ءبىز نەگە سونشالىقتى سورلىمىز؟!
2024-ءتىڭ وقۋ جىلى، توڭازىعان قاراشا كەشى. ءابىش كەكىلباەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ەكىنشى قاباتىندا 2-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ اتا-انالار جينالىسى وتۋدە. سىنىپ جەتەكشىسى مەن ءتىلىن سىندىرىپ، قازاق تىلىندەگى بالاماسى جوقتاي، ورىس سوزدەرىن قوسىپ وتىرعان ايەلدىڭ اراسىنداعى ديالوگ:
– ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ وقۋ ۇلگەرىمى تومەن، ەشتەڭە تۇسىنبەيدى...
– قازاقشا تۇسىنبەسە، قالاي ۇزدىك بولسىن؟!
– ۇيدە قاي تىلدە سويلەسەسىزدەر؟
– ورىسشا، ەسلي مى نە زناەم، ءبىز نە ىستەيمىز؟! چتوبى نا كازاحسكوم ناۋچيليس مى جە سداەم دەتەي.
– قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە مەكەپتەگى ۋاقىت جەتكىلىكسىز، ۇيدە دە سويلەسسەڭىزدەرشى؟!...
– توگدا مى حوتيم ۆ رۋسسكي كلاسس پەرەۆەستيس.
– ورىس سىنىپتارىندا ورىن جوق.
بىلگىڭىز كەلسە، ول مەكتەپتەگى ەكىنشى سىنىپتا 17 – ورىس، 12 – قازاق سىنىبى بار. ورىس سىنىپتارى دەگەنىمىز – قازاقشا بىلمەيتىن قازاق بالالارىنىڭ جيىنتىعى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى 2023 جىلى اۋىزىن تولتىرىپ، استانا قالاسى بويىنشا مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش رەت اتتاپ جاتقانداردىڭ ىشىندە 68,2 پايىزى قازاق كلاسستارىنا باردى دەپ ەسەپ بەرگەن ەدى. ەكىنشى سىنىپقا تاياعاندا جاعداي وزگەشە. ءوزارا ورىسشا سويلەسىپ، ورىسشا كونتەنت كورىپ تاربيەلەنگەن بالالار ءبىر مەزەتتە قازاق تىلىندەگى عىلىمدى قالاي يگەرە قالسىن؟!
قاراپايىم جينالىس پەن ستاتيستيكادان تۋىندايتىن سۇراق: نەگە بالالارىمىز انا تىلىندە ءبىلىم الۋعا قينالادى؟ بۇل تەك مەكتەپتىڭ نەمەسە اتا-انانىڭ ماسەلەسى ەمەس، بۇل – جالپىۇلتتىق پروبلەما. اتا-انا بالاسىن قازاق سىنىبىنا بەرگەنىمەن، ونىڭ ۇيدە ورىسشا سويلەۋى، ورىسشا انايى كونتەنت كورۋى – تىلگە دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ كورىنىسى. ال مەكتەپتىڭ ۋاقىتى شەكتەۋلى، مۇعالىمدەردىڭ دە بۇل ماسەلەنى شەشۋگە قاۋقارى جەتپەيدى. وسىدان كەلىپ، وقۋشىلار قازاق ءتىلدى پاندەردى يگەرە الماي، ورىس سىنىبىنا اۋىسۋعا ءماجبۇر بولادى.
دالاعا شىقسا، تەلەفونسىز ويناۋدى بىلمەيتىن ۇرپاق ۋاقىتىنىڭ باسىم بولىگىن ينتەرنەتتەن كونتەنت كورىپ، ءوزىن-ءوزى قالىپتاستىرىپ جاتىر. نە كورەدى؟ اتا-انالىق باقىلاۋ ورناتىپ، 18 جاسقا دەيىنگى كونتەنتتى شەكتەپ، ۇياتسىز كورىنىستەردى كورسەتپەيتىندەي ەتىپ جەلىدەگى الگوريتمدەردى جوندەگەندەر كوپ پا ارامىزدا؟ ال ول الگوريتمدەر قانداي كونتەنت ۇسىناتىتىن ءبىر مىسالدىڭ نەگىزىندە ايتىپ بەرەيىن.
«بىلگەنىڭدى ايتا بەرمە، ايتارىڭدى ءبىلىپ وتىر» دەيدى قازاق. قازاققا ابدەن ەڭبەگى ءسىڭىپ، قولى جەتكەن-جەتپەگەن ءبىلىمنىڭ بارلىعىن جيناپ، قان مەن قاسىرەتتى كورگەن ۇلى اباي قازاقتى سىناسا دا، كەمسىتكەن جوق. ال قازىر ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ جينالىپ الىپ، قازاق ءتىلى بىلاي تۇرسىن، قازاقىلىقتىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ، ءوز كەشتەرىن ەرمەكپەن وتكىزەتىن توپتار بارىن بىلەسىزدەر مە؟!
ارينە، ونەرگە اركىمنىڭ-اق تالاسى بار. دەگەنمەن، جەكەلەگەن ءازىل كەشتەرىندە ايتىلاتىن ماتىنگە ءبىر-اق تالاپ قويىلادى، ياعني – ايتقانىڭ كۇلكىلى بولۋى كەرەك! جينالعانداردى كۇلدىرە الساڭ، اۋىزىڭا كەلگەندى ايتا بەر. ماسەلەن اسەت (اسەت) ۋۆاەۆ اتتى ءبىر ازىلقوي «كوررۋپتسيوننايا كاماسۋترا» دەگەن كونتسەرت بەرىپتى وسى جىلدىڭ مامىرىندا. بەينەجازباسى يۋتۋبتا جاريالانعان، 80 مىڭنان استام كورەرمەن تاماشالاپ ۇلگەرىپتى. ەش قىمسىنباستان: «ديپلومدىق جۇمىسىمدى ساتىپ العانمىن» دەپ باستايدى ول ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن. ءبىر-بىرىنە حاتقالتا (كونۆەرت) بەرگەن ەكى «اعاشكانى» گوموسەكسۋال قىلدىرىپ قويادى. قازاقتىڭ «اعا» دەگەن كيەلى ءسوزىن «اعاشكا» دەپ قانشالىقتى مۇقاتىپ، قۇنسىزداندىرىپ جىبەرگەنى-اي. ءسويتىپ كەلىپ اسەت باۋىرىمىز قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىنا جارماسقانى بار ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدى، ادەت-عۇرپىمىزدى كوررۋپتسياعا تەڭەيدى.
كوررۋپۋتسيا، ياعني جەمقورلىق، بۇل – مەملەكەتتىك لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ، جەكە كومپانيالاردىڭ نەمەسە باسقا دا ىقپالدى توپتاردىڭ ءوز قىزمەتىن جەكە پايداسىن كوزدەي وتىرىپ، زاڭسىز نەمەسە ەتيكاعا قايشى تۇردە پايدالانۋى. ال، «قالىڭ مال» ءداستۇرىن پاراعا تەڭەگەنى قاي ساسقانى؟! سوندا قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن ەتيكاعا قايشى نەمەسە زاڭسىز دەگەندەردىڭ اراسىنا ەندى تەڭدىك بەلگىسىن قويا بەرسەك بولادى ەكەن عوي؟! قالىڭ مال – ەكى وتباسىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ سيمۆولى. بۇل تەك ەكى جاستىڭ ەمەس، ەكى اۋلەتتىڭ بىرىگۋىن بىلدىرەدى. قالىڭ مال ارقىلى كۇيەۋ جىگىتتىڭ وتباسى قالىڭدىقتىڭ وتباسىنا قۇرمەتىن كورسەتەدى. قالىڭ مال قالىڭدىقتىڭ باعالىلىعىن، ونىڭ وتباسىنىڭ بەدەلىن جانە قالىڭدىقتىڭ وتباسىنداعى تاربيەسىن جوعارى باعالاۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى. بۇل قالىڭدىقتىڭ ماڭىزدى الەۋمەتتىك ءرولىن مويىنداۋدى بىلدىرەدى. قالىڭ مال – ەكى وتباسىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن تەڭەستىرۋگە كومەكتەسەدى. بۇل تۇرعىدا «قالىڭ مالدى» كەيدە «وتباسىلار اراسىنداعى الەۋمەتتىك كەلىسىمنىڭ قۇرالى» دەپ قاراستىرۋعا بولادى. قالىڭ مال تولەنگەن كەزدە كۇيەۋ جىگىتتىڭ وتباسى ءوز مىندەتتەرىن ورىندايتىندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ول قالىڭدىقتى جانە ونىڭ جاڭا وتباسىنداعى مارتەبەسىن قورعاۋعا جاۋاپتى. قازىر قالىڭ مالعا ۇلكەن قاراجات سۇراۋ دەگەنىمىز سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. بۇل مىڭجىلدىقتار بويى تازا ءداستۇر رەتىندە قالىپتاسقان قۇبىلىس. ال اسەت وسى ءداستۇردى «جەمقورلىق» دەپ مازاققا اينالدىرۋدان جاسقانبايدى.
«بەتاشاردى» – كوررۋپتسيالىق پرەزەنتاتسيا، مۇسىلماندىعىمىزدىڭ كورىنىسى «سۇندەتكە وتىرعىزۋ ءداستۇرىن» – جىنىس مۇشەلىك، قارجىلىق الاياقتىق، ال الەمدەگى ەڭ جەمقور سوزدەر – «قازاقپىز عوي» دەپ تاعى قويۋلاتا تۇسەدى. «قازاقپىز عوي» دەپ ەكى ورىستىڭ جەمقورلىق كەلىسىمگە كەلگەنىن كوردىم دەيدى تاعى دا. قازاقىلىقتى جەمقورلىقپەن تەڭەستىرۋ – ۇلتتىق ار-نامىسىمىزدى قورلاۋ دەمەسكە شاراڭ قالمايدى، وسىندايدا.
«كىم پارا بەرىپ كوردى، قول سوعىڭدارشى؟!» – دەيدى اۋديتورياعا. بىرەن-سارانى قول شاپالاقتاپ الەك. ىشەكتەرى قاتىپ جاتىر. «قازاقتار جەيتىن زاتتارىمەن جىنىستىق قاتىناسقا تۇسپەيدى» دەيدى اسەت مىرزا. سوندا قالعان جانۋارلاردا تابۋ جوق دەگەندى مەڭزەگەنى مە؟ سوعىمدى «سوعىمنيتسا» دەپ قايتادان بولمىسىمزدى انايى تۇردە كورسەتىپ جاتىر.
بىرنەشە مىڭجىلدىقتار بويى الاساپىران داۋىردەن گەنەتيكالىق كودىن امان الىپ قالىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ جالعاسى بولسىن دەپ قالدىرعان جاستارىمىز قازاقتىڭ ءداستۇرىن قىلمىسقا تەڭەپ الەك. ارۋاقتاردان ۇيالمايدى ما؟!
بۇل جاي ءازىل عوي دەپ اقتالاتىنى انىق، ارينە، بىراق بۇل كونتەنت بارىنە بىردەي كۇلكىلى بولا قويماس. سەبەبى اسەتتىڭ قولدانىپ وتىرعان كۇلدىرۋ ءادىسى ول تابۋلاردى بۇزۋدان تۋىندايتىن ادرەنالين مەن دوفاميننەن تۋىندايدى. ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى بوقتىق ءسوز، جانۋارلارمەن جىنىستىق قاتىناس، مىسقىلداۋ، كەكەتۋ، ءداستۇردى قىلمىسقا تەڭەۋ شەڭبەرىندەگى قازاقيلىقتى مازاققا اينالدىرۋ، ءبىزدىڭ مادەنيەتتى يگەرە الماعانداردىڭ، ۇعىنا الماعانداردىڭ ايتا الماي جۇرگەنىن جاريا ايتۋدا جاتىر كۇلكىنىڭ ءبارى.
قازاقتى بالاعاتتاپ، جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتىپ جاتقان وزگە دە «كونتسەرتتەرى» جەتكىلىكتى بۇل جىگىتتىڭ. «قازاق شەتەلدە جۇرسە دورەكى، باسقالاردى اقىماق سانايدى» دەگەن دە وسى جىگىت. بارشا ۇلقا وسىنداي باعا بەرۋگە مۇنداي قۇقىقتى كىم بەردى ەكەن؟ سوندا ءبىز وسىنشاما سورلىمىز با؟ «بوراتتان» باستاپ، كوزىڭە جاس الماي، قانىڭ قايناماي ەسكە الا المايتىن قاتپار-قاتپار ازاپتان امان قالعان حالقىمىزدى بالاعاتتاعان شەتەلدىكتەر از بولعانداي، ەندى ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ اراسىندا جاڭا ترەند پايدا بولعان با؟ قايتادان ءۇنسىز قالماقپىز با، سوندا؟! «قوي، تيىسپە، ولاردىڭ قۇقىعى» – دەيمىز كوزىمىز جىپىلىقتاپ. مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت – قازاق حالقىنا، ونىڭ دىلىنە، دىنىنە، داستۇرىنە ءتىل تيگىزبەيتىن ەلدە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى بولادى ما ەكەن بىزدە ءبىر كۇنى؟
قازىر الەمدىك الپاۋىتتاردىڭ اراسىنداعى تۇراقتى تەپە-تەڭدىك بۇزىلعان تۇس. «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەندەي، زىمىراپ وتكەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى مەملەكەتشىل ازاماتتاردىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى قاسيەتتى ميسسيا – ول جاڭا ۇلتتىق يدەيالوگيانى قالىپتاستىرۋ بولعان ەدى. «قازاقستان 2020-30-50» دەگەن بۇلىڭعىر ساياسي ستراتەگيالار تۇبىندە ءبىلىمى جەتىپ، مىنەزى قالىپتاسپاعان وتانداستارىمىزدى شەت ەلگە اۋىپ كەتۋدەن ساقتاي المادى. شوتلانديانىڭ تۇمانىندا كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، قۇلپىناي تەرىپ جۇرگەن وتانداستارىمىزدى ايتىپ وتىرعان جوقپىن – ولار قايتادى. ەكونوميكاعا شىن مانىندە پايداسى تيەدى دەگەن ازاماتتارىمىز تويعان جەرلەرىنە اعىلۋدا. «ويبوي، مەنىڭ بالام شەتەلگە كوشىپ كەتكەن، جالاقىسى وسىنداي...» – دەپ ماقتانعان اتا-انالار ارامىزدا تولىپ ءجۇر.
ءتىلى بولەك وتانداستارىمىز بۇگىندە ۇلتجاندىلىقتى ەكسترەميزمگە تەڭەپ تاستاعان! «قازاقشا نەگە سولەيمەيسىڭدەر؟» – دەپ سۇراي قالساڭ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، «پەششەرنىي پسەۆدوپاتريوت» دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، اۋىزىڭدى جاۋىپ تاستايتىندار، وكىنىشكە وراي، باسىم بولىپ تۇر. بەتى بەرى قاراعان الماتىنى ايتپاي-اق قويايىن، ەلىمىزدىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى – استاناداعى جاعدايدى ايتىپ وتىرمىن. «ويباي قوي! ويباي رەنجىتىپ الاسىڭ!» – دەيمىز باياعى بەيقامدىقپەن. باسقا ۇلتتار بىلاي تۇرسىن، ءوزىمىزدىڭ قازاققا بىردەڭە دەۋگە ءداتىمىز جەتپەيدى. ۇلتجاندىلىقتى دەمونيزاتسيالاۋ كەيبىر اگرەسسيۆتى كورشىمىزگە ءتيىمدى ەكەنى ءمالىم. سوندا ءوزىمىزدىڭ باۋىرىمىز ءبىزدى كىمگە جىعىپ بەرىپ وتىر دەگەن ساۋال تۋىندايدى؟!
عيمارات سالۋدىڭ الدىندا – جوبا جاسالادى. عيماراتتىڭ بارلىق قاجەتتى قاسيەتتەرىن انىقتايتىن جوبا. مەملەكەت قۇرۋ كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيا سول جوبانىڭ ءرولىن اتقارادى. ال، ءبىز ايتىپ وتىرعان ەسسىز كونتەنتتى كورىپ وسكەن جاستاردىڭ ساناسىندا قازاقتىڭ قانداي بەينەسى قالىپتاسۋى مۇمكىن؟
«ماجبۇرلەي المايسىڭ» – دەيدى، – «قازاقشاعا، ىنتالاندىر!» – دەيدى. ءوز قازاعىمىز قازاق حالقىن، ونىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن وسىنداي جەك-كورىنىشتى دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ، سۇرەڭسىز ۇلت رەتىندە كورسەتىپ جاتسا، ونىڭ تىلىنە، مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە ساناسى جەتىلىپ، ويى بەكىمەگەن جاس ۇرپاق قالاي قىزىقسىن!؟
«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەيدى دانا حالقىمىز. تاعى دا ۇندەمەي قالساق، بالاقتاعى ءبيتىمىز باسىمىزعا شىعاتىن ءتۇرى بار. نەمقۇرايلىلىقتان ارىلىپ، تەلى مەن تەنتەكتەرىمىزدى تەزگە سالاتىن كەز كەلدى، اعايىن. ال، ەندى ارعى جاعىن كورەيىك، كىم نە دەر ەكەن؟!
ءشارىپحان قايسار
Abai.kz
