حالىق قاھارمانى راقىمجان قوشقارباەۆقا 100 جىل!

«ەر ەسىمى – ەل ەسىندە» دەگەن قاناتتى ءسوز قازاق ەلىنىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر باتىرلارعا ارنالىپ ايتىلادى. وسىنداي اتقا لايىق، ۇلى وتان سوعىسىندا بەرليندەگى رەيحستاگ توبەسىنە جەڭىس تۋىن العاشقى بولىپ قاداعان باتىرىمىز راقىمجان قوشقارباەۆ 100 جاسقا تولىپ وتىر. باتىردىڭ ەسىمى قاشاندا ەرەكشە.

راقىمجان قوشقارباەۆ  1924 جىلى 19 قازاندا اقمولا وبلىسىنىڭ اقمولا اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول اتا-اناسىنان ەرتە ايىرىلىپ، بالالار ۇيىندە تاربيەلەندى. ءتورت جاسىندا اناسىنان ايىرىلىپ، 13 جاسىندا جەتىم قالىپ، 1937 جىلى اكەسىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋىنا بايلانىستى بالالار ۇيىنە تۇسكەن. 7 جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، وسى ارادان بالقاش قالاسىنداعى فابريكا-زاۆود ۋچيليششەسىنە (فزۋ) جىبەرىلەدى.

سوعىس باستالىسىمەن قىزىل ارمياعا وتىنە باستادى، ول كەزدە ول نەبارى 16 جاستا بولاتىن. 1942 جىلى 18 جاسقا تولار شاقتا قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى، كوكشەتاۋ قوسالقى پولكىندە اسكەري جاتتىعۋلاردان ءوتتى. 1943 جىلى فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك) قالاسىنداعى اسكەري ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلىپ، ونى 1944 جىلى قازان ايىندا ۇزدىك ءبىتىردى. سودان كەيىن قوستاناي قالاسىندا جاساقتالعان 150-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 674-ءى پولكىندە لەيتەنانت ر.قوشقارباەۆ ۆزۆود كومانديرى بولدى.

سوعىستىڭ سوڭعى جىلى ديۆيزيانىڭ كوپتەگەن بولىمشەلەرى گەرمانيانىڭ ودەر وزەنىنەن وتكەن كەزدە ەرەكشە ەرلىك كورسەتتى. اسىرەسە 674 جانە 756-پولكتىڭ جاۋىنگەرلەرى كوزگە ءتۇسىپ، وزدەرىنىڭ ەرلىگىمەن بارشا اسكەردىڭ كوز قۋانىشىنا اينالادى. ءفاشيزمنىڭ استاناسى بەرلينگە العاش كىرگەن اسكەري بولىمدەردىڭ قاتارىندا وسى 150-ديۆيزيا، وسى اتى اتالعان پولكتەر بولدى.

1945 جىلى 16 ساۋىردەگى شايقاستا ودەر وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى گروسس-نويەندورف اۋدانىندا باسىپ الىنعان پلاتسدارمدى كەڭەيتۋ كەزىندە قوشقارباەۆ شابۋىلداۋشى باتالوننىڭ قۇرامىندا ۇرىسقا قاتىستى. جاۋدىڭ ايانباي قارسىلىعىنا قاراماستان، ونىڭ ۆزۆودى جاۋ وكوپىنا ءبىرىنشى بولىپ كىردى. ۇرىس وتە تەكە-تىرەسكە اينالىپ، وكوپتاعى شايقاس قويان-قولتىق ۇرىسقا دەيىن جەتتى. قوشقارباەۆتىڭ اۆتومات قارۋى گراناتا جارىلىسىنان زاقىمدانىپ، ىستەن شىقتى. سول سىن ساعاتتا ول گراناتامەن پۋلەمەت پۋنكتىنە جەتىپ، جاۋ اتۋشىلارىنىڭ كوزىن جويىپ، پۋلەمەتتى تارتىپ الىپ، ولجالى قارۋدان وق جاۋدىردى. قوشقارباەۆ باتىل ءارى وجەت قيمىلىنىڭ ارقاسىندا الدىنا قويىلعان مىندەتتى ورىندادى. وسى ەرلىگى ءۇشىن 150-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسى 674-ءشى اتقىشتار پولكىنىڭ ۆزۆود كومانديرى راقىمجان قوشقارباەۆ ءى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىن الدى.

1945 جىلى 16 ساۋىردە ودەر وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى گروسس-نويدورس اۋدانىنداعى پلاتسدارمنان قارسىلاستىڭ قورعانىسىن جارىپ ءوتىپ، قوشقارباەۆتىڭ شابۋىلداۋشى ۆزۆودى 1945 جىلى 17 ساۋىردە فريلاندەرشتروم كانالىنا شىقتى. قورعانىس ءۇشىن وتە ءتيىمدى مەجەنى پايدالانعان جاۋ، ولاردىڭ قوزعالىسىن توقتاتۋعا تىرىستى. قوشقارباەۆتىڭ ۆزۆودىنا سۋ بوگەتىن قولدا بار قۇرالدارمەن ەڭسەرىپ، كانالدىڭ باتىس جاعالاۋىنداعى پلاتسدارمدى باسىپ الۋ جانە پولكتىڭ نەگىزگى كۇشتەرىنىڭ ءوتۋىن جەڭىلدەتۋ تاپسىرىلدى.

تىكەلەي اتىلعان زەڭبىرەك وقتارىنىڭ قورعاشتاۋىمەن قوشقارباەۆ باسقارعان ۆزۆود كانالدىڭ قارسى جاعاسىنا جەتىپ، تەز ارادا نەمىس وكوپىنا كىردى. قويان-قولتىق ۇرىسقا دەيىن جەتكەن وكوپتىق ۇرىستا ۆزۆود 40-تان استام نەمىس سولداتىن جويىپ، ءۇش اۋىر كاليبرلى پۋلەمەتتى قولعا ءتۇسىرىپ، قولعا تۇسكەن قارۋدى پايدالانىپ، جاۋدىڭ اتىس نۇكتەلەرىنە قارقىندى وق جاۋدىردى. قوشقارباەۆ ۆزۆودىنىڭ جەتىستىگىن پايدالانىپ، تاعى بىرنەشە شابۋىلداۋ توپتارى تاسىمالداندى.

1945 جىلعى 29 ساۋىردەگى ۇرىستا ۆزۆود العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ شپرەە وزەنىنەن ءوتىپ، جاۋدىڭ قاتتى قارسىلىعىن بۇزدى. ودەردەن رەيحستاگقا دەيىنگى شايقاس كۇندەرىندە ۆزۆود 200-دەن استام نەمىس سولداتى مەن وفيتسەرىن ءولتىرىپ، 184-ءىن تۇتقىنعا الدى، قىزمەتشىلەرمەن بىرگە 14 دالالىق زەڭبىرەكتى، 27 اۋىر كاليبرلى پۋلەمەتتى جانە باسقا دا كوپتەگەن قارۋ-جاراقتى قولعا ءتۇسىردى.

بەرلين ءۇشىن شايقاستا راقىمجان مەن ونىڭ ۆزۆودى العاشقى قاتاردا سوعىستى. ولار الدىمەن كورولدىك الاڭعا، «گيمملەر ۇيىنە» جەتتى. مۇندا لەيتەنانت قوشقارباەۆقا تاريحي ماڭىزى بار – رەيحستاگ عيماراتىنىڭ ۇستىنە قىزىل تۋدى كوتەرۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلدى. «گيمملەر ۇيىنەن» رەيحستاگقا دەيىنگى قاشىقتىق بار بولعانى 360 مەتر. بىراق بۇل اشىق الاڭ بولعاندىقتان،  جان-جاقتان وق بوراپ تۇردى. وسى قاندى قاشىقتىقتى  لەيتەنانت قوشقارباەۆ جاۋىنگەرلەرىمەن 7 ساعاتتا ءجۇرىپ ءوتتى. 1945 جىلى 30 ءساۋىر كۇنى، ساعات 18:30-دا رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىكتى. ول وسى ەرلىگى ارقىلى سۇراپىل سوعىسقا نۇكتە قويدى. قوشقارباەۆتىڭ ماراپاتتاۋ تىزىمىندە «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا لايىق» دەپ جازىلعان. وكىنىشكە وراي، راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ تەڭدەسسىز ەرلىگى ونداعان جىلدار بويى كولەڭكەدە قالدى. بەرليندى باسىپ الۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن المادى. قىر بالاسىنىڭ ەرلىگىن كورگەندە قىسىلىپ قالاتىن كرەمل قوشقارباەۆقا التىن جۇلدىزىن قيمادى. بەرليندەگى شايقاستاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا راقىمجان قوشقارباەۆ پەن گريگوري بۋلاتوۆ قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالدى.

سوعىستان كەيىن قازاق باتىرىنىڭ ەرلىگى كوپكە دەيىن ەلەنبەي قالدى. ول تۋرالى العاش شىندىقتى ايتىپ ءسوز قوزعاعان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى باۋىرجان مومىشۇلى ەدى. ول جۋرناليست كاكىمجان قازىباەۆقا راقىمجاننىڭ ەرلىگى تۋرالى جازۋدى تاپسىردى. جازۋشى ك.قازىباەۆ 1958 جىلى 21 اقپاندا «رەيحستاگقا تۋ تىككەن قازاق» اتتى ماقالا جاريالادى. بۇل ماقالا رەيحستاگقا ءبىرىنشى بولىپ جەڭىس تۋىن تىككەن راقىمجان باتىردىڭ ەرلىگىن پاش ەتۋدىڭ باسى ءارى باستاماسى بولدى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن كاكىمجان قازىباەۆ كوپ ىزدەنىپ، ماقالا جازۋمەن عانا توقتاپ قالماي، ماسەلەنى سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ قاراۋىنا ۇسىنىپ، ماسكەۋگە دەيىن سۇراۋ سالادى. باتىردىڭ ەرلىگىن اقيقاتقا اينالدىرۋ ءۇشىن ىزدەنىپ كۇرەسەدى. ك.قازىباەۆتان كەيىن بۇل ءىستى جازۋدى بەلگىلى جۋرناليست جانبولات اۋپباەۆ قولعا الادى. وسىلايشا اقيقات العا قاراي جىلجي بەرەدى. وسى تۋ جايلى تاريحي شىندىقتى اقيقاتقا شىعارۋ ءۇشىن 62 جىل قاجەت بولدى. ۇلى ەرلىكتى دالەلدەۋ جولىندا تالاي ادامداردىڭ تەر توككەنى دە راس. اقيقاتتىڭ اقىرىندا انىقتالعانى دا راس.

1999 جىلى 7 مامىردا ر.قوشقارباەۆقا «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى. ۇلى جەڭىستىڭ 62 جىلدىعى قارساڭىندا قازاقستاندىقتار ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىق بولدى. ر.قوشقارباەۆتىڭ رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەنى راستالدى. رەسەي وسى ەرلىكتى ايقىندايتىن قۇجاتتاردى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مۇراجايىنىڭ قورىنا تابىس ەتتى. ماسكەۋ تاريحي قاجەتتىلىكتى تۇزەتىپ، رەسمي تۇردە قازاق باتىرىنىڭ ەرلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

2024 جىلى قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ زاڭعا تۇزەتۋلەرگە قول قويدى. ەندى ءىىى دارەجەلى «ايبىن» وردەنى راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسىمىن الدى. بۇل ناگرادا اسكەري بورىشىن اتقارۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى مەن جانقيارلىعى ءۇشىن تاپسىرىلاتىن ماراپات. راقىمجان قوشقارباەۆ كوزى تىرىسىندە قىزىل تۋ، 1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن، «بەرليندى العانى ءۇشىن»، «ۆارشاۆانىڭ ازاتتىعى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى.

راقىمجان قوشقارباەۆ ودان باسقا دا كوپتەگەن قۇرمەتتى اتاقتارعا يە. ول بىرنەشە قالالاردىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتانسا، اقمولا وبلىسى قوسشى اۋىلىنىڭ ورتا مەكتەبىنە، استانا، الماتى جانە باسقا قالالارداعى كوشەلەرگە ونىڭ ەسىمى بەرىلدى. 2015 جىلى استانا قالاسىندا باتىر قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش اشىلدى. «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى ول تۋرالى «جەڭىس سولداتى» دەرەكتى ءفيلمىن ءتۇسىردى. ول ءوزى ءجۇرىپ وتكەن جاۋىنگەرلىك جولى تۋرالى «جەڭىس جالاۋى» جانە «شابۋىل: 1410-شى كۇن» اتتى كىتاپتارىن جازدى. راقىمجان قوشقارباەۆ 1988 جىلى 10 تامىزدا دۇنيەدەن ءوتتى. بيىل 100 جاسقا تولعان باتىرىمىزدىڭ ەرلىگى مەن ەسىمى وسىلايشا ەل ەسىندە قالدى. 

بولات سايلان

قازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz