىڭ الىپ قارا، الىپ دەرەك دەگەن حاندارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، الىپ دەرەكتى قولداپ، سونىڭ كومەگىمەن سىعاناقتى باسىپ الدى. الىپ دەرەك يسلامعا كىرىپ، قايىر حان اتاندى. قىپشاقتارمەن ارا سوعىس 1218-دە سوڭعى رەت بولىپ، ىرعىز بويىندا موڭعول اسكەرىنە جولىقتى.

شىڭعىس حاننىڭ اسكەرى كەرەي، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت، تاتار(كىشى ءجۇز), ءۇيسىن، دۋلاتتتاردان كەيىن قوسىلعان قارلىق، ۇيعىر، قاڭلىلاردان قۇرالسا، حورەزم اسكەرى تۇركىمەن وعىزدار، قارلىق تۇرىك، مۇسىلمان بولعان قاڭلىلار، تاجىك، سوعدىلاردان قۇرالدى.

حورەزم مەن قىپشاق قايشىلىعى التىن وردا مەن ءامىر تەمىردىڭ قايشىلىعىمەن ۇقساس، ەكەۋى دە كوشپەندىلەردى دىنسىزدەر دەپ، ولارعا قاراتا سوعىس اشادى، كەيىنگى ءشايباني مەن قازاق اراسىنداعى سوعىس تا وسىعان ۇقسايدى.

بىزدەگى وتىرىك تاريح جازۋشىلار شاتاسىپ ءجۇر! قاراحاندار مەملەكەتىندە قازاق رۋلارى جوق، ولار قارلىق تىلدەس ۇيعىر، وزبەكتەردى نەگىز ەتكەن مەملەكەت. سەلجۇكتەر مەن حورەزم - ولار مۇسىلمان بولعان وعىزدار، تۇرىك، تۇركىمەن، ازەربايجاندار. ال قازاق، نوعاي، قاراقالپاق قىپشاق تۇركىلەرى التىن وردا كەزىندە بارىپ يسلامعا كىرە باستادى. 1200-گە دەيىن دالامىزدا وعىزدار، قارلىقتار بولدى، ولار بىزدەن ىعىسىپ، الدى انادولىعا دەيىن كەتتى! سوندىقتان وعىزدار مەملەكەتىنىڭ تاريحى ول بىزدىكى ەمەس، قاراحاندار تاريحى دا سولاي! ال قىپشاق، كەرەي، نايمان، موڭعول-تاتار تاريحى ول بىزدىكى!

ەرزات كارىباي

Abai.kz