ەسىل قازاق جەرىنەن ءوز باستاۋىن الاتىن جانە ەرتىس ارقىلى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا جەتەتىن وزەن. قاراوتكەل اتاۋىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا بولۋى دا ەسىل وزەنىنە بايلانىستى.

قازاق جەرىندەگى توپونيمدەردىڭ ءبارى دە ماڭگىلىك قوزعالىستاعى ەل ءۇشىن گەوگرافيالىق كارتا مەن كومپاس قىزمەتىن اتقارادى. قاراوتكەل اتاۋى قازاقتىڭ جىل قۇسىنداي وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىندا ءارلى-بەرلى كوشكەن، ۇلى مەريديان ساۋداسىن جۇرگىزگەن زاماندا قالىپتاسقان ۇلكەن وتكەل دەگەندى بىلدىرەدى. يۋ. شميدت ءوزىنىڭ «وچەركي كيرگيزسكوي ستەپي ك يۋگۋ وت ارالو-يرتىشسكوگو ۆودورازدەلا ۆ اكمولينسكوي وبلاستي» كىتابىندا قاراوتكەلدىڭ ەنى 75 م، سۋدىڭ تەرەڭدىگى 70 سم، تابانى تاستاق سارىارقاداعى ەڭ ءبىر ۇلكەن وتكەل ەكەنىن جازادى (شميدت، 1894, س.128).

قاراوتكەل ماڭىزىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ورتاعاسىرلىق ساۋدا كەرۋەندەرىن، نەمەسە كوشكەن ەلدى كوزگە ەلەستەتۋ كەرەك - كەمى مىڭداعان جۇك تۇيەگەن تۇيەلەر مەن كۇيمە- اربالار. مۇنداي جاعدايدا مىندەتتى تۇردە وتكەلدىڭ تابانى تاستاق بولۋى كەرەك، ايتپەسە وزەن مي-بالشىققا اينالىپ، ودان ءوتۋ مۇمكىن بولمايدى. قاراوتكەل ماڭىنداعى ساق، عۇن، تۇركى زاماندارىنىڭ تولىپ جاتقان قورعان وبالارى مەن قالالىق قونىستارى ونىڭ قازاق قازاق بولماي تۇرعان زامانىندا ۇلى دالانىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانىن كورسەتەدى. قاراوتكەل سول زامانداردا پايدا بولعان اتاۋ. قالانىڭ ىرىگە تاسىندا كەرۋەن سارايلار مەن قولونەر ورتالىقتارى، ساۋداگەر قاۋىمداردىڭ وتىرىقشى قونىستارى، مەشىتتەر مەن مەكتەپ ورىندارى بار ەكەنى ءسوزسىز. ءبىز تىم ارىگە بارماي-اق ءحىح عاسىردىڭ باسىنداعى جازبا دەرەكتەردى قاراستىرىپ كورەيىك.

پودپولكوۆنيك ءشۋبيننىڭ ومبى وبلىسىنىڭ باستىعى گەنەرال-لەيتەنانت دە سەنت-لورانعا اقمولا سىرتقى وكرۋگىن اشۋ تۋرالى 1830-شى جىلعى راپورتىنان: «مەستو سيە سوستويت ناد ساموي رەكويۋ يشيما، ي ونو بەزوپاسنو وت ناۆودنەنيا ۆو ۆرەميا ۆەسنى، گدە ۆەسما موجنو سۆوبودنو راسپولوجيت پوستروەنيە كازەننىح زداني ي پودلە وناگو پرولەگاەت كاراۆاننايا دوروگا، پو كوتوروي يز ۆسەح مەست كاك تو –بۋحاري، تاشكەني، كوكاني، س سەمي رەك ي پروچيح ازياتسكيح ۆلادەني پروحوديات تورگوۆتسى س كاراۆانامي نا پەتروپاۆلوۆسك ي يز ونوگو ۆ تە ۆلادەنيا. كاراۆانى سي يمەيۋت ستەچەنيە ۆسەگدا پري ۋروچيششە كاراۋتكۋل، كوتوروە وتستويت وت پرەدپولوگاەموگو مەستا تولكو ۆ 4 ۆەرستاح. وني ناحودياتسيا تۋت پو ودنومۋ مەسياتسۋ، ا ينوگدا ي س پولوۆينويۋ، رازمەنيۆايۋت ودين درۋگومۋ سۆوي توۆارى ي ناپوسلەدوك تاك سلۋچاەتسيا، چتو نەكوتورىە سبىۆ يزبىتوك سۆوي يلي توۆار ۆوزۆراششايۋتسيا ۆ سۆوي وتەچەستۆا».

سونىمەن قاراوتكەل قالاسىندا وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تابىسادى. قازىرگى كەنەسارى كوشەسى بىرنەشە جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان جىلدار بويى ساۋدانىڭ قايناعان ورتاسى بولدى. قاراوتكەلدەن باستاپ اششىوزەككە (سوليانايا بالكا- گرەبنوي كانال- اقبۇلاق) دەيىن سوزىلعان كەنەسارى كوشەسى ول كەزدە ۇلكەن بازار كوشەسى اتالادى. ساۋدانىڭ ناعىز قايناعان جەرى كەنەسارى مەن بەيبىتشىلىك كوشەلەرى قيىلىساتىن الاڭ ول كەزدە كىشى بازار كوشەسى اتالادى. بۇل كەرۋەن ساراي ەرتە زاماندا سالىندى دەۋىمىزگە ەڭ ءبىرىنشى سەبەپ.

سونىمەن بىرگە ساۋدا كەرۋەندەرىمەن بىرگە ەلشىلىكتەر جۇرەتىنىن دە ايتۋ كەرەك. ەلشىلىكتەردى ادەتتى وتە لاۋازىمدى، پاتشا سارايلارىندا قىزمەت جاسايتىن ادامدار باسقاراتىنى بەلگىلى. مىسالى، قازاق حاندارى شەت ەلدەرگە اتتاندىرعان ەلشىلىكتەردى اتالىقتار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى باستايتىن. ەلشىلىكتەردىڭ قۇرامىندا كەي جاعدايدا باسشىسى بار، قوسشىسى بار جۇزدەگەن ادامدار بولادى. كەرۋەن ساراي قالاي پايدا بولدى ؟ ارينە، ەلشىلىك وكىلدەرىنە دە، ءىرى ساۋداگەرلەرگە دە كۇتىم كەرەك، وسىلايشا كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىندا كەرۋەن سارايلار سالىنا باستادى. وڭتۇستىكتەگى جىبەك جولىندا دا، ارقاداعى ۇلى مەريديان جولىندا دا ءار 25- 50 شاقىرىم سايىن بەكەت ورىندارى مەن كەرۋەن سارايلاردىڭ قيراندىلارىن كورەسىز.

قاراوتكەل تۋرالى ءحىح-حح عاسىردىڭ باسىنداعى ورىس ادەبيەتى تاماشا دەرەكتەر بەرەدى. بۇكىل رەسمي قۇجاتتاردا ءبىز اقمولا اتىن كەزدەستىرەمىز، بەكىنىس تە اقمولا، وكرۋگ تە اقمولا دەگەن سياقتى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى وكرۋگ ورتالىعى 1833 جىلى تايتوبەدەن قاراوتكەلگە كوشىپ كەلگەندە وزىمەن بىرگە اقمولا اتىن دا الا كەلگەن. رەسەي زاڭدارىنا باعىناتىن قۇىزمەتكەرلەر مەن ورىس تۇرعىندارى قاراوتكەل اتالاتىن قازاقتىڭ قونىسىن اقمولا اتاپ كەتتى دە، قازاق بولسا ءوزىنىڭ بايىرعى اتاۋىن ساقتاپ قالدى.

قازاقتىڭ جازباشا، اۋىزشا ادەبيەتىندە قاراوتكەل اتى ءجيى كەزدەسەدى. ءا.بوكەيحانوۆ گ.ن.پوتانين مەرەي تويىنا ارنالعان جازباسىندا عالىم تۋرالى جازا كەلىپ: «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇلىن، قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۆروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ» دەيتىن گريگوري نيكولاەۆيچ» دەپ اۋليەگە ناعىز ازاماتتىق باعاسىن بەرەدى.

قاراوتكەل قالاسى دا العاشقىدا كەرۋەن سارايدان باستالعانىنا جوعارىداعى دالەلدەرىمىز جەتكىلىكتى دەگەن پىكىردەمىز. كەرۋەن ساراي الدىمەن قوناق ءۇي، ودان كەيىن تاۋارلاردى ساقتايتىن قويما، ودان كەيىن ساۋدا ورىنى. جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلاردىڭ ەرتەرەكتە قاراوتكەلدە كەزدەيسوق قازبا جۇمىستارىنىڭ كەزىندە قۇبىر فراگمەنتتەرى تابىلعانىن بايانداۋى تەگىن ەمەس. قۇبىر جۇيەسى قاراوتكەلدە تەك قانا كەرۋەن ساراي عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قالالىق قونىستىڭ پايدا بولعانىن بىلدىرەدى.

وسىلايشا قاراوتكەلدىڭ ەڭ كونە ەسكەرتكىشى قازىرگى سينە-تەمپورە، بۇرىڭعى كەرۋەن ساراي. رەسەي وسى جەرگە كەلىپ بەكىنىس قورعانىن سالعان سوڭ كەرۋەن سارايدى «گوستينىي دۆور» دەپ اتاپ جىبەردى. ەگەر ءسىز حح عاسىر باسىنداعى قاراوتكەل سۋرەتتەرىنىڭ ىشىنەن ءبىر قاباتتى ۇلكەن ءۇيدى جانە ول ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنداعى «قوسشىعۇلوۆ جانە ك» دەگەن اراب ارپىمەن جازىلعان جارنامانى كورسەڭىز ول ەجەلگى كەرۋەن ساراي.، وتارشىلدىق كەزەڭدەگى گوستينىي دۆور. كەرۋەن سارايداعى نەگىزگى دۇكەندەر ءى گيلديا كوپەسى بايكوپ قوسشىعۇلوۆتىڭ قاراماعىندا بولدى. ودان 1917 جىلى توڭكەرىس باستالدى، بىرتە-بىرتە سوۆەت ۇكىمەتى ورنادى، اشتىق پەن رەپرەسسيادان وتتىك، سوعىستان كەيىن كەرۋەن سارايدى «تسۋم»، ياعني ورتالىق امبەباپ دۇكەن دەپ وزگەرتتى. 1991 جىلى ولدىك-تالدىق دەگەندە تاۋەلسىزدىك كەلدى، ەندى سينە-تەمپورە اتانىپ ءجۇرمىز. ەگەر وسى ماعىناسىز، بىرەۋدىڭ بيزنەسىمەن كەلگەن، بىزگە سىرتتان جۇققان سينە-تەمپورە كەرۋەن ساراي بولىپ وزگەرسە، وندا استانانى تولىق مانىندە قازاقتىڭ استاناسى دەۋگە كەلەدى.

قاراوتكەلدىڭ ورتالىق بولىگىندە سالماقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلسە كەرۋەن سارايدان باسقا دا ەگىنشى، قولونەرشى، ساۋداگەر قاۋىمداردىڭ وتىرىقشى قونىستارى تابىلاتىنى ءسوزسىز. بۇل زەرتتەۋدى ءبىز سينە-تەمپورە قابىرعاسىنا «بۇل جەردە ەجەلگى زامانداردان بەرى كەرۋەن ساراي بولدى» دەگەن ەسكەرتكىش تاقتادان باستاۋىمىز كەرەك!

جامبىل ارتىقباەۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورى

Abai.kz